O, xalqın düşməni deyil, böyük sənətkarı idi

1937-ci il iyulun 22-də Azərbaycan Xalq Daxili İşlər Komissarının (XDİK) müavini Gerasimov, şöbə müdiri Sinmanın üstünə belə bir dərkənar yazır: “Yoldaş Sinman! Yadımdadır ki, Əli Kərimovun ifadələrində Şərifovun və Ülvinin adları çəkilir. Onlar təxirə salınmadan həbs edilməli və istintaqa cəlb olunmalıdırlar”.

1937-ci il dekabrın 3-də Azərbaycan SSR XDİK DTİ-nin üçüncü bölməsinin rəis müavini, baş leytenant Borisov arayış tərtib edir: “Şərifov Abbas Mirzə Rəsul oğlu 1891-ci ildə anadan olub, azərbaycanlıdır. Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının artistidir. Əldə olunmuş məlumatlara görə, o, bir xarici dövlətin xeyrinə casusluqda ifşa olunub. Qeyd edilənlərə əsasən, Şərifov A.M. həbs olunub Azərbaycan SSR CM-nin 68-ci maddəsi ilə məsuliyyətə cəlb edilməlidir”. Həmin “əldə edilmiş məlumatlar” isə artıq güllələnmiş Ruhulla Axundovun ifadələrindən götürülmüşdü.

Bu, üç cümlə ilə də böyük teatr ustadı, görkəmli səhnə xadimi, xalq artisti Abbas Mirzə Şərifzadənin həyatına son qoyulur. 1935-ci ildə xalq artisti adına layiq görülən görkəmli sənətkar iki ildən sonra 1937-ci ildə xalq düşməni kimi ən ağır cəzaya - ölüm hökmünə məhkum edilir. Bu adların birincisi nə qədər zəhmətlə qazanılmışdısa, ikinci ad yüz qat şər, böhtan, iftira idi.

Abbas Mirzə Şərifzadə Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə bəxş etdiyi nadir istedadlardan idi. İlk gənclik illərindən aktyorluq sənətinə yiyələnmiş, sonralar həm də rejissor kimi püxtələşmişdi. Azərbaycanın xalq artisti kimi şərəfli ada layiq görülmüşdü.

O, xalq düşməni ola bilməzdi. Çünki xalqın içərisindən çıxmışdı. Əsil-nəcabəti, aldığı tərbiyə, xalqına xidmət etmək məramı, bir sözlə, keçdiyi həyat yolu buna imkan verməzdi. Digər tərəfdən A.M.Şərifzadə orijinal siması olan sənətkar idi. Teatra yüksək ideya-tərbiyəvi əhəmiyyəti olan məktəb kimi baxırdı. Böyük ideyalarla yaşayırdı. Yaradıcılığında həmişə ciddi məsuliyyət hiss edirdi. Təbii ki, xalqın yüksəlişinə çalışan bir sənətkar dövrün sərt rejimi tərəfindən təqib olunmaya, ədalətsiz hücumlara məruz qalmaya bilməzdi. Bütün bunlara rəğmən isə Şərifzadə yeni ruhlu novatorluq cəbhəsində əzmlə irəliləməyi bacarırdı. Həyatın, inkişafın zəruri tələbi olan prinsipləri böyük iradə ilə müdafiə edirdi.

Abbas Mirzə 1891-ci ildə Şamaxının Yuxarı Qala məhəlləsində ziyalı ailədə anadan olmuşdur. Atası Mirzə Rəsul geniş dünyagörüşünə, yeni ruhlu mədəniyyətə malik insan idi. Seyid Əzim Şirvaninin “Üsuli-Cədid”məktəbində dərs deyirdi və Şamaxının ən mötəbər müəllimlərindən biri kimi dərin hörmət qazanmışdı.

1902-ci ildə Şamaxıda dəhşətli zəlzələ baş verir. Ailə Bakıya köçmək məcburiyyətində qalır. Beləliklə, yeniyetmə Abbas Mirzənin həyatında sərt bir dönüş yaranır, bütün sonrakı fəaliyyəti Bakı ilə bağlı olur.

A.M.Şərifzadənin teatr aləmində ilk müəllimi əmisi Mirzə Məmməd Tağı olur desək, səhv etmərik. Çünki o zaman Mirzə Məmməd Tağı dini tamaşalar hazırlayır və bu tamaşalarda qardaşı oğluna kiçik rollar həvalə edirdi. İlk dəfə əmisi ona “Şəbeh” tamaşasında əsir qız uşağı rolunu tapşırır. Özü isə Şümür rolunda çıxış edir. Tamaşanın ən qızğın çağında Şümür əlində qılınc əsir qızcığazın üstünə yeriyir. Rolu ifa edən Abbas Mirzə bu hərəkətdən möhkəm qorxur, qışqırıb səhnədən çıxır. İlk rolda “ayağı daşa dəyən” balaca aktyor dindarların mərasimini pozduğu üçün onların qəzəbinə tuş gəlir.

Abbas Mirzənin sənət yolundakı ikinci maneə atasının onun aktyorluq etməsinə etirazı olur. Mirzə Rəsul bu sənətin xalq arasında həqarətlə qarşılandığını bilirdi. O, ziyalı olsa da, hər halda dövrünün adamı idi. Ona görə də oğluna tez-tez camaatın aktyorluq sənətinə necə münasibət bəslədiyini xatırladırdı. Abbasa ya məmur, ya da tacir olmağı tövsiyə edirdi.

İlk addımdan belə maneələrə rast gəlməsinə baxmayaraq, Abbas Mirzənin sonrakı sənət yolu işıqlı olur. Belə ki, o, teatr və kino sahəsində coşqun fəaliyyət göstərərək əvvəlcə aktyorluq, sonra isə rejissorluq sənətinin zirvəsinə çatır.

On yaşında ikən gimnaziyaya daxil olur. Bu zaman o, daxili dünyasında səhnəyə marağı olduğunu hiss edir. Əlbəttə ki, gimnaziya şəraitində özünün bu həvəsini yalnız şagirdlərin keçirdikləri tədbirlərdə reallaşdıra bilərdi. Əla qiymətlərlə oxuduğundan və gimnaziyanın ictimai həyatında fəal iştirak etdiyindən Abbas artıq necə deyərlər, açılışmışdı. İndi o, heç kəsdən çəkinmir, əksinə, insanların onu dinləməsindən zövq alırdı.

Tədbirlərin birində müəllimindən xahiş edib səhnəyə çıxaraq Lermontovun “Şairin ölümü” şeirini əzbərdən söyləyir. Sonralar özü həmin günü belə xatırlayırdı: “Şeiri söyləyəndə elə bilirdim dilim ağzımda şişib. Bədənim gah qızır, gah soyuyurdu. Ancaq bütün diqqətim şeirin sözlərində, məna və məzmununda idi. Bu məni bir tərəfdən sakit edir, bir tərəfdən daha da coşdururdu. Yavaş-yavaş hiss etdim ki, tamaşaçılardan çəkinmirəm”.

1908-ci ildə Abbas Mirzə Molyerin “Zorən təbib” əsərindəki epizodik rolla ilk dəfə səhnəyə çıxır. İki il sonra “Maarif” cəmiyyəti nəzdində yaradılmış teatr kollektivinə qəbul olunur. Qısa müddət ərzində bir-birinin ardınca yeni rollarda çıxış edir. 1911-ci ildə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsinin əsas qəhrəmanı olan Qacarın obrazını yaratmaqla özünü artıq peşəkar aktyor kimi təsdiq edir. Cəfər Cabbarlı Abbas Mirzənin o dövrdəki fəaliyyəti barədə yazırdı ki, bu çəlimsiz, arıq, zahirən zəif görünən gəncin içində çox güclü, odlu mənəvi bir qüdrət aşıb-daşmaqdadır. Əsərin müəllifi Ə.Haqverdiyev onu “Şah Qacarın padşah yaradıcısı” adlandırırdı.

Abbas Mirzə aktyorluq sənətinə doğrudan da böyük hörmət, ehtiram hissi gətirməkdə və ona baxan tamaşaçıya bu sənətin nə qədər qüdrətli olduğunu dərk etdirməkdə idi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, C.Cabbarlı Abbas Mirzə Şərifzadə sənətini yüksək dəyərləndirirdi. O, Azərbaycan teatrının yubileyi ilə bağlı yazdığı “Sərt yollarla” məqaləsində bunu aydın göstərmişdi. Məqalədə Azərbaycan teatrının keçdiyi 50 illik yolun yarısını çox ağır, məşəqqətli, çətin yol adlandırır və bu zaman tarixin iki böyük şəxsiyyət yetirdiyini qeyd edirdi. Onlardan biri Hüseyn Ərəblinski, ikincisi Abbas Mirzə Şərifzadə idi. Cabbarlının fikrincə, bu iki tarixi şəxsiyyət Azərbaycan teatrını - “dizin-dizin sürünən o kimsəsiz cocuğun qollarından tutub ayaq üstə qoydular və qarşıdakı yolların ən işıqlısını göstərdilər”.

Onu da deyək ki, Hüseyn Ərəblinski vəhşicəsinə qətlə yetiriləndən sonra Abbas Mirzə tarixin onun üzərinə çox böyük missiya qoyduğunu başa düşürdü. Dərk edirdi ki, bu missiya ona zaman tərəfindən verilib və o yerinə yetirilməlidir.

Odur ki, Cəfər Cabbarlı: “Abbas Mirzə məktəb görməmiş, sənət və onun üsullarını öyrənməmişdir. Lakin o, başdan-ayağa istedaddır. Sənət onunla bərabər doğulmuşdur. Sənət onun qanında və iliyindədir “, - deməkdə haqlı idi. 30 yaşına çatmamış artıq müqtədir səhnə ustaları sırasında öndə yer almışdı. Teatr tənqidi, görkəmli sənətkarlar “Abbas Mirzə fenomeni” haqqında danışır, fikir söyləyir, məqalələr yazırdılar.

A.M.Şərifzadə Azərbaycanın o zamankı teatr həyatının məhvəri sayılırdı. O, mahir aktyor olmaqla yanaşı, həm də təşkilatçılıq bacarığı ilə fərqlənirdi. İstedadını düzgün istiqamətləndirə bilmişdi və onu ardıcıllıqla xalqa xidmətə həsr edirdi. Bir aktyor kimi üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməkdə ona istedadı ilə yanaşı, savadı və intellekti də kömək edirdi. Bütün bu xüsusiyyətlər Abbas Mirzəyə müxtəlif obrazlar vasitəsilə insan faciəsini göstərməyə, həm də dövrünün qabaqcıl ideyalarını tərənnüm etməyə imkan verirdi.

Şərifzadənin obrazlar qalereyasına ötəri nəzər salaq: Otello, Şeyx Sənan, Oqtay, Karl, Aydın, Don Kixot, Maqbet, Teymur Ağa, Səyavuş, Eyvaz, Dəli Knyaz, Hamlet, İblis... Bunlar bir-birindən tam fərqlənən obrazlardır. O, bunların hər birini fərdi yanaşma ilə yaradırdı. Lakin bütün bu müxtəlifliyi birləşdirən yeganə oxşarlıq aktyor oyunundakı təbiilik idi. Başqa sözlə desək, Abbas Mirzə səhnədə özünü unudaraq gah şeyxə, gah ağaya, gah da sevən gəncə çevrilirdi.

A.M.Şərifzadə Azərbaycan teatrı tarixinə Hamleti oynayan ilk aktyor kimi daxil olmuşdur. Əsər 1926-cı ildə Dram Teatrının səhnəsində qoyulmuşdu. Tamaşanı Cəfər Cabbarlının tərcüməsi əsasında A.A.Tuqanov səhnələşdirmişdi.

Ümumiyyətlə, C.Cabbarlı yaradıcılığı Abbas Mirzə sənətindən qırmızı xətlə keçir. Aktyorun fəaliyyətinin 20 illik yubileyində Cabbarlı ona “Oqtay Eloğlu” əsərini təqdim edir. Yazır ki, burada yaratdığım obraz sənin obrazındır. Fərqli odur ki, onun adı Oqtay, sənin adın Abbasdır. İkinizin həyatda qayəsi birdir. Sonra Abbas Mirzəyə işıqlı yol və bu yolda zirvələr fəth etməyi arzulayır.

Şərifzadə geniş diapazona malik bir sənətkar idi. Yaşadığı dövrün tamaşaçısını tam qane edə bilir, hətta zamanı qabaqlamağı belə bacarırdı. Fəaliyyət göstərdiyi illərdə istər ictimaiyyət, istərsə də dövri mətbuat onu həmişə yüksək dəyərləndirmişdir. Abbas Mirzə haqqında yazılan məqalələrə “Milli səhnəmizin qəhrəmanı”, “Şərq teatrının böyük qəhrəmanı”, “Avropa səviyyəli aktyor” kimi başlıqlar verilmişdir.

Azərbaycan teatrı Moskvada çıxış edərkən görkəmli teatrşünaslar Abbas Mirzənin oyunundan heyranlıqlarını gizlədə bilməmişdilər. Hətta görkəmli rus teatrşünas-alimi Markov Abbas Mirzə haqqında məqalə yazır və onu məşhur aktyor Mixail Aleksandroviç Çexova bənzədir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Mustafa Mərdanov və digər görkəmli insanlar da Şərifzadə sənətkarlığına çox yüksək dəyər vermişdilər.

Abbas Mirzənin yaradıcılıq imkanları çox geniş idi. Məhz bunun sayəsində o, Azərbaycanın mədəniyyət tarixinə təkcə aktyor deyil, həm də rejissor kimi daxil olub. Görkəmli sənətkar “Şeyx Sənan”, “Oqtay Eloğlu”, “Aydın”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Qaçaq Kərəm” kimi tamaşalara rejissorluq edib, “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Şah İsmayıl” operalarına quruluş verib.

Çox ilklərə imza atıb Abbas Mirzə. İlk kino rejissorumuz olub. “Bismillah”, “Hacı Qara”, “Gilan qızı”, “Məhəbbət oyunu” filmlərini çəkib.

O, kinoda əvvəlcə özünü aktyor kimi də göstərib. 1924-cü ildə çəkilən “Bayquş” filmində Azərbaycan kəndlisinin yerli feodallara qarşı mübarizəsi əks olunurdu. Filmdə ruhanilər, onların acgözlüyü, avam camaatı aldatması ifşa edilirdi. Şərifzadə “Bayquş” filmində xan rolunda çəkilib. Bu, onun kinoda ilk böyük çıxışı idi. Dövrün tələbinə görə bu xan əzazil kimi təqdim edilməli idi. Aktyor bu tələbi yerinə yetirərək xan qəddarlığını qabarıq göstərə bilmişdi. Bu da onun geniş yaradıcılıq imkanlarından irəli gəlirdi.

O dövrdə filmlərin bədii keyfiyyəti getdikcə yüksəlirdi. 1925-ci ildə Şərifzadə artıq “Bismillah” filmi üzərində işləyirdi. İş prosesində yaradıcı qrup Abbas Mirzənin tapdığı orijinal detallara heyran qalırdı. Ortaya qiymətli bir kino əsərinin çıxmasını da onlar məhz bununla bağlayırdı. “Bismillah” filmi o zaman dəbdə olan dini xurafat mövzusuna həsr olunmuşdu. Şərifzadənin rəhbərliyi ilə çəkiliş prosesi çox maraqlı gedirdi. Təbiiliyi vacib sayan rejissor işi tələsmədən aparır və çəkilişlərin məhərrəm ayına düşməsini gözləyirdi. Beləliklə, təziyələr, şaxsey-vaxseylər, digər dini rituallar canlı şəkildə ekrana köçürüldü. Aşura günündə şəbeh çıxaranlar kameralara düşdü. Din xadimlərinin etirazına baxmayaraq, rejissor istəyinə nail oldu, şəbehi təbii şəkildə çəkdi.

1920-ci illərin ortalarından başlayaraq Abbas Mirzə digər istedadlı həmkarları Mirzağa Əliyev, Kazım Ziya, Sidqi Ruhulla, Mustafa Mərdanov, İsmayıl Hidayətzadə, Möhsün Sənani ilə birgə çalışmışdır.

Görkəmli teatr xadimi təkcə istedadına güvənən sənətkar deyildi. Daim öz üzərində işləyirdi, irəliyə can atırdı. Yenilikləri sevir və onlara həvəslə yiyələnirdi. Bu, onun aktyor və rejissor ustalığını artırır, uğurlarının, qələbələrinin sayını çoxaldırdı. Kinolarda bəzən montaj işini də öz üzərinə götürürdü. Çünki montajı aktyor və rejissor işinin yekunu sayırdı. Daim mütaliə edirdi. Baxdığı, hətta baxmadığı filmlər haqqında resenziyaları oxuyurdu. Moskvadakı rəsm qalereyası ilə tanış olmuşdu. Tez-tez Əzim Əzimzadə ilə görüşür, maraqlı söhbətlər edirdi. Bütün bunlar çəkdiyi filmlərin bədii tərtibatında da özünü göstərirdi.

Beləliklə, qısa bir ömürdə çox böyük, çox zəngin sənət yolu keçən, təkrarsız obrazlar yaradan, monoloqları ilə teatr salonlarını lərzəyə gətirən Abbas Mirzə o dövrün yüzlərlə günahsız ziyalısı, sənətkarı, sadə vətəndaşı kimi repressiya qurbanı taleyi də yaşamalı olub. Əlbəttə ki, ona qarşı əsassız ittihamlar irəli sürülüb. Bu ittihamlar o dərəcədə saxta, yalan, uydurma idi ki, onların müəlliflərinin yazdıqları tarixin “gizlətdiyi” sənədlərdə dolaşıq düşür, yəni biri digərini inkar edirdi.

İttiham belə idi: “Əldə edilmiş məlumatlara görə, Şərifov Abbas Mirzə Rəsul oğlu bir xarici dövlətin xeyrinə casusluqda ifşa olunur. Qeyd olunanlara əsasən, o, həbsə alınıb Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 68-ci maddəsi ilə məsuliyyətə cəlb edilməlidir”.

Bəs “əldə edilmiş məlumatlar” nədən ibarət idi? Adı artıq güllələnmiş repressiya qurbanları sırasında olan Ruhulla Axundov 1937-ci il iyulun 24-də verdiyi ifadədə guya demişdi ki, o, “Azdrama”nın müdiri Əli Kərimovu özünün xidmət etdiyi təşkilatın işinə qoşub. Əli Kərimov da öz növbəsində Abbas Mirzə Şərifovu və Mirzağa Əliyevi təşkilata cəlb edib. Əlbəttə ki, Ruhulla Axundov bu ifadələri böyük təzyiqlər, işgəncələr altında vermişdi. Soyuq, qaranlıq zirzəmilərdə dəhşətli hadisələr baş verirdi. Ağlagəlməyən işgəncələr, təhqirlər, təzyiqlər, qorxu, vahimə minlərlə insanın faciəsinə qol qoyan dövrün eybəcərliklərini, yaşam tərzini göstərirdi.

Yalanı ifşa edən digər fakt da odur ki, Abbas Mirzənin “cinayət işi”ndə Əli Kərimovun heç bir ifadəsi olmayıb. Ə.Kərimov 1937-ci ilin fevral ayında üç gün dalbadal dindirilərkən onun adını belə çəkməmiş, əksinqilabi millətçi təşkilata Triniç tərəfindən qoşulduğunu demişdir. Ümumiyyətlə, Ruhulla Axundovun adlarını çəkdiyi insanların heç birinin ifadəsində Abbas Mirzə barədə kəlmə belə yoxdur. Bu fakt təsdiq edir ki, “məhkumları” dindirən müstəntiqlər bir-birilərindən xəbərsiz idilər. Kim nə istəyir yazır, nəyi istəyir “sübut edirdi”. Yalnız ümumi bir məqsəd var idi: amansız cəza vermək və günahsızı güllələmək!

O zaman qarşısıalınmaz olan bu rejimə Abbas Mirzə də qurban gedir. 1937-ci il dekabrın 3-də Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsi 3-cü şöbəsinin müvəkkili, leytenant Kovrijenko Şərifovun məsuliyyətə cəlb edilib həbs olunması barədə qərar verir. Qərar yuxarı instansiyalarda da təsdiq edilir. Böyük teatr xadimini ad günü ərəfəsində həbsə alırlar. Bakının Çadrovaya küçəsi, 115 ünvanda yerləşən evində axtarış aparılır və müsadirə zamanı tapdıqları bir teatr qılıncı və iki teatr tapançası (!) