Birinci Türkoloji Qurultayın dərsləri və müasir çağırışlar

Ümumən dünya elminin, xüsusən də türk dünyasının böyük elmi hadisəsi olan Birinci Bakı Türkoloji Qurultayı tarix kimi də, müasirlik baxımından da mühüm əhəmiyyətə malikdir. 1926-cı ilin 26 fevralından 6 martına kimi Bakı şəhərində keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultay türk xalqlarının elmi-mədəni birliyinə, ortaq milli-mənəvi dəyərlərinin inkişaf etdirilməsinə, inteqrasiya proseslərinin dərinləşdirilməsinə geniş üfüqlər açan ictimai hadisədir. Türkologiyanı böyük və sistemli elmi təlim kimi təqdim edən Bakı Türkoloji Qurultayı beynəlxalq miqyasda da böyük əks-səda tapmışdır. Bu, Azərbaycanın dünya türkologiyasına, geniş mənada ümumdünya elminə çox qiymətli töhfəsidir. Birinci Türkoloji Qurultayın məruzələri və qərarları türk dünyasının çoxəsrlik tarixinin və böyük gələcəyinin elmi cəhətdən tədqiq edilib öyrənilməsinin möhtəşəm proqramıdır.

Birinci Türkoloji Qurultay - türk dünyasının mədəni birliyinin və mənəvi bağlılığının yeni tarixi epoxadakı vəzifələrini diqqət mərkəzinə çəkən böyük elmi forumdur. Bu qurultay XX əsrin əvvəllərində türkoloji elmi-mədəni mühitin ən aktual məsələlərinə: dilçilik, latın əlifbası, orfoqrafiya, tarix, ədəbiyyat, folklor, incəsənət, etnoqrafiya, terminologiya, metodika sahələrində problemlərin həllinə, mövcud səviyyəsinə və inkişaf etdirilməsi yollarına işıq salan mühüm baxışlar sisteminin əməli-nəzəri ifadəsidir.

Türk dünyası sistemində mədəni inteqrasiyanın və maarifçiliyin nəzəri əsaslarının və təcrübi-əməli imkanlarının müəyyən edilib istiqamətləndirilməsində də Birinci Türkoloji Qurultay böyük rol oynamışdır. Birinci Türkoloji Qurultayın 17 iclasında dinlənilib müzakirə edilən 38 məruzədə humanitar və ictimai elmlərin, türkologiyanın ən aktual problemləri əhatə olunmuş və konkret təkliflər irəli sürülmüş, mühüm qərarlar qəbul edilmişdir. Bu, planetin bərabərhüquqlu üzvü olan türk xalqlarının milli-mənəvi varlığının, birliyinin və gələcəyinin qurultayıdır. Ümumiyyətlə, türkologiyanın bütün genişliyi ilə beynəlxalq miqyasda inkişaf etdirilməsi baxımından Birinci Bakı Türkoloji Qurultayının müzakirələri və direktivləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qurultayda keçmiş Sovetlər birliyində yaşayan türkdilli xalqların, Avropa türkologiyasının nümayəndələrinin təmsil olunması, Türkiyə və İran ziyalılarının iştirakının təmin edilməsi əhatə olunan türkoloji mühitin genişliyini, miqyasını aydın şəkildə təsəvvür etməyə imkan verir.

