Bəsləsən atlas olar tut yarpağından

Hər sahədə olduğu kimi, aqrar bölmədə də uğurla həyata keçirən islahatlar sürətli yüksəlişdən xəbər verir. Ötən illərin burulğanında bir növ, dağılıb gedən, unudulan, yaddan çıxan ənənəvi təsərrüfat sahələri tədricən bərpa olunur. Belə sahələrdən biri də ipəkçiliyin əsası sayılan baramaçılıqdır.

İpəyi adətən, qızıla bərabər tuturdular. Vaxt olub, pul əvəzinə işlənib. Tərəzinin bir gözünə ipəyi qoyurdular, birinə qızılı. Tarixin yaddaşında belə bir fakt qalır: monqollar ilk dəfə gələndə gəncəlilər başdan etmək üçün onlara çoxlu daş-qaş versələr də, əl çəkməyiblər, yalnız xeyli ipək alandan sonra çıxıb gediblər.

Barama, ipək hələ çoxdan, lap çoxdan Azərbaycan torpağının sərvəti, şöhrəti olub. Bəllidir ki, böyük İpək yolu iki min il bundan əvvəl barama qurdunu Çin ölkəsindən üzü bəri gətirib. Çox keçmədən Azərbaycan ipəkçiliyin məskəninə çevrilib.

Antik dövrün yadigarı olan “Alban tarixi” kitabında Kür qırağının tut meşələrindən gen-bol danışılır. Orta əsrlərin ərəb səyyahları Bərdə və Şirvan ipəyini tərifləyib göyə qaldırırdılar.

Zəkəriyyə Qəzvini isə Gəncə ipəyini başqa ölkələrin məhsulundan daha üstün tuturdu. Xüsusən qədim şəhərin Nizami məqbərəsi səmtindən keçən arxın suyunda yuyulan məhsul qumaş və atlas üçün əvəzsiz imiş.

Xeyiri, bərəkəti bilindikcə barama əhalinin gözündə daha da ucalırdı: “Cənnət qurdları”, yaxud “qızıl qurdlar” kimi tanınan barama qurdlarına qayğı artırdı. Barama bəslənən otaqlar yad baxışdan, bədnəzərdən pünhan saxlanar, haram əlli, yalan dilli, adı bədnam adamlar ora yaxına buraxılmazdı. Baramaaçma günü əsl toy-bayramına çevrilərdi...

İllər, əsrlər boyu Azərbaycan baraması, Azərbaycan ipəyi dünya bazarında geniş şöhrət qazandı. Neçə-neçə baxışda, sərgidə başa keçdi, üstünlük əldə etdi. Ötən əsrdə - 1900-cü ildə Qafqaz ipəkçilərinin ilk qurultayında şəninə çoxlu tərif deyildi. Beləcə əzizlənə-əzizlənə bəsləndi, bollaşdı və 1910-cü ildə, mənbələrin məlumatına görə, Azərbaycan baraması ən uca zirvəyə çatdı: həmin il ölkəmizdə 3.587 ton barama istehsal edildi.

Sonralar da baramanın, ipəyin şöhrəti heç də az olmayıb. Xüsusən ötən əsrin yetmişinci illərində ulu öndər Heydər Əliyev respublikamıza rəhbərlik edəndə kənd təsərrüfatının hər sahəsinə, eləcə də baramaçılığa, ipəkçiliyə böyük diqqət yetirildi. İpəkçiliyin inkişafı üçün geniş qərar qəbul edildi. Yeni avadanlıq hesabına Şəki ipək kombinatının gücü xeyli artırıldı. Xankəndidə, Ordubadda və Şuşada baramaaçma və toxuculuq fabrikləri yaradıldı. Həmin illərdə professor Rəhim Hüseynovun və digər alimlərin əli ilə “Azad”,” Azərbaycan”,”Rəhimli 2”, “Gəncə -1”, “Zərif”, “Şirvan” və başqa tut-ipəkqurdu cinsləri yetişdirildi. Ölkədə yeni-yeni bağlar salındı, barama qurdu istehsal edən müəssisələr tikildi, baramaaçan fabriklər, ipək kombinatları inşa olundu.

