Dilim-dilim olan dilim

Dilin mənsub olduğu xalqın və ya millətin varlığını sübut və mühafizə etməsindən, onu yaşatmasından uzun-uzadı yazmaq fikrimiz yoxdur. Onsuz da bu barədə çox yazılıb, çox danışılıb. Bu dəfə qısa bəhs etmək istədiyimiz mövzu bir millət kimi bizi qoruyan dilimizin özünün necə qorunması haqqındadır.

Birbaşa qənaətimiz belədir - bu gün Azərbaycan dilinin yaşaması və inkişafı üçün dövlət tərəfindən bütün tədbirlər görülür. Götürək dilimizlə bağlı dövlət başçısı tərəfindən imzalanmış son sənədi. Prezidentin 2013-cü il 9 aprel tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın priambulasında da qeyd olunur ki, bu gün Azərbaycan dilinin milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən olaraq istifadəsi və əsaslı tətbiqi, ölkədə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli zəmin yaradılmışdır. Azərbaycanda dil siyasətinin birmənalı şəkildə formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolu və nüfuzunun yüksəlməsi xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Adıçəkilən dövlət proqramında göstərilir ki, 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş Konstitusiyada Azərbaycan dilinin ölkəmizdə dövlət dili kimi təsbiti, Prezidentin "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 2001-ci il 18 iyun və "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında" 2001-ci il 9 avqust tarixli fərmanları, eləcə də "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" qanun və dil siyasəti sahəsində normativ hüquqi aktlar, həmçinin digər tədbirlər respublikamızda dilçiliyin hüquqi əsaslarını və icra mexanizmini müəyyənləşdirmişdir. Bununla belə, dövlət proqramında bildirilir ki, elm və texnikanın inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövrü dilimizin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyəyə yüksəldilməsini tələb edir. Normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi, Azərbaycan dilinin tədrisi və tətbiqinin genişləndirilməsi, onun öyrənilməsi və təbliği sahəsində İKT-nin tətbiqi, eləcə də dilimizin KİV-də təbliği ilə bağlı əlaqədar dövlət, elm və ictimai qurumların qarşısına konkret vəzifələr qoymuş bu mühüm sənəd 2020-ci ilədək olan dövr üçün nəzərdə tutulmuşdur.

O zamana isə az qalmayıb, hələ xeyli var. Bəs, dilimizin müxtəlif səviyyələrdə işlənməsi və tətbiqinin bugünkü vəziyyəti necədir, o, dövlətin sözügedən sahəyə göstərdiyi maddi və mənəvi dəstəyə adekvatdırmı, bu sahəyə cavabdeh olan təşkilatlar varlığımızın əsas atributunun qorunması və inkişafında üzərlərinə düşən vəzifələrin öhdəsindən gələ bilirlərmi?

Doğrusu, bu suallara birmənalı müsbət cavab vermək çətindir. Çətindir ona görə ki, hələ də bəzi təşkilatlarda işə qəbul zamanı dövlət dilinin yox, əcnəbi dilləri bilmək tələb olunur, hələ də övladlarını uşaq bağçalarının və orta məktəblərin məlum "sektor"una qoyaraq gələcəklərini keçmişdə axtaran valideynlərimiz az deyil, hələ də iri biznes strukturundan tutmuş 5-10 kvadratmetrlik obyektəcən mənası ilə məzmunu uyğun gəlməyən xarici adlar verilir, hələ də xüsusən ictimai yerlərdə ana dilində danışmağı özlərinə ayıb sayan "vətən daşları"mız var və s.

Elə çıxmasın ki, biz əcnəbi dillərin əleyhinəyik. Tamamilə belə deyil! Xüsusən indiki dövrdə beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi hesab olunan ingilis dilini bilməyin vacibliyini qəbul edirik. Odur ki, ilk növbədə gənclərin bu dili mükəmməl mənimsəmələrinə cəhd etmələrini çox yaxşı başa düşürük. Başa düşmədiyimiz ingilis və digər əcnəbi dillərin öyrənilməsi fonunda ana dilinə ögey münasibət bəslənilməsidir.

Ancaq dilimizin bəlası təkcə, bəlkə də əsası bu deyil! Bu gün işləndiyi və istifadə olunduğu sahələrdə də dilimizin səviyyəsi həmişə ürək açmır. Götürək adətən dilin təbliği və təmizliyi keşiyində durmalı olan (!) kütləvi informasiya vasitələrini.

Əvvəl yazılı KİV barədə. Ölkəmizdə bugünkü qəzet və jurnal bolluğunun xeyrindən çox ziyanı olduğunu sübut etməyə, bizcə, ehtiyac yoxdur. Ehtiyac olan bu bolluğun ziyanının zərərsizləşdirilməsi, mümkün deyilsə, onun minimuma endirilməsidir. Çünki təhsilindən, savadından, səviyyəsindən, istedadından və başlıcası məram və məqsədindən asılı olmayaraq sözün birbaşa mənasında yoldan keçən hər kəsin KİV-ə soxulması bu sahədə elə bir vəziyyət yaradıb ki, onun əziyyətini heç gələcək jurnalist nəslimiz də çəkib qurtara bilməyəcək. Sözsüz ki, bu "basabas"da ən çox ziyan dilimizə dəyib və dəyməkdə də davam edir. Təkcə həmin üzdəniraq "qəzet" və "jurnal"ların adlarına göz yetirmək kifayətdir ki, onun səhifələrində dilimizin hansı günə düşdüyü bəlli olsun. Niyə də olmasın?! Axı ən yaxşı halda ildə 5-10 dəfə çıxan həmin kağız parçalarının təsisçiləri və ya baş redaktorlarının əksəriyyəti bəlkə də ad-soyadlarını düzgün yaza bilməyənlərdir. Sadəcə, fürsətdir düşüb əllərinə! Onları nə Azərbaycanda mətbu sözü və həqiqi jurnalist peşəsini hörmətdən saldıqları maraqlandırır, nə də ana dilini kor günə qoyduqları! Ümumiyyətlə, həmin "rza"lar ("bəy" titulu onlarlıq deyil) və onların "qəzet"ləri elə gündədir ki, haqlarında lap tənqid olsa belə, yazmağa mürəkkəb də heyifdir!

Təəssüf ki, elektron KİV-də də meydan, daha doğrusu efir çox vaxt naşıların əlinə düşür. Belə olmasaydı, telekanallarda "qaçan sətirlər"dən başlamış aparıcı və müxbirlərin cümlələrinədək dilimizin qaydaları bu dərəcədə pozulmazdı. Radio aparıcılarındansa danışmağa dəyməz! Eybəcər ləhcə və küçə jarqonlarının efirə ayaq açması məhz onların "xidmət"idir!

Xeyr, biz heç də "ütülü" cümlələrin, yersiz pafosun efirə qaytarılmasının tərəfdarı deyilik. Qəbul edirik ki, efirdə tamaşaçı və dinləyici arasındakı ünsiyyət səmimi, sadə dildə olmalıdır. Amma qəbul etmirik ki, Azərbaycan dilinin şirinliyi və qaydaları həmin qondarma səmimiyyət və sadəliyin güdazına getsin.

Sözsüz ki, elektron KİV-dəki belə anormal vəziyyət teleradio kanallarında ixtisaslı kadrların qıtlığı ilə bağlıdır. Bu gün heç kimə sirr deyil ki, bizim televiziya və radiolarda çalışan yaradıcı işçilərin əksəriyyəti jurnalistikadan kənar olan şəxslərdir, daha doğrusu, incəsənət sahəsi üzrə təhsil alıb, amma yerlərini orada görməyən, yaxud tapmayan uğursuz kadrlardır! Belələrindən isə hər hansı mövzuda səviyyəli və savadlı veriliş gözləmək əbəsdir. Necə deyərlər, bütün hallarda mal sahibinə oxşayacaq. Bu cür müəlliflərin verilişlərinə dəvət etdikləri ekspert və qonaqların dil sarıdan onların özlərinə oxşadıqları kimi. Bir də görürsən elə adamları efirə buraxırlar, yaxud elə şəxslərdən müsahibə alırlar ki, cümlələrinin əvvəli ilə sonu bir-birinə uyğun gəlmir, demək istədiyini nəinki tamaşaçı və ya dinləyici, heç özü də başa düşmür. Obyektivlik xatirinə deyək ki, bunun bir günahı da özümüzdədir. Əgər hətta titullu bir alim öz gördüyü iş barədə əməlli-başlı danışa bilmirsə, buna lap peşəkar olsa belə, jurnalist neyləsin?! Halbuki nəinki alim, eləcə də sıravi vətəndaş ilk növbədə doğma dilində səlis danışmağı bacarmalıdır. Əgər bacarmırsa, özünü kim hesab etməsindən asılı olmayaraq onu efirə buraxmaq olmaz. Bu, ilk növbədə Azərbaycan dilinə qarşı ən azı hörmətsizlikdir - milyonların bəzən əlacsızlıqdan da olsa baxdığı və dinlədiyi efir hörmətsizliyi...

Elə bunun nəticəsi deyilmi bir çox küçə və prospektlərdəki tanıtma və reklam lövhələrindəki mətnlərin dilimizin qrammatik qaydaları çərçivəsində yazılmaması?! Reklam agentlikləri, obyekt sahibləri nə etməlidirlər ki... Soruşsan deyəcəklər ki, "qəzet"lərdən belə oxuyublar, efirdən bu cür görüb-eşidiblər. Elə bir maraqları da yoxdur ki, mütəxəssisə müraciət etsinlər, yazdıqları və səsləndirdiklərinin fərqinə varsınlar. Əslində ya millət və dil təəssübkeşliyi, ya da cəzalanmaq qorxusu bunu onlara vadar etməlidir. Hələliksə bunların heç biri yoxdur və biz bu yoxluğun nəticəsində hər gün dil sarıdan rastlaşdığımız belə savadsızlığa dözməyə məcbur oluruq.

Dözməyib nə edəcəyik ki... Əlimizdən gələn yazmaq, göstərmək, gileylənməkdir ki, onun da xeyri olmur! Olsaydı, neçə illərdir bu millət 80-ə "həştad" yox, "səksən" deməyi öyrənərdi, dilimizdə özümüzün "qanunsuz" sözü ola-ola yad "qeyri-qanuni" ifadəsini işlətməzdi, "gözəl"i yeri gəldi-gəlmədi sağa-sola səpməzdi (gözəl şeir, gözəl inkişaf, gözəl oxumaq və s.). Belə misalların sayını yetərincə uzatmaq da mümkündür. Amma nə fayda, "dəyirman" onsuz da öz işini görür.

O işi ki, onu "dəyirman" yox, dilçilər görməlidir. Bəli, dilimizin bugünkü vəziyyətinin məsuliyyəti həm də və daha çox dilçilərin üzərinə düşür. Onlarsa dilimizi zamanla ayaqlaşa bilməsi üçün inkişaf etdirməklə, yad təsirlərdən qoruyaraq təmizləməklə, onun bütün qrammatik qaydalarına əməl olunmasına nəzarəti gücləndirməklə deyil, xidməti otaqlarında oturub ən yaxşı halda elmi işləri ilə məşğuldurlar. Belə olmasaydı biz onların dilimizin işlənməsi zamanı ətrafımızda baş verən eybəcərliklər barədə həyəcan səslərini eşidərdik, kütləvi informasiya vasitələrində müntəzəm çıxışlarını görərdik, diskussiyalarının, müzakirələrinin şahidi olardıq, yeni sözlər, terminlərlə bağlı təkliflərinə rast gələrdik və s. Təəssüf ki, bunların heç biri yoxdur və yoxdursa naşıların "dil meydanı"nda at oynatmalarına təəssüflənməyin də yeri yoxdur.

Deyirlər, uman yerdən küsərlər. Qoy, dilçilərimiz bizdən inciməsinlər. Bu gün Azərbaycanın dövlət dilinin keşiyində ilk növbədə onlar durmalıdırlar və hətta lazımdırsa, başqa ölkələrdə olduğu kimi, hökumətə "Dil polisi" yaratmaq təklifi ilə müraciət etməlidirlər. Axı, dilimizin qayğısına qalmaq üçün heç vaxt indiki kimi fürsət və şərait olmamışdır. Qalır həmin fürsət və şəraitdən istifadə edib dilimizi "dilim- dilim" olmaqdan xilas etmək.

Raqif MƏMMƏDOV,

"Azərbaycan"

P.S. Fikir verdinizsə, biz bu qeydlərimizdə, demək olar, konkret misallar çəkmədik. Çəkmədik ona görə ki, buna ehtiyac duymadıq. Əgər kimin üçün maraqlıdırsa, bizim istənilən yerli teleradio kanallarının birində istənilən verilişi izləsin, istənilən reklam və ya tanıtım lövhəsinə nəzər salsın, cəmiyyətdə "reket" kimi qəbul olunan istənilən qəzeti əlinə götürüb vərəqləsin. O zaman görəcək ki, bizim yazdıqlarımız, necə deyərlər, toya getməlidir.

Elə fotomüxbirimiz A.Məmmədov da bu şəkli çəkmək üçün uzağa getmədi, nəşriyyatın pəncərəsi kifayət etdi ki, mövzuya aid obyekt tapsın.

Azərbaycan.-2014.- 16 oktyabr.- S.7.