Bolşeviklər cümhuriyyətçi Alqoca bəyi və ailəsini necə məhv etdi

Repressiya qurbanları

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Gəncəbasar bölgəsində xalqının azadlığı, müstəqilliyi yolunda mübarizələrdə fərqlənən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan və bolşeviklərin qəzəbinə tuş gələnlərdən biri də şəmkirli Alqoca bəy Hacı Murad oğludur.

Alqoca 1865-ci ildə Şəmkirin Qaracəmir kəndində tanınmış sahibkar - Hacallar nəslinin ağsaqqallarından olan Hacı Murad kişinin ailəsində dünyaya göz açmışdı. Ailədə bir bacı (Səlmi), bir qardaş idilər. Alqoca boydan balaca, çox çevik, işgüzar, mərd və vətənpərvər idi. O, Qaracəmirlinin sayılıb-seçilənlərindən olan Hacı Məhəmmədin qızı Telli xanımla ailə qurmuşdu. Bu izdivacdan iki qızı - Mülküxanım və Səlfinaz, oğlu Qəmbər dünyaya gəlmişdi. Təəssüf ki, Telli 31 yaşında rəhmətə gedir. Uşaqlar azyaşlı olduğundan hər iki tərəfin ağsaqqallarının tövsiyəsi ilə Alqoca bəy ikinci dəfə Güllü xanımla evlənir. Bu evlilikdən onun Şəmşəd, Şəmdan, Çilovdar adlı oğlanları dünyaya gəlir.

Alqoca bəy elmə, təhsilə, maarifə böyük dəyər verirdi, kənddə savadlı gənclərin olmasını alqışlayırdı. O, övladlarının da təhsil almasına xüsusi diqqət yetirirdi. Uşaqlarının ayağı yer tutan kimi onları molla məktəbinə qoyur, ərəb əlifbasını öyrənmələrinə, yazıb-oxumalarına ciddi fikir verirdi. Onların rus dilini bilmələrini də vacib sayırdı. Bunun üçün o, Rusiyadan dayə-müəllimə gətirtmişdi. Pedaqoq Mariya Nikolayevna günün müxtəlif vaxtlarında uşaqlara rus dilinin əlifbasını və qrammatikasını öyrədər, onların sərbəst danışması üçün çoxlu kitablar, rəvayətlər, nağıllar oxuyardı.

Alqoca atadanqalma təsərrüfatı genişləndirərək, çoxlu qoyun-quzu sürülərinin, mal-qara naxırlarının, 1000 başdan yuxarı at ilxısının sahibinə çevrilmişdi. “Alqoca dəyirmanı”nı, “Alqoca bulağı”nı indiki nəsil də yaxşı xatırlayır. Kürqırağı ərazidə qoyun-quzu yatağı, camış və at tövlələri, Ceyrançöl istiqamətində 220, Qaracəmirlidən Alabaşlı və Təzəkənd kəndlərinə doğru ərazilərdə 150 hektara yaxın əkin sahəsi, Kommuna kəndinin alt yanında üzüm bağları var idi. Alqoca hər il xeyli pambıq, taxıl əkdirər, tədarük etdirib Gəncəyə, İrana, Türkiyəyə və başqa ölkələrin bazarlarına göndərərdi.

Alqoca bəy bütün Gəncəbasarın ehtiram göstərdiyi, millət təəssübkeşi, Gəncə Müsəlman Milli Komitəsinin üzvü Xudadat bəy Rəfibəyli, Gəncə Qəza İcraiyyə Komitəsinin üzvü Aslan bəy Səfikürdiski və Adil xan Ziyadxanovla, komitənin gənclər təşkilatının sədri Nağı bəy Şeyxzamanlı, habelə türkiyəli hərbçi, könüllülər bölüyünə rəhbərlik edən Hüsaməddin Tuğacla dost idi. Onlar tez-tez görüşərdilər. Alqoca Gəncə Xeyriyyə Cəmiyyətinin və “Qeyrət” özünümüdafiə təşkilatının üzvü idi. O, həmkəndliləri Hacı Məmməd oğlu İsayla, Ramazan oğlu Rüstəm və Təməzlə, Qaçaq Poladla, Eminli Tanrıverdiylə dəfələrlə Gəncədə Ələkbər bəyin dəvətlisi olmuşdu, erməni iğtişaşlarının qarşısını almaq üçün məsləhətləşmələrdə iştirak etmişdi.