Bütün bunlara düzgün istiqamət verilməsi üçün elmi-tədqiqat institutunun dayaq məntəqələri, damazlıq stansiyaları yaradıldı. Bu minvalla illər boyu xeyli inkişaf əldə edildi. Çəkilliklərin sayı, sahəsi artdı. Barama tədarükü əvvəlki illərə nisbətən iki-üç dəfə çoxalaraq beş min tona çatdı. Azərbaycan yaş barama istehsalının həcminə görə Yaponiya, Çin, Cənubi Koreya, Hindistan, KXDR, Özbəkistan və Braziliyadan sonra səkkizinci yeri tuturdu. Sovetlər diyarında isə respublikamız Özbəkistandan sonra ikinci yerə çıxırdı.

Azərbaycan ipəkçiliyin vətəni sayılırdı. Bir ildə toxunan Şəki ipəyinin uzunluğu Yer kürəsinin diametrinə bərabər idi. Azərbaycan ipəyi sovetlər məkanında 250-dən çox şəhərə gedir, beynəlxalq sərgi və baxışlarda önəmli yer tuturdu. Təkcə bir faktı xatırladaq ki, Şəki və Ordubad ipəyi müxtəlif sərgi və baxışlarda beş qızıl medal almışdı.

İstehsal müddəti az, gəliri isə çox olan barama hər yanda həvəslə yetişdirilirdi. Şəmkir rayonunun Düyərli kəndində bir neçə ailə tanıyırdım ki, hər il xeyli məhsul götürür, baramanın qazancı hesabına evlər tikir, maşınlar alırdı. Digər bölgələrdə də barama əsl gəlir, qazanc mənbəyinə çevrilmişdi.

Ulu öndər Heydər Əliyev Moskvaya gedəndən sonra çox sahələrdə olduğu kimi, barama və ipək istehsalında da geriləmə yarandı. Əvəzsiz məhsula ögey münasibət bəslənilməyə başlanıldı. Bir də onda ayıldıq ki, ötən əsrin axırında durğunluğun, yalançı yenidənqurmanın, sonra da burulğanlı doxsanıncı illərin ab-havasında çox şey məhv olub getdi.

Tarixən xalqı ucaldan, ona çörək verən, cəmi bir-iki ay müddətinə evə-ailəyə bir illik qazanc gətirən bu məhsula laqeyd münasibət nəticəsində Qazax-Gəncə zonasında baramaçılığın kökü kəsildi. Minlərlə hektarlıq Kürqırağı tut bağları sıradan çıxdı. Muğan-Salyan zonası da onun kimi. Baxımsızlıq üzündən Goranda, Sabirabadda, Zaqatala-Balakən bölgəsində də üzüm bağları kimi çəkilliklər də kor-koranə söküldü, ləğv edildi, pay torpaqları kimi paylandı.

Bağlar getdi, adamlarda adət, vərdiş öldürüldü, əl soyudu. Bu işlərin nizama salınması üçün göstərilən bəzi sönük cəhdlər də nəticəsiz qaldı. Müəyyən edilmiş tədbirlərdən çoxu icra olunmadı. 25 rayonda nəzərdə tutulan 281 ictimai kümxananın biri də tikilmədi, çəkilliklər salınmadı. Barama qəbulu və ilkin emalı üçün lazımi obyektlərin heç yarısı inşa edilmədi. Laqeydlik, biganəlik üzündən qalan işlər də dağıldı.

Baramanın yolu qrenzavodlardan, daha doğrusu, damazlıq stansiyalarından başlanır. Axı, qrenzavodlara damazlıq toxumu onlar verirlər. Respublikamızda iki stansiya fəaliyyət göstərirdi. Biri Qaxda, digəri Gəncədə. İkisinin də fəaliyyəti pozuldu. Baxımsızlıq üzündən qrenzavodlar da tədricən sıradan çıxdı.

