Jurnalistlər üçün dəyərli töhfə

Azərbaycan türkcəsi böyük inkişaf yolu keçmiş qədim ədəbi dillərdən biridir. Mütəxəssislər onun tarixinin şərti olaraq "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının yarandığı vaxtdan hesablandığını və 1300 ildən çox yaşı olduğunu bildirirlər. Bu müddət ərzində o, bir neşə hakim dilin basqısı altında olsa da, öz varlığını qoruyub saxlamış, bugünkü yüksək səviyyəyə çatmışdır. Hətta 200 illik Rusiya-SSRİ imperiyası dövründə də vətənpərvər ziyalılarımızın milli mücadiləsi sayəsində dilimiz bu imperiyaya daxil olmuş başqa asılı dillərə nisbətən daha yaxşı inkişaf etmiş, öz lüğət tərkibini genişləndirmişdir. XX əsrin 50-ci illərindən sonra İmam Mustafayevin, Mirzə İbrahimovun cəhdləri, daha sonra ümummilli lider Heydər Əliyevin, son 10 ildə isə Prezident İlham Əliyevin müdrik siyasəti nəticəsində Azərbaycan dili dövlət dili statusuna yiyələnmişdir.

XX əsrdə ədəbi dilimizi tədqiq edən Bəkir Çobanzadə, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Muxtar Hüseynzadə, Əliheydər Orucov, Səlim Cəfərov, Əlövsət Abdullayev, Fərhad Zeynalov, Afad Qurbanov, Ağamusa Axundov, Tofiq Hacıyev, Qəzənfər Kazımov, Nizami Cəfərov, Kamal Abdulla və başqa dilçi alimlərimizin böyük ordusu yaranmışdır. "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanında göstərildiyi kimi, "dərin qürur və fərəh hissi ilə demək olar ki, Azərbaycan dilçilərinin gərgin əməyi sayəsində dilçiliyin bütün sahələrində səmərəli işlər görülmüş, dil tarixi, dialektologiya, müasir dil, lüğətçilik sahələrində dəyərli tədqiqatlar aparılmışdır".

Bununla belə, yad dillərin, xüsusən ruscanın hakim mövqedə olması təsirsiz ötüşməmişdir. Məlum olduğu kimi, həm qrammatik quruluşlarına, həm fonetik imkanlarına, həm də morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan türkcəsi və rus dili bir-birindən əsaslı surətdə seçilir. Rusiya və sovet imperiyalarına daxil olduğumuz müddətdə hakim dilin təsiri ilə dilimizdə bir sıra xoşagəlməz dəyişikliklər baş vermişdir. Misal olaraq Azərbaycan türkcəsindəki cümlələrin rus dilinin strukturuna salınmasını, Avropa dillərindən rus dili vasitəsilə Azərbaycan türkcəsinə keçmiş yer və şəxs adlarının yazılışında və deyilişində də xeyli yanlışlığın olmasını, mənası anlaşılmayan -ov (-ova), -yev (-yeva) soyad sonluqlarının dilimizə pərçimlənməsini və s. göstərmək olar. İndiki dövlət müstəqilliyi şəratində nitqimizdəki belə yanlışlıqları sistemli şəkildə islah etməklə dilimizin təbii axarına qaytarılması qarşıda duran ən vacib məsələlərdəndir. Bu sahədə mövcud olan problemlərin böyük bir qismi filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Nəsir Əhmədlinin bu günlərdə işıq üzü görmüş "Jurnalistin nitq mədəniyyətinin əsasları" adlı dərsliyində əksini tapmışdır. Bu kitabı, mübaliğəsiz, yeniliklər toplusu adlandırmaq olar, yəni müəllif hər bir mövzuya tam yeni rakursdan yanaşmış, nitqdə mövcud olan problemləri aşkarlayaraq onların həlli yollarını göstərmişdir. Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək.