Nəinki Gəncəbasarda, Gürcüstan tərəflərdən İrana, Türkiyəyəcən məşhur olan bu şəxs rəiyyət və hökumət yanında nüfuz sahibi idi. Ətrafında Hacallar nəslindən və qonşu kəndlərdən yığma silahlı dəstəsi var idi. Bu dəstəni yaxın dostu, “Qeyrət”in Morul nahiyəsi üzrə nümayəndəsi Süleyman ağa Bədirbəylinin tövsiyəsi ilə yaratmışdı. Süleyman ağanın oğlu İsfəndiyar bəyin Gədəbəydə dərzi dükanları var idi. Süleyman ağa həmin dərzilər vasitəsilə daşnakların Azərbaycan kəndlərinə gizli hücumlarından xəbərdar olan kimi Qaracəmirliyə xəbər göndərərdi. Bu zaman Alqocanın adamları Çardaxlıda, Borumda, Borsumda, Salerdə, eləcə də Göyçə tərəflərdə türk qanına susayan erməni silahlılarının azərbaycanlıların soyqırımına rəvac verən əməllərinin, talanlarının qarşısını almaq üçün Gədəbəydə qaçaq Məcidin dəstəsi ilə birləşərək erməniləri susdurardılar.

Bölgənin ən varlı sahibkarı və sözü ötənlərindən olan Alqoca bəy həm də xeyriyyəçi idi. Gəncə Xeyriyyə Cəmiyyətinin və “Qeyrət” özünümüdafiə təşkilatının üzvü kimi fəqir-füqəraya, kasıb-kimsəsizə əl tutmaqda tayı-bərabəri yox idi. 1913-cü ildə Balkan müharibəsi zamanı neft milyonçusu H.Z.Tağıyevin və digər Bakı milyonçularının anadolululara qardaş köməyi təşəbbüsünə ilkin dəstək olan Alqoca bəy cəmiyyətin xətti ilə xeyli maliyyə yardımı etmişdi.

O, həmin vaxt çar çinovniklərindən, Gəncə xəfiyyəçilərindən qaçaq düşən, sonda bolşeviklərlə də sözü-söhbəti düz gəlməyən Gəncəbasar qaçaqlarına da əl tuturdu.

Alqocanın milli təəssübkeşliyini sındırmağa çalışan Yelizavetpol (Gəncə) qubernatorluğundakı ermənipərəst qüvvələr onu ələ almaq istəyirlər. Bu məqsədlə onu hətta Nikolay hökumətinin 1913-cü ilin əvvəllərində Peterburqdan Qafqaza gəlmiş xüsusi nümayəndəsi knyaz Qolitsınla görüşdürürlər.

Görüşün sonunda knyaz Qolitsın Alqocaya: “Siz bu hörmətin və var-dövlətin müqabilində Peterburqda Çar imperatorluğu iqamətgahında əyləşməyə layiqsiniz. Orada Sizin ayrıca kabinetiniz, kürsülü stolunuz və başınızın üstündə Nikolay həzrətlərinin bayrağı olacaqdır. Əlahəzrət Nikolayın fərmanı ilə Sizə bəylik - bəy titulu veriləcəyi nəzərdə tutulub...” - demişdi.