Ölkələr üzrə Birinci Türkoloji Qurultayın nümayəndə heyətləri həmin xalqların tanınmış, görkəmli alimlərindən və ictimai xadimlərindən ibarət olub, türkologiyanın müstəqil elm sahəsi kimi nə qədər böyük potensiala malik olduğunu bütün reallığı ilə əks etdirirdi. Məlum olduğu kimi, Türkoloji Qurultayda Türkiyə Cümhuriyyəti 4 nəfərlik nümayəndə heyəti (onlardan 1 nəfəri alman və 1 nəfəri macar alimi olmaqla), Rusiya Federasiyası 48, Almaniya 2, Qazaxıstan 4, Özbəkistan 11, İran 1, Türkmənistan 4, Qırğızıstan 2, Gürcüstan 5, Ermənistan 2 təmsilçi ilə iştirak etmişdir. Mərkəzi hökumətlə razılaşdırmaqla Türkoloji Qurultayda Tatarıstan 10, Başqırdıstan 5, Dağıstan 6, Krım tatarları 5 nəfərlik ayrıca nümayəndə heyəti ilə təmsil olunmuşlar. Birinci Türkoloji Qurultaya rəsmi olaraq Azərbaycan hökuməti tərəfindən ölkələr üzrə dəvət olunmuş ziyalılar aşağıdakılardan ibarət idi:

AZƏRBAYCAN: Səmədağa Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Ruhulla Axundov, Hənəfi Zeynallı, Həbib Cəbiyev, Mustafa Quliyev, Nikolay Aşmarin, Əziz Qubaydullin, Xalid Səid Xocayev, Bəkir Çobanzadə, Cabbar Məmmədzadə, Artur Rudolfoviç, Zifeldt-Simumyaqi, Pənah Qasımov, Müseyib İlyasov, Cəlil Məmmədzadə, Ayna Sultanova, Fərid Xurşid, Həmid Sultanov, Mirzə Davud Hüseynov, Hüseyn Musayev, Əhməd Pepinov, İbrahim Rza Şəbüstəri, Həsən Musayev;

TÜRKİYƏ: Əlibəy Hüseynzadə, Mehmet Fuad Körpülüzadə, Vitek Paul (alman), Yulius Messaroş (macar);

RUSİYA: Akademik Vasili Bartold, Sergey Malov, Aleksandr Miller, Aleksandr Samoyloviç, Feodor Menzel (alman), Lev Şerbak, Aleksey Başkirov, İlya Borozdin, Solomon Veltman, Anatoli Çenko, Lev Jirixov, Sergey Oldenburq, Nikolay Poppe, Sergey Rudenko, Vsevolod Tomaşevski, Konstantin Yudaxin, Nikolay Yakovlev, Rauf Sabirov, Şamil Usmanov, Qani İtamişev, İbrakim Yumankulov; Qaraçaylardan: Umar Aliyev, Abdulkərəm Xubiyev, Nana Tokov; Yakutiyadan: İsidar Baraxov, Anempodist Satronov, Aleksey İvanov; başqırd-çuvaş Pamel İvanov, xakas Nikolay Ratanov, Rulayev; Ukraynadan: Aqafangel Krımski; türkmən Beşim Külbeşirov, inquş Zaurbek Malsatov, Rostovdan: Cahangir Nacıyev, votyak İosif Naqovitsin, çeçen Xalid Oşayev, yəhudi Mixail Pavloviç, çuvaş Mixail Petron, oryot Aleksey Savaşkin, adıgey Səfərbəy Siyuxov, Leninqraddan (Sankt-Peterbuq) Abdulla Tağızadə, balkar İbrahim Usbayev, tsey Davud Xatiroviç, noqay Əbdülhəmid Canibekov, avar Əbdüllətif Şamxalov, Tatarıstandan: Qaley Əbdürrəhimov, İbad Alnarov, Səttar Arifullin, Sabah Alnaqubov, Sibqat Qafurov, Qalimcan İbrahimov, Qayaz Maqsudov, Qəbdürrəxman Sədi, Şərəf Alimcan, İ.Lemanov; Başqırdıstandan: Qabdiləhəl Vilqadonov, Həbibbulla Qabibov, Kərim İdelqujin, Sadiq Miryasov, Zakir Zakirov, Dağıstandan: İbrahim Əliyev, Qalımcan Ayyupov, Şevqi Bekturə, Cəlaləddin Qorxmazov, Kərim Mamedbekov, Edhem Feyzi, Krımdan: Həbibulla Odabaş, Həsən Səbri Odabaş, Hüseyn Akçokraklı, Yaqub Kamal;