Gəncəli alimlərin yaratdıqları “Pioner-2”, “Rəhimli-2” və başqa cinslərin hibritləri sınaqdan uğurla çıxaraq təsdiq də olunmuş, hətta sərgidə gümüş medal da almışdı. Lakin həmin hibritlər sovetlər dövrünün yöndəmsiz idarəçilik quruluşunu yarıb geniş miqyasda istehsalata çıxa bilmədi. Qayğısızlıq üzündən iki damazlıq ipəkçilik stansiyasının, 7 barama toxumu zavodunun, 30-dək barama qurutmaxananın, bunların əhatə etdiyi 80-ə yaxın barama tədarükü və ilkin emalı məntəqəsinin, Şuşa, Şəki, Ordubad baramaaçma və toxuculuq fabriklərinin istehsal fəaliyyəti tamamilə dayandı. Bir sözlə, baza dağıldı, maraq azaldı. Ən pisi isə ənənə yox oldu. Əvvəllər ildə beş-altı min ton barama istehsal olunduğu halda, son illərdə bu rəqəm on-on beş tona endi. Yaxşı yadımdadır, ötən əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində alıcı olmadığına görə Zaqatala qrenzavodda külli miqdarda barama qalırdı.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən sonra sosial iqtisadi həyatın hər sahəsində misilsiz işlər görülməyə başlanıldı. Regionların sosial iqtisadi inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı və xalqın gün-güzəranının yaxşılaşdırılmasına getdikcə daha böyük diqqət yetirilir. Dövlət başçısı İlham Əliyev son bir il ərzində aqrar sahənin inkişafı ilə əlaqədar üç mühüm sənəd imzalayıb. Xüsusən idarəetmənin təkmilləşdirilməsi üçün görülən və görüləcək tədbirlər daha çox diqqəti cəlb edir. Bu ümumi qayğı və diqqətin axınında baramaçılığın və ipəkçiliyin inkişafına da böyük inam, ümid yaranır.

R.Hüseynov adına Azərbaycan Elmi Tədqiqat İpəkçilik İnstitutunda alimlərlə görüş zamanı xalqımızın bu ənənəvi təsərrüfat sahəsi barədə geniş söhbət getdi. İnstitutun direktoru, aqrar elmlər doktoru, professor Allahverdi Seyidov Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin köməyi ilə son vaxtlarda görülən işlərdən danışdı. Professor dedi ki, institutda baramaçılığın və ipəkçiliyin inkişafı üzrə geniş konsepsiya hazırlanır. “Şəki ipək” Açıq Səhmdar Cəmiyyətində bu sahədə müəyyən işlər görülür. Ötən il burada on beş ton barama istehsal olunub. Gəncədə isə alimlərin köməyi ilə Faxralı eksperimental təcrübə şöbəsində 35 hektar tut genefondu bərpa edilir. Bunlar ilk addımlardır. Mütəxəssislər deyirlər ki, respublikada bu mühüm işlərin geniş tətbiqi üçün Bərdə, Goranboy, Ucar, Kürdəmir, Göyçay, Zərdab, Ağcabədi, Qəbələ, Qax, Şəki, Zaqatala, Balakən rayonlarından başlanılması məqsədə uyğundur.

Bəllidir ki, ipəkçiliyin inkişaf etdirilməsi üçün ilk növbədə barama toxumçuluğunun və onun damazlıq işlərinin, yem bazasının qaydaya salınması vacibdir. Bu məqsədlə ipəkçilik institutu əməkdaşlarının səyi ilə bir milyondan çox yüksək yarpaq məhsuldarlığına malik iri tinglik yetişdirilmişdir.

İşlər deyəsən yoluna düşür. Bununla əlaqədar olaraq kənd təsərrüfatı akademiyasında və texniki peşə məktəblərində baramaçılıq üzrə mütəxəssislərin hazırlanması vacibdir. Bölgələrdə isə ruhdan düşmüş baramaçılar və torpaq sahibkarları arasında geniş izahat işləri aparılmalı, həvəsləndirmə tədbirləri görülməlidir.

Baramanın qiymət məsələsinə də yenidən baxılmasına ehtiyac duyulur. Hazırda ölkəmizdə bir kiloqram yaş baramanın maya dəyəri 5-6 ABŞ dolları təşkil edir. Çin Xalq Respublikası, Hindistan və digər ölkələr baramanı dünya bazarlarında 2,7-3 dollara təklif edilir. Belə bir şəraitdə taxılçılıqda olduğu kimi, baramaçılıq sahəsinə də subsidiyaların verilməsi, fermerlərin, torpaq sahibkarlarının maddi-mənəvi cəhətdən həvəsləndirilməsi üçün müəyyən tədbirlərin görülməsi vacibdir.

Əminik ki, ölkədə hər sahənin, eləcə də aqrar bölmənin belə coşqun inkişaf etdiyi bir dövrdə baramanın, ipəyin əvvəlki şöhrətinin qaytarılması üçün də əməli tədbirlər görüləcəkdir. Baramaya, ipəkçiliyə göstərilən zəhmət heç vaxt hədər getməz. Məşhur misalda deyildiyi kimi:

Bəsləsən atlas olar, tut yarpağından.

Əhməd İSAYEV,

Azərbaycan.-2015.- 3 mart.- S.8.