Bu zaman Alqoca təklifə görə təşəkkürünü bildirərək: “Onsuz da mənim kim olduğumu xalq yaxşı bilir...” - deyərək, onlarla münasibətə girməmək üçün bu addan imtina etmişdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasında və təşkilatlanmasında əlindən gələni əsirgəməyən Alqoca bəy özü və bir neçə yaxın qohumu bolşevik-erməni silahlı birləşmələrinin törətdikləri vəhşiliklərin qarşısını almaq məqsədilə 1915-ci ildə Qaracəmirli kəndində könüllü özünümüdafiə dəstələrinin yaradılmasında böyük əmək sərf edir. 1918-ci ilə kimi həmin özünümüdafiə dəstələri üçün öz vəsaiti ilə tüfəng, geyim və ərzaq alır. Gəncə Müsəlman Milli Komitəsinin üzvü, yaxın dostu Xudadat bəy Rəfibəylinin tapşırığı ilə 1918-ci ilin yanvarında Şəmkirdə, Şəmkir stansiyasında məşhur “Eşelon davası”nda başının dəstəsi ilə Ramazanoğulları ilə çiyin-çiyinə çar ordusu hissələrinin tərksilah edilməsində böyük fəallıq göstərir.

Sovet imperiyası 1920-ci il aprelin 28-də Milli hökuməti süquta uğradıb, Azərbaycanı işğal edəndən sonra bolşevik-erməni hakimiyyəti, habelə Hərbi İnqilabi Şura Müsavatın fəallarından və Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan milyonçu Alqoca bəyin böyük sərvətə malik olduğunu yaxşı bilirdi. Odur ki, ailəsinə göz verib, işıq vermir, malını-mülkünü dövlət nəfinə müsadirə adıyla qarət edirdilər. Hacallar nəslini, xüsusilə Alqocayla qohum ailələri dəyirmanın boğazından diri salıb ölü çıxarırdılar. Alqoca bəyin adı üstündə olan Hacallar nəslinin üzdə olanlarını aldadaraq qızıllarını-pullarını gizlin-gizlin mənimsəyirdilər. Onların əkin yerlərini, qoyun-quzu, mal-qara sürülərini əvvəlcə yarı bölüb artel yaratdılar, sonra böldükləri ikinci yarını da təsərrüfat alətləri ilə birlikdə əllərindən alıb kolxoz düzəltdilər. Bir sözlə, mərhələli şəkildə həyata keçirilən qarət və işgəncələr hesabına bolşeviklər Hacallar nəslindən qopardıqlarını qopardılar, öldürdüklərini öldürdülər, həbs etdiklərini həbs etdilər, neçəsini də Rusiyanın gedər-gəlməz ucqarlarına sürgünə göndərdilər.

Böyük xeyriyyəçi kimi tanınan Alqoca bəyin oğlu Aslan Muradov Qaracəmirlidə orta məktəbi bitirəndən sonra Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsində təhsil almışdı. Bir il idi ki, ixtisası üzrə Bakıda işləyirdi. 1935-ci il iyun ayının əvvəllərində, gecəyarı qaragödəkcəlilər Aslanı yaşadığı evdən aparırlar, Leninin heykəlinə qarşı pis hərəkət etdiyinə görə həbs edirlər. Sonra üçlüyün qərarı ilə 8 il azadlıqdan məhrum etməklə Arxangelsk vilayətinə sürgün edirlər. Ağ dənizdə Kond adasında sürgündə olan Aslan iki ay sonra işgəncələrə məruz qalan, təhqir olunan azərbaycanlıların müdafiəsinə qalxaraq mühafizəçilərlə dalaşır. Bu zaman rus zabiti elə düşərgə yoldaşlarının yanında Aslanı güllələyir.

Aslanın böyük qardaşı, 1908-ci il təvəllüdlü Qənbər Gəncədə molla məktəbində oxumuşdu. Sovetləşmədən sonra orta məktəbi bitirən Qəmbər həmin il sənədlərini Bakı Dövlət Universitetinə verir. Bunu eşidən çuğul xəbəri dərhal Gəncə NKVD-sinə çatdırır. Qənbər bir neçə gündən sonra böyük həvəslə Bakıya gedib imtahan günlərinin vaxtını öyrənmək istəyəndə sənədlərini geri qaytarırlar: “Sən qolçomaq oğlusan, sinfi düşmənin övladı şura balaları ilə bir yerdə oxuya bilməz!” - deyirlər.