Qələm sahibləri yaxşı bilirlər: rusca düşüncə tərzinin ən bariz göstəricisi kotorıy sözünün kalkası (hərfi tərcüməsi) olan hansı ki sözünün dilimizə pərçimlənməsidir. Üzeyir bəy Hacıbəyli hələ 1909-cu il aprelin 1-də "Tərəqqi" qəzetində dərc olunmuş "Üsuli-təbii" adlı məqaləsində yazmışdı: "Qafqazda türk dilini mükəmməl bilənlərdən Əli bəy Hüseynzadə cənabları dəfələrlə qəti surətdə elan etmişdir ki, türk dilində hansı ki, hansılar ki sözü yoxdur. Mən də deyirəm ki, bu sözü tərcümə üsulu ilə dərs verən müəllimlər rusun kotorıy sözünü tərcümə etmək üçün özlərindən çıxarıblar, onun istemalı (işlədilməsi) dil üçün lüzumsuz bir ağırlıqdır". Aradan 100 ildən çox keçməsinə baxmayaraq, bu ağırlıq, təəssüf ki, dilimizi hələ də sıxmaqda davam edir:

Nəsir müəllim qəzetlərdən götürülmüş yanlış cümlələri misal gətirir və onların düzgün variantını təklif edir:

1. Təbiidir ki, bu da Azərbaycan iqtisadiyyatına böyük zərbələr vurur, bizim apardığımız siyasətə, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə, xarici investisiyanın ölkəmizə cəlb olunması prinsiplərinə - hansılar ki, biz öz iqtisadiyyatımızın inkişafı üçün onları əsas götürmüşük - zərbələr vurur.

Düzgün variant: Təbii ki, bu da Azərbaycan iqtisadiyyatına, apardığımız siyasətə, bazar iqtisadiyyatı və xarici investisiyanın ölkəmizə cəlb olunması prinsiplərinə zərbə vurur.

Müəllifin fikrincə, rus dilindəki ifadələrin düzgün olmayan tərcüməsi nəticəsində formalaşmış yanlışlıqlardan biri də iribuynuzlu mal-qara və xırdabuynuzlu mal-qara deyimləridir. "Rus dilində bu ifadələr belədir: krupnıy roqatıy skot və melkiy roqatıy skot. Buradakı krupnıy (iri) və melkiy (xırda) sifətləri buynuza deyil, skot (mal) isminə aiddir. Yəni krupnıy roqatıy skot-un həm bədəni iridir, həm də buynuzu var (inək, camış), melkiy roqatıy skot-un bədəni balacadır, həm də buynuzu var (qoyun, keçi). Bizdə isə iri və buynuzlu, xırda və buynuzlu sifətlərini birləşdirərək iri və xırda sözlərini buynuz sözünə aid ediblər:

1. Hacıkənd qəsəbəsində məskunlaşmış məcburi köçkün ailələri təxminən 1500 baş iribuynuzlu heyvan saxlayır ki, bunun da nəticəsində Hacıkənd meşələri məhv edilir. 2. Tərtərin cəbhə xəttindəki Həsənqaya kəndində ermənilər sakinlərə məxsus mal-qaranı gülləbaran ediblər. Nəticədə sakinlərə məxsus 30 başa qədər xırdabuynuzlu mal-qara tələf olub.

Belə çıxır ki, inəklərin və camışların buynuzları iri, qoyunların və keçilərin buynuzları isə xırda olur. Amma heyvandarlığa bələd olan hər kəs bilir ki, qoyunun (qoçun) və keçinin (təkənin) buynuzları bəzən inəklərin (buğaların) və camışların (kəllərin) buynuzlarından yekə olur. Yəqin, gənc jurnalistlər bilmirlər ki, el arasında bu heyvan kateqoriyalarının dəqiq adları var: qaramal (inək, camış) və davar (qoyun, keçi)".

Dilimizdəki yanlışlıqlardan bir çoxu rus dilindəki bütün sifətləri (həm əsli, həm də nisbi) Azərbaycan dilində də hökmən sifət kimi vermək cəhdi ilə bağlı olmuşdur. Müəllif texniki universitet, mədəni mallar, siyasi elmlər birləşmələrinin texnika universiteti, mədəniyyət malları, siyasət elmləri formasında verilməsini təklif edir. Onun fikrincə, "ali məktəblərdə və akademiya sistemində geniş işlənən və ruscadakı uçyonıy sovet birləşməsinin qarşılığı olan Elmi şura ifadəsi də səhvdir. Bu quruma Alimlər şurası demək daha məqsədəuyğun deyilmi? Ərəb dilindən alınmış şura sözünün mənası seçilmiş və ya təyin olunmuş səriştəli şəxslərin hər hansı məsələni müzakirə etmək, məsləhətləşmək üçün bir yerə toplaşmasıdır. Elə rus dilində də uçyonıy sözü elm yox, alim deməkdir".

Rus dilində bəzən isimdən əvvəl bir yox, iki (hətta üç və daha çox) bərabərhüquqlu nisbi sifət gəlir və onların arasında defis (-) işarəsi qoyulur: torqovo-ekonomiçeskiye svyazi, nauçno-issledovatelskiy institut və s. Azərbaycan dilində isə həmin sözlərdən biri sifət, biri isə isim, yaxud hər ikisi sifət kimi verilir: ticarət-iqtisadi əlaqələr, elmi-tədqiqat institutu, elmi-metodik şura... "Əslində isə onların hər ikisi isim kimi verilməlidir: ticarət-iqtisadiyyat əlaqələri, elm-tədqiqat institutu, elm-metodika şurası, elm-təhsil mərkəzi..."

Belə yanlışlıqlar bəzi hallarda sözün semantikasına da təsir göstərir. Misal üçün, ruscadakı armyano-azerbaydjanskiy konflikt birləşməsinin ilk hissəsini kütləvi informasiya vasitələrimizin əksəriyyəti erməni-azərbaycanlı, yaxud erməni-Azərbaycan şəklində verir və buradan belə çıxır ki, münaqişə iki ölkə arasında deyil, iki millətin nümayəndəsi arasında, yaxud bir millətin nümayəndəsi ilə bir ölkə arasında baş verib. Təbii ki, bu ifadə bütün hallarda Ermənistan-Azərbaycan formasında olmalıdır.

"Jurnalistin nitq mədəniyyətinin əsasları" kitabında pleonazmların (lüzumsuz söz, ifadə və şəkilçilərin) nitqdə yer almasına da etiraz edilir (gələcək perspektiv, keçmiş SSRİ, bəyanatı açıqlamaq, qiymətlərin bahalaşması

və s.). "Rəsmi sənədləri, qəzet səhifələrini, efir və ekranları zəbt etmiş seçkilər sözü haqqında ayrıca danışmaq lazım gəlir. Rus dilində yalnız cəm halda işlənən xeyli söz var: bryuki, duxi, nojnitsı və s. Bunlar formaca cəm halda olsa da, məzmunca tək isim kimi qavranır və düzgün olaraq dilimizə də tək isim kimi çevrilir: şalvar, ətir, qayçı... Vıborı da belə sözlərdən biridirsə, nəyə görə onu cəm halda işlətməliyik? Axı söhbət bir prosesdən, bir kampaniyadan gedir: prezident seçkisi, parlament seçkisi, bələdiyyə seçkisi... Bu söz rus dilində ona görə cəm halda işlənir ki, seçkidə (bir prosesdə) iştirak edən hər kəs öz seçimini edir. Başqa sözlə, seçim konkret bir şəxsə, seçki isə küll halında götürülmüş topluma aid olan anlayışdır".