ALMANİYA: Elmlər doktoru Radebold Valter;

QAZAXISTAN: Əhməd Baytursunov, Lides Omarov, Əziz Bayseyidullin, Bilal Suleyev;

ÖZBƏKİSTAN: Əbducabbar Əbducabbarov, Mixail Qavrilov, Aşurəli Zahiri, Meşriq İlbek, Rəhim İnoqarnov, Bikcan Rəhmanov, Sadri İsmail, Mecid Usmanov, Neymət Həkimov, Qazi Yunusov, Rəhimi Şakircan;

TÜRKMƏNİSTAN: Bekki Berdıyev, Məhəmməd Qəldiyev, Həşim Perenqliyev, Bazarkul Daniyarov;

GÜRCÜSTAN: Bassariya Simon, Hikmət Cövdətzadə, Rzaqulu Nəcəfov, Aleksandr Tibilov, Nikolay Roqdayev, Şərif Manafov;

ERMƏNİSTAN: Bala Əfəndiyev, Raciya Açaryan.

Mənbələr təsdiq edir ki, hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin yerləşdiyi binanın üçüncü mərtəbəsindəki böyük akt zalında keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultayda adları rəsmi siyahıya daxil edilməyən, müəyyən təkliflər əsasında dəvət olunan tanınmış ziyalılar, elm adamları və yazıçılar da iştirak etmişlər. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Vəli Xuluflu, Salman Mümtaz, İsmayıl Hikmət, Əli Nazim, Əmin Abid, Cəfər Cabbarlı, Əziz Şərif və başqaları da Birinci Türkoloji Qurultayda təmsil olunmuşlar.

Birinci Türkoloji Qurultayın Bakıda keçirilməsi Azərbaycanın geniş mənada türkologiyanın əsas mərkəzlərindən biri olduğunu göstərir. Bundan əvvəl, 1920-ci ildə Şərq Xalqlarının Birinci Qurultayı da Bakıda keçirilmiş, həmin mötəbər tədbir nəticəsində Azərbaycanın türk-müsəlman dünyasında əhəmiyyətli mövqeyi və böyük intellektual potensialı diqqəti cəlb etmişdir. Azərbaycan ziyalılarının Şərq Xalqlarının Qurultayında və Birinci Türkoloji Qurultayda yaxından və fəal iştirakı ölkəmizdə yalnız dilçilik mənasında deyil, ədəbiyyat, tarix, mədəniyyət, folklor, etnoqrafiya və maarifçilik miqyasında böyük elmi və yaradıcı qüvvələrin yetişib formalaşdığını nümayiş etdirir. Digər ölkələrdən olan təmsilçilərin mötəbər fikirləri və təkliflərinin əhəmiyyətini heç də azaltmadan qeyd etmək lazım gəlir ki, Azərbaycan nümayəndələrinin qaldırdıqları məsələlər, irəli sürdükləri ideyalar hər iki qurultayın ana xəttinin, əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsində mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda Azərbaycanın elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin türk-müsəlman dünyasının, şərqşünaslıq və türkologiya elminin görkəmli nümayəndələri ilə təması, əlaqələrinin genişlənməsi baxımından da Şərq Xalqlarının Qurultayı və Birinci Türkoloji Qurultay mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ümumilikdə isə Birinci Türkoloji Qurultay türk dünyasında elmi-mədəni inteqrasiya ilə yanaşı, beynəlxalq miqyasda türkologiyanın inkişafına da qüvvətli təsir göstərmişdir. Türkologiyanın yüksək inkişafı və türk dünyasında başlanan güclü inteqrasiya prosesləri qurultaydansonrakı yeni türkoloji axını formalaşdırmışdır. Bu yeni dalğa dünyada XIX əsrdən başlanan və XX əsrin əvvəllərində sürətlə dərinləşən milli-mənəvi özünüdərk və mədəni inteqrasiya proseslərinin türkoloji mühitdəki əks-sədası idi. Sağlam milli və elmi əsaslara malik olan həmin axının ideyasında hər hansı qarşıdurma, çəkişmə, ixtilaf, inkarçılıq meyli yox idi. Əksinə, Birinci Türkoloji Qurultay geniş mənada türkologiyanın dünya elmi fikrinin üzvi tərkib hissəsi olduğunu göstərmişdir. Türk mənşəli xalqların nümayəndələrindən başqa, qurultayda rus, alman, macar, gürcü, yəhudi, abxaz, çərkəz və başqa xalqların nümayəndələrinin də təmsil olunması qurultayın ümumiyyətlə böyük elmi hadisə olduğunu bir daha təsdiq edir. Iştirakçıların əhatə etdiyi coğrafiyanın genişliyi beynəlxalq miqyasda türkologiyaya olan marağın miqyasını təsəvvür etməyə imkan verir.

Ayrı-ayrı ölkələrdən gəlmiş tanınmış nümayəndələrin, görkəmli alimlərin Birinci Bakı Türkoloji Qurultayında aşağıdakı mövzularda məruzələri dinlənilmişdir:

1. “Müasir vəziyyət və türk xalqları tarixinin araşdırılmasının ən yaxın vəzifələri” (akademik Vasili Bartold); 2. “Tatar mədəniyyəti sahəsində ən yeni kəşflər” (İlya Borozdin); 3. “Türk-tatar xalqlarında tarixi ədəbiyyatın inkişafı” (Qubaydullin); 4. “Türk tayfalarının etnoqrafik tədqiqinin müasir vəziyyəti və ən yaxın vəzifələri” (Rudenko); 5. “Anadolu və Balkan türklərinin etnoqrafiyasının tədqiqinin müasir vəziyyəti və ən yaxın vəzifələri” (Messaroş), 6. “Qafqaz türklərinin etnoqrafik tədqiqinin ən yaxın vəzifələri” (Çursin); 7. “Türk xalqlarının təsviri sənəti haqqında” (Miller); 8. “Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında” (Bəkir Çobanzadə); 9. “Altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu məsələlərinin tarixi və müasir vəziyyəti” (Nikolay Poppe); 10. “Türk dillərinin Yafəs dillərə münasibəti haqqında” (Genko); 11. “Türk dillərinin tədqiqinin müasir vəziyyəti və ən yaxın vəzifələri” (Aleksandr Samoyloviç); 12. “Qədim türk dillərinin tədqiqi” (Malov); 13. “Türkologiyanın keçmişi və onun hazırkı vəziyyəti haqqında bəzi məlumatlar” (Aşmarin); 14. “Türk və erməni dillərinin qarşılıqlı təsiri” (R.Açaryan); 15. “Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti” (Lev Şerbak); 16. “Türk dillərində elmi terminologiyanın yaranması prinsipləri haqqında” (Zifeldt); 17. “Elmi terminologiya sistemi haqqında” (Bəkir Çobanzadə); 18. “Türk dilləri üzrə elmi terminologiya sistemi haqqında” (Hənəfi Zeynallı); 19. “Əlifba məsələləri türk millətlərinin varlığının sosial və mədəni şəraiti ilə əlaqədə və yazı sisteminin müəyyənləşdirilməsi proqramı” (Yakovlev); 20. “Əlifbanın texniki baxımdan quruluşunun əsasları” (Jirkov); 21. “Ərəb və latın şrift sistemləri və onların türk-tatar xalqları üçün tətbiqi məsələləri” (Alimcan Şərif); 22. “Türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı” (Fuad Köprülüzadə); 23. “Doğma dilin tədrisi metodikasında ən yeni cərəyanlar” (Şerbak); 24. “Türk dillərinin tədrisi metodikasının əsasları” (Lemanov); 25. “Türk xalqları arasında diyarşünaslıq işinin xüsusiyyətləri” (Oldenburq), 26. “Anadolu-Balkan türkləri ədəbiyyatının araşdırılmasının nəticələri və perspektivləri” (F.F.Menzel); 27. “Oktyabr inqilabından sonra türk-tatar xalqlarının mədəni nailiyyətləri” (Pavloviç); 28. “Türk dilində imla qaydaları” (Fərhad Ağazadə); 29. “Qərbin iki dastanında türk” (Əli bəy Hüseynzadə) və s.

Türkoloji Qurultayda dinlənilən məruzələr elmi cəhətdən yüksək nəzəri səviyyəsi və aktuallığı ilə səciyyələnir. Məruzələrin heç birində kəskin millətçi, şovinist baxışlara yol verilməmişdir. Lakin məruzələrdə ortaq köklərə malik olan, elmi-mədəni inteqrasiya baxımından qohum xalqların vahid amalı, dərin milli-mənəvi dəyərləri əks etdirilmişdir. Bu isə türk dünyasının, son nəticədə dünya elm və mədəniyyətinin daha da zənginləşməsinə, inkişafına xidmət edirdi. Buna baxmayaraq, hakim sovet ideologiyasının prinsiplərinə uyğun gəlmədiyi üçün həmin türkoloji elmi axın Sovetlər İttifaqının ictimai-siyasi mühitində böyük vahimə və şübhə ilə qarşılanmış, ağır repressiyalara səbəb olmuşdur. Əslində, yeni böyük sivilizasiyanın yaranmasına təkan verəcək bu prosesə hakim ideologiya pantürkizm, panislamist baxımından yanaşaraq, sağlam düşüncəni arxa plana keçirmişdir. Ona görə də milli-mənəvi yaxınlığın və birliyin yarada biləcəyi bütövlüyə ümumi mədəni inkişafın bir parçası səviyyəsində yox, mövcud ideoloji meyarların tərs mütənasibi kimi baxılmışdır. Bunun nəticəsidir ki, Birinci Türkoloji Qurultayın, demək olar, Sovetlər İttifaqından olan bütün əsas iştirakçıları ciddi təqiblərlə üzləşmiş, həbs cəzasına məhkum olunmuş, sürgünə göndərilmiş, ölüm hökmünün qurbanı olmuşlar. Beləliklə, ümumtürk coğrafiyasını əhatə edən Böyük Çöl landşaftı mədəniyyət, ortaq dəyərlər və elm baxımından sanki dünyadan qoparılmış, bütövlük və harmoniya pozulmuşdur. Lakin nə qədər çətin olsa da, Birinci Türkoloji Qurultayın ideyaları, çağırışları yaşamış, sonrakı dövrlərdə milli-mənəvi dəyərlərin, milli mədəniyyətlərin və ədəbiyyatın inkişafında, elmi-mədəni inteqrasiyanın formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

Qurultayda qaldırılan latın əlifbasına keçid məsələsi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və Türkiyədə tətbiq olunmuşdur. Sonradan Sovetlər İttifaqı daxilində bu proses dayandırılsa və fərqli kiril əlifbaları ilə əvəz olunsa da, müstəqillik epoxasında latın əlifbası ideyası yenidən dirçəlmişdir. Hazırda Azərbaycanda, Türkiyədə, Özbəkistanda və Türkmənistanda rəsmi olaraq latın əlifbasından istifadə olunur. Qazaxıstan isə latın əlifbasına keçmək haqqında qərar qəbul etmişdir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin 1 avqust 2001-ci il tarixli xüsusi fərmanı ilə Azərbaycanda latın əlifbasına tam keçidin təmin edilməsi Birinci Türkoloji Qurultayın ideyalarının müstəqil ölkəmiz üçün nə qədər aktuallıq qazandığını və müasirlik baxımından əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərdi. Eyni zamanda 3 oktyabr 2009-cu ildə Naxçıvan sammitində Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının yaradılması və səmərəli fəaliyyəti də yeni tarixi epoxada Birinci Türkoloji Qurultayın ideyalarının işığında meydana çıxan mühüm tarixi hadisə olub, türk xalqları coğrafiyasında elmi-mədəni inteqrasiyanın inkişaf etdirilməsində mühüm hadisəyə çevrilmişdir. Beynəlxalq Türk Akademiyasının dilçilik, ədəbiyyat, arxeologiya, coğrafiya və folklorşünaslıq baxımından apardığı çoxaspektli işlər, həyata keçirdiyi əhəmiyyətli layihələr türk xalqlarının daha da yaxınlaşmasına, ümumdünya elmi-mədəni proseslərində aktiv iştirakına şərait yaradır. Beynəlxalq Türk Akademiyasının layihəsi kimi türkdilli ölkələrin ortaq ümumtəhsil məktəblərində tədris olunmaq üçün qəbul edilmiş “Ortaq türk tarixi” dərsliyinin nəşr edilməsi və istifadəsinə start verilməsi, “Ortaq türk ədəbiyyatı” və “Ortaq türk coğrafiyası” dərsliklərinin hazırlanmasına başlanılması da yeni tarixi epoxada müasir türkologiyanın mühüm nailiyyətlərindən sayılmağa layiq hadisədir. Keçmiş Sovetlər İttifaqı dövründən “Sovetskaya türkologiya” adı ilə Bakıda çap edilmiş elmi jurnalın müstəqillik illərində daha geniş elmi istiqamətləri əhatə etməklə yüksək poliqrafik səviyyədə “Türkologiya” adı ilə nəşr edilərək beynəlxalq aləmdə və türk dünyasında yayılması Azərbaycanın əsas türkoloji mərkəzlərdən biri olduğunu nümayiş etdirir. Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının ardıcıl və məqsədyönlü fəaliyyətinin davamı olaraq Azərbaycanda - Bakıda Mədəni İrs Fondunun işə başlaması müasir şəraitdə ortaq mədəniyyətlərin birgə inkişaf etdirilməsinə daha bir imkan yaradır. Eyni zamanda 29 iyun 2015-ci ildən türk dünyasının Elmlər Akademiyaları Assosiasiyasının fəaliyyət göstərməsi ilə elm sahəsində ortaq tədqiqatların, birgə ekspedisiyaların, müştərək konfransların təşkili və həyata keçirilməsi prosesləri ardıcıl xarakter almışdır. Bütün bunlarla bərabər, türk xalqları üçün ortaq latın əlifbasının müəyyən edilib qəbul olunması və vahid terminologiyanın formalaşdırılması qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir. Türk xalqlarının elmi mühitini əhatə edən xüsusi bir impakt faktorlu elmi jurnalın təsis edilməsi də müasir mərhələdə türkologiyanın inkişafında yeni dalğa yarada bilər.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 18 fevral 2016-cı il tarixli sərəncamı böyük tarixi hadisə olan Birinci Türkoloji Qurultayın dərslərini müstəqillik dövrü epoxasının işığında müasirlik baxımından bir daha yenidən tədqiq edib ümumiləşdirməyə, ictimai və elmi cəhətdən qiymətləndirməyə və nəticələr çıxarmağa, yeni inkişafa nail olmağa, müasir vəzifələri müəyyənləşdirməyə böyük meydan açır. Mühüm tarixi əhəmiyyətə malik olan sərəncamda deyildiyi kimi, “XX yüzilliyin sonlarına doğru Azərbaycan Respublikasının öz dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə... Türkoloji Qurultay tərəfindən vaxtilə irəli sürülmüş tövsiyələrin müasir şəraitdə uğurla həyata keçirilməsi üçün əlverişli zəmin yarandı. Bir əsr boyunca üçüncü dəfə dəyişdirilməyə məruz qaldıqdan sonra latın qrafikalı yeni əlifbaya keçildi və və ölkənin ictimai-siyasi həyatının, xalqın yazı mədəniyyəti tarixinin taleyüklü məsələlərinin həlli istiqamətində mühüm addımlar atıldı”.

Ümumiyyətlə, bütün dövrlərdə Azərbaycanda elm və mədəniyyət inkişaf etmiş, elmi-ədəbi və mədəni əlaqələr istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. XX əsr ölkəmizdə humanitar düşüncənin və mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi baxımından xüsusi mərhələyə çevrilmişdir. Xüsusən respublikamıza böyük öndər Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi dövrdə Azərbaycanın elmi, ədəbiyyatı və mədəniyyəti özünün “qızıl dövr”ünü yaşamışdır. Məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin böyük iradəsi və uzaqgörənliyi sayəsində hələ 1978-ci ildə Azərbaycan dilinin ölkəmizin Konstitusiyasında dövlət dili kimi əks etdirilməsi böyük ictimai-siyasi hadisədir. XX əsrin yetmişinci illərində “Müasir Azərbaycan dili” adlı çoxcildlik dərsliyə görə görkəmli dilçi alimlərin: Muxtar Hüseynzadə, Əlövsət Abdullayev, Yusif Seyidov və Ağaməli Həsənovun respublika Dövlət mükafatına layiq görülmələri geniş mənada ana dilinə, həmçinin dilçilik elminin inkişafına dövlət səviyyəsində göstərilən qayğının əməli ifadəsidir. Bu zəmində Azərbaycanda mükəmməl türkologiya məktəbi yaranmış və böyük elmi ənənələr formalaşmışdır. Müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikasında dilçilik elmi ilə yanaşı, geniş mənada türkoloji elmlər sitseminə daxil olan ədəbiyyatşünaslıq, etnoqrafiya, sənətşünaslıq, folklorşünaslıq sahələri də inkişaf etdirilmiş, elmi-mədəni inteqrasiya istiqamətində əsaslı tədbirlər həyata keçirilmiş, mühüm nəticələr əldə olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 18 fevral 2016-cı il tarixli sərəncamının işığında Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyi tədbirlərinin Türkiyədə, Macarıstanda, Qazaxıstanda, Tatarıstanda da keçirilməsi elmi-mədəni inteqrasiya proseslərinin daha da inkişaf etdirilməsində ölkəmizin xüsusi rola malik olduğunu nümayiş etdirir.

Müstəqillik illərində Azərbaycan Respublikasının türkdilli dövlətlərlə, türk xalqları ilə geniş və hərtərəfli əlaqələr qurması və inteqrasiya proseslərində yaxından və fəal iştirak etməsi türk dünyasında birlik və əməkdaşlığın inkişaf edib möhkəmləndirilməsinə sanballı töhfələr verir. Ümumiyyətlə, Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinin yüksək səviyyədə qeyd olunması və keçilmiş yolun, elmi ənənələrin araşdırılıb öyrənilməsi, müasir vəzifələrin müəyyən edilməsi Azərbaycanda və türk dünyasında, ümumən beynəlxalq aləmdə ictimai və humanitar elmlərin, o cümlədən türkoloji elmlər sisteminin bütün yönləri ilə inkişaf etdirilməsinə işıq salır. Bu böyük elmi-mədəni hadisənin tarixi dərsləri mədəniyyətlərin dialoquna, qarşılıqlı münasibətlərin və əməkdaşlığın daha da genişlənməsinə böyük imkanlar yaradır. Bu isə, öz növbəsində, həm də dünya elminin daha da zənginləşdirilməsi, beynəlxalq miqyasda inteqrasiya proseslərinin yeni hədəflərə doğru inkişaf etdirilməsi istiqamətində atılan yeni addımların meydana çıxması, qarşıda daha böyük üfüqlərin açılması deməkdir.

İsa HƏBİBBƏYLİ,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik

Azərbaycan.-- 2016.- 13 noyabr.- S. 10.