Qəmbər sənədlərini götürüb Gəncəyə qayıdır. Bolşeviklərin, NKVD işçilərinin əlindən Gəncədə və Şəmkirdə yaşamağın mümkünsüz olduğunu hiss edən Qəmbər qonşulara eşitdirir ki, bu yaxınlarda Türkiyəyə oxumağa gedəcək. Günlərin birində evdən xeyli qızıl götürüb bir müddət Qazaxın Poylu kəndində yaxın qohumlarının evində gizlənir. Bu arada Gürcüstanda gizli yaşayan doğma dayısı İsgəndər bəyi (1937-ci ildə repressiya olunub) axtarıb tapır.

Dayısının köməyi ilə sənədlərini Tiflisdə hərbi məktəbə verir və qəbul olunur. Yerini heç kimə bildirməyən Qəmbər məktəbi uğurla başa vurandan sonra bölük komandiri kimi çalışır. Hökumət dairələrində hörmət-izzət, etibar qazanmaq üçün işində çox ayıq-sayıq olur. Bir gün axtarışda olan gürcü və ermənilərdən ibarət 7 nəfərlik məşhur oğru dəstəsinin izinə təkbaşına düşür və onları yaxalayır. Quldurlar nə qədər hədə-qorxu gəlsələr də, Qəmbər fikrindən dönmür. Buna görə Qəmbər Muradov Gürcüstan Respublikasının ordeni ilə təltif edilir, şəxsi silahla mükafatlandırılır.

Günlərin birində İsgəndər bəy Qəmbərin yanına gəlib deyir ki, axtarışdasan, özünü gözlə, yaxın vaxtlarda səni aradan götürəcəklər...

Hər ikisi birgə çıxış yolu arayır. Nəhayət, çoxlu pulun müqabilində, bir milis nəfərinin vasitəsilə Qəmbər bir neçə günün içində pasportunu və adını dəyişdirib olur Bayram. Hətta səhhəti ilə əlaqədar işdən çıxır, təcili başqa ünvana köçür. Az sonra çoxlu dost-tanışı və geniş əlaqələri olan dayısının köməyi ilə Gürcüstan Atçılıq Zavoduna direktor təyin edilir. Bir il çəkməmiş Qəmbər-Bayram məsələsi yenidən ortaya çıxır. Dayısı Qəmbərə deyir ki, yaxşısı budur, qaç canını qurtar... Qəmbər tərslik edir, məsləhətə laqeyd yanaşır, tutulacağına inanmaq istəmir.

Bu söhbətdən bir neçə gün sonra Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin əməkdaşları Qəmbəri Tiflisin mərkəzində, səhər işə gedəndə qapısının ağzında yaxalayırlar. Aparıb idarənin zirzəmisinə salırlar və bu xəbəri dolayısı ilə Şamxora, Qaracəmirliyə çatdırırlar. Doğmaları əl-ayağa düşür. Müstəntiqlər Tiflisə gizli görüşə gələn qohumlarla danışıqlarda Qəmbəri salamat buraxacaqlarını vəd edirlər və onlardan, elə Qəmbərin özündən də xeyli qızıl alırlar. Bir neçə gündən sonra isə Qəmbəri məcbur edirlər ki, Şamxorda, Qaracəmirli kəndində yaşayan anasına məktub yazsın ki, “mən sağ-salamatam, Türkiyədəyəm, nigaran olmayın, yaxşı da dolanıram...”

Təhlükəsizlik əməkdaşları istədikləri qədər qızılı əldə edəndən sonra məktubu poçt vasitəsilə Qaracəmirliyə göndərirlər. Bundan təxminən bir həftə ötmüş Qəmbəri Türkiyəyə yola salmaq adı ilə gecənin qaranlığında həbsxanadan çıxarıb maşınla şəhərin kənarına gətirirlər, maşından düşürüb sağollaşırlar, irəlidə onu Türkiyəyə yoldaşlıq edəcək adamın gözlədiyini deyirlər. Onlardan bir neçə addım aralanan Qəmbəri arxadan güllələyirlər. Gecəylə bütün hökumət dairələrinə bildirirlər ki, Qəmbər həbsxanadan qaçmaq istəyərkən güllələnib.

Alqoca bəyin oğlu Şəmşəd isə 1929-cu ildə Bakıya gəlib Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Dil-ədəbiyyat fakültəsinə daxil olmuşdu. Boylu-buxunlu, yaraşıqlı gənc idi. Anası Güllü “Şəhərli qızlar oğlumu başdan çıxarar...” deyib onu öz qardaşı Həsənin qızı Badisəba ilə evləndirir. Şəmşəd universiteti bitirəndə artıq bir azyaşlı övlad (qızı Ofelya) atası idi. 1933-cü ildə ali məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra rayona qayıdır, Qaracəmirliyə qonşu Şəmkir stansiyasında orta məktəbdə dil-ədəbiyyat müəllimi işləyir, beş il bu məktəbdə axşamlar savadartırma kurslarında yaşlılara əlifbanı öyrədir, gündüzlər də şagirdlərə “Şura dərsi” deyir.

Şəmşəd ərəb dilini yaxşı bildiyindən dost-tanışın israrlı xahişi ilə Qaracəmirlidə Saralılar nəslinə məxsus mülkdə bolşeviklərdən gizlin 5 nəfər uşağa təmənnasız ərəb dilini öyrədirdi. Bir müddətdən sonra “gizli dərs”dən xəbər tutan komsomolçu çuğullar dərhal rayon mərkəzinə məlumat verirlər. Hökumət adamları Şəmşəd müəllimi həbs etmək üçün Qaracəmirliyə gələndə kənd camaatı onu ələ vermir, gizlənməsinə şərait yaradır. Bundan sonra NKVD Şəmşədi yeni quruluşun düşməni kimi axtarışa verir.

Üç aya yaxın Şəmşəd müəllimin evini yerli komsomolçu və firqəçilər nəzarətdə saxlayırlar. O, hərdən xəlvətə salıb üzünü-başını qırxdırmaq üçün uşaqlıq yoldaşı olan dəlləyin yanına gedir. Günlərin birində NKVD haradansa bundan xəbər tutur. Həmin saat Siyasi İdarənin əməkdaşları gəlib dəlləyi rayon mərkəzinə aparır və elə qulaqburması verirlər ki, onların dediyi ilə razılaşmalı olur.

Payızın orta ayı idi. Şəmşədin ikinci övladı dünyaya gəlmişdi. Çox sevinirdi. Çağanın - oğlu Fidayılın 40-ı çıxsa da, hələ adqoydu mərasimi olmamışdı, ailə Şəmşədin evə gəlişini gözləyirdi. Odur ki, Şəmşəd gizləndiyi qohum evindən çıxıb uşağını görmək, tədbiri yola vermək üçün evinə getməyi qərarlaşdırır. Həmişə səliqəli geyinib-kecinməyi xoşlayan Şəmşəd birdən nə fikirləşirsə, “əşi, gedim üzümü də qırxdırım, qoy layiqli olsun” deyib, şər qarışana yaxın ətrafına göz qoya-qoya gəlib həmin dəlləyin dükanına çatır. Dükanda heç kimin olmadığını görüb astaca içəri keçir, hal-əhvaldan sonra güzgünün qabağında oturur. Bu zaman dəllək dükanın giriş qapısında, üzü bayıra tərəf astanada dayanıb, əlindəki dəsmalı çırpırmış kimi havada yellədərək, xeyli aralıda duran güdükçüyə Şəmşədin gəldiyini işarə verir. Pusqudakı NKVD-çilər bir anın içində dükana doluşurlar. Onlar üzü sabunlu Şəmşədin qoluna qandal vururlar. Onu qara “M-1”ə mindirirlər. Məsələnin nə yerdə olduğunu bilən Şəmşəd müəllim rayon mərkəzinə tərəf yol gedəndə yanındakılardan xahiş edir ki, onsuz da mən gedirəm, icazə versəydiniz, qayıdıb ailəmlə görüşərdim, ondan sonra məni hara istəyirsiniz aparın.

NKVD-çilər Şəmşəddən yaxşı qızıl pul alacaqları şərti ilə rayon mərkəzinə az qalmış geri dönürlər.

Şəmşəd müəllimin həyat yoldaşı Badisəba qonşulara həmişə danışırdı ki, həmin gün qarqaradakı it az qalırdı zənciri qırsın. Evin pəncərəsindən baxanda gördüm ki, Şəmşəd bir neçə adamla həyət darvazasından içəri girdi. Asta-asta evə keçdi, əlləri arxadan bağlı idi. Evdəkilərlə, mənimlə salamlaşdı, balaca, yaşyarımlıq qızı Ofeliyanın üzündən öpə-öpə çağa yatan beşiyə tərəf çöndü, qəddini düzəldib azca duruxdu, “Adını Fidayıl qoyun”, sonra evə göz gəzdirə-gəzdirə “Mən gedirəm” deyib, hamıyla sağollaşdı. Elə o gedən oldu.

Şəmşəd müəllimi Şamxor, Gəncə NKVD-sinin zirzəmisində 2 il saxlayırlar. “Atan Alqoca bəyin gizlətdiyi silahların, qızılın yerini de” adıyla günlərlə ona işgəncə verirlər. Türmə rəhbərliyi, müstəntiqlər əlaltından “Bu gün-sabah buraxacağıq” adıyla Şəmşəd müəllimin anasını, yaxınlarını aldadaraq xeyli qızıl qoparırlar. İstədiklərinə nail olandan sonra, 1937-ci ildə üçlüyün səyyar sessiyasının qərarı ilə Arxangelskə, Ağ dənizin sahillərinə 10 illik sürgünə göndərirlər.

Pul gücünə bu məlumatı haradansa öyrənən Şəmşədin anası Güllü Muradova yaxın qohumu Koxa Astanın rus dilini bilən oğlu Salehi də özüylə dilmanc götürüb, haqsızlıqlara etiraz əlaməti olaraq 1938-ci ildə Moskvaya, Stalinin qəbuluna gedir. Günlərlə Kremlin divarları önündə qalan Güllü Muradova çox çək-çevirdən sonra Stalinin qəbuluna düşür, əhvalatı rəhbərə danışır və oğlunun yanına getmək, onu görmək istədiyini təvəqqe edir.

Koxa Astanın oğlu Saleh danışırmış ki, Stalin düyməni basdı, bir anda qapı açıldı və hərbi geyimli zabit ayaqlarını cütləyib, əlini gicgahına qoyub əmrə müntəzir olduğunu bildirdi.

Stalin rusca dedi: “Bu qadın xeylağı ordan bura gəlibsə, bunda hünər var. Kömək edin, gedib oğlunu görsün!”

Moskvadan birbaşa Arxangelskə, oradan da Ağ dənizin sahilindəki Solovkiyə gedirlər. Güllü ana və dilmanc Saleh xüsusi təyinatlı şimal düşərgələrinin Kond adası ölüm düşərgəsinin rəisi ilə görüşür. Məlum olur ki, Şəmşəd artıq həyatda yoxdur, düşərgənin qayda-qanunlarına riayət etmədiyinə görə güllələnib. Hətta ananın təkidi ilə aparıb qəbrini də göstərirlər. Ana oğlunun məzarı üstündə xeyli göz yaşları axıdır.

Güllü ana qayıdıb rəislə kabinetində görüşüb xudahafizləşəndə: “Heç olmasa ölüsünü verin, aparım öz kəndimdə dəfn edim” deyir. Rəis buna qəti etiraz edir. Bu zaman Güllü ana əlini gödəkcəsinin cibinə salıb bir kisə qızılı qoyur rəisin stolunun üstünə: “Al bu qızılı, ömrün boyu işləsən, bu qədər pul qazana bilməzsən, götür, oğlumun sümüklərini ver aparım...” deyə yalvar-yaxar edir. Söhbət dalana dirənəndə Güllü ana əlini gödəkcəsinin cibinə atıb ikinci kisəni də birincinin yanına qoyur. Həm qızıla, həm də ananın cəsarətinə, inadkarlığına təəccüb qalan rəis “yumşalır...”

Axşamçağı düşərgədən bir neçə azərbaycanlı qəbiristanlığa gedib Şəmşədin nəşini bir tabuta yığıb, yola hazırlayır. Bu zaman Güllü Muradova bu dəstəyə rəhbərlik edən, düşərgədəki tibb məntəqəsində həkim işləyən, Gəncə Gizli Müsavat Təşkilatının rəhbəri olmuş və buna görə Solovkiyə 10 illiyə sürgün edilmiş Cahangir Ağazadə ilə görüşüb xeyli söhbət edir. O, Güllü anaya və dilmanc Salehə bildirir ki, Şəmşəddən əvvəl onun qardaşı Aslan burada sürgündə idi. Rus dilini, ərəb dilini yaxşı bilirdi, qanunpərəst idi. Atasını yaxşı tanıdığımdan, həm də həmyerli kimi özümə doğma bilirdim. Amma neyləməli, düşərgədəki qanunsuzluğa görə bir qrup azərbaycanlı dustağın müdafiəsinə qalxdı, komandirlə mübahisə edərkən güllələdilər.

Şəmşəd bura gələndə söhbətlərdən qardaşı Aslanın da bu düşərgəyə gətirildiyindən və söylədiyim hadisədən xəbərdar oldu. Hövsələsizlik etdi, acıqlı-acıqlı gedib qardaşını güllələyən zabiti söydü, əl-qol atdı, bu zaman zabit onu da güllələdi...

Güllü ana o vaxt avtomobil nəqliyyatı qıt olduğundan iki yaxşı at arabası kirayələyir, birində azərbaycanlı molla, iki nəfər əlavə köməkçi və Şəmşədin tabutu, digərində isə Güllü ana və dilmanc Saleh iki gecə üç gün yol gəlirlər. Güllü ana bu yolun araba ilə nə qədər çətin və Şəmşədin tabutunun gətirilməsinin nə qədər mümkünsüz olduğunu görüb mollanın məsləhəti ilə yol kənarında kiçik bir rus kəndinin yaxınlığında, kənd çayından bir az aralıda qəbir qazdırıb, nəşi müsəlman qaydası ilə dəfn etdirir.

Güllü ana Şəmşədin adını və soyadını başdaşına yazdırır ki, havalar açılanda gəlib aparsın. Salehə də bərk-bərk tapşırır ki, kənddə savadlı adam güllələnəndə, hörmətli kimsə həbs ediləndə bolşeviklər sevinirlər. Odur ki, heç kimə “Şəmşəd ölübdü” demə, bolşeviklər sevinərlər. Ona görə Güllü ana kənddə hamıya deyirdi ki, getdim, Şəmşədlə görüşdüm, işi-gücü, özü də lap yaxşıdır.

Bir neçə aydan sonra Güllü ana bir neçə adamla Şəmşədin nəşi arxasınca Rusiyaya gedir. Həmin yerə çatanda görür ki, yolun kənarındakı çay yazqabağı daşıb, sel-su Şəmşədin qəbrini yuyub aparıb.

...Çar imperiyasının, sonralar isə sovetlərin işğalçılıq siyasətinə boyun əyməyən və bolşevik-erməni birləşmələrinə qarşı çıxan Alqoca bəyi, eləcə də onun repressiyaya məruz qalan oğlanlarını el-oba həmişə ehtiramla yad edir. Hacı Murad oğlu Alqoca bəyin kənd qəbiristanlığında məzarının sağında və solunda dövrün haqsızlıqlarına məruz qalmış - repressiya olunmuş ailə üzvlərinin, o cümlədən övladları Aslanın, Şəmşədin, Qəmbərin, Bayramın, Şəmdanın və 1941-1945-ci illər müharibəsində itkin düşən Əhmədin şəkilləri əks olunmuş simvolik kompleks abidə-qəbirləri var. Başdaşları üzərində ad və soyadları, təvəllüdləri və repressiya olunduqları illər qeyd olunub. Qədirbilən kənd camaatının yaddaşından silinməyən bu insanların həyatlarına ölkədən kənarda ölüm düşərgələrində son verilsə də, ruhları vətən torpağında, doğmalarının yanında olmuşdur.

Rəhman SALMANLI,

Azərbaycan.- 2016.- 21 dekabr.- S. 7.