Professor N.Əhmədlinin fonetik hadisələrlə, xüsusən də səsdüşümü (eliziya) ilə bağlı fikiləri də maraq doğurur. Orfoqrafiya qaydalarına görə, bəzi ikihecalı sözlərə (sinif, oğul, fikir, şəkil və s.) saitlə başlanan şəkilçi artıranda ikinci hecadakı sait, saitlə bitən bir sözə (Əli, Ağa, Mirzə...) saitlə başlanan başqa söz bitişdirib mürəkkəb söz əmələ gətirəndə isə birinci sözün son saiti düşür. Nəsir müəllim bununla bağlı yazır: "Əlbəttə, bu, dilimizə xas olan təbii hadisədir, amma təbii olmayan odur ki, bəzi fonetik hadisələr nitqin yalnız şifahi formasına şamil edildiyi halda, nədənsə səsdüşümü yazılı nitqə də aid edilir və beləliklə də müəyyən məntiqsizlik yaranır. Məsələn, dərinlik sözü assimilyasiya nəticəsində dərinnik kimi deyilsə də, yazıda ilkin formasını (dərinlik) saxlayır, lakin bəlli olmayan səbəbə görə səsdüşümü orfoepiya predmeti olmaqdan çıxıb orfoqrafiyanın predmetinə çevirilir: sinif - sinfin, sətir - sətrə və s.".

Müəllif hesab edir ki, sözlər yazılarkən onların kökləri (leksik məna bildirən hissələri) təhrif olunmamalı, ilkin - lüğəvi formasını saxlamalıdır. Səsdüşümünün yazıda əks olunması hətta bəzən sözün mənasının tam dəyişilməsi ilə nəticələnir. Misal üçün, xeyir sözünə yönlük hal şəkilçisi artırıb yazırıq: Gecəniz xeyrə qalsın. Beləliklə, müsbət mənalı xeyir sözü yox mənası bildirən xeyr kəlməsinə çevrilir və xoş söz demək istədiyimiz əziz adama yoxluq arzulayırıq.

"Mürəkkəb sözlər şəklində olan adlarla bağlı lap gülünc vəziyyət yaranıb: "Əli"ni "əl"ə (Əli + ağa = Əlağa), "Vəli"ni "vəl"ə (Vəli + ağa = Vəlağa), "Ağa"nı "ağ"a (Ağa + Əli = Ağəli) çeviririk. Məlumdur ki, ərəb dilində əkbər - böyük, övsət - ortancıl, əsgər - kiçik deməkdir. Bəzi valideynlər imam Əliyə (598-661) hörmət əlaməti olaraq böyük oğullarına Əliəkbər (böyük Əli), ortancıl oğullarına Əliövsət (ortancıl Əli), kiçik oğullarına isə Əliəsgər (kiçik Əli) adı qoyurlar, orfoqrafiyamız isə səsdüşümü hadisəsi əsasında böyük Əlini "böyük əl" (Ələkbər), ortancıl Əlini "ortancıl əl" (Əlövsət), kiçik Əlini isə "kiçik əl" (Ələsgər) formasına salır və beləliklə, həmin adlar öz müqəddəsliyini, ilkin təyinatını itirir.

Nəsirəddin dinə kömək edən deməkdir. Birinci i ixtisara düşəndə isə (Nəsrəddin) dinin nəsri kimi anlaşılır. Bu cür nümunələr bitib-tükənməz qədərdir".

Dərslik dilimizin saflaşmasına xidmət edən belə dəqiqləşdirmələrlə zəngindir. Burada istər qəzet, istər radio-televiziya, istərsə də internet jurnalistləri gündəlik yaradıcılıq prosesində üzləşdikləri bir çox suala cavab tapa bilərlər. Ümid edirik ki, bu əsər tezliklə, xüsusən gənc yazarlarımızın masaüstü kitabına çevriləcəkdir.

Şamil VƏLİYEV,

BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin dekanı,

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, əməkdar jurnalist

Azərbaycan.-2014.- 19 mart.- S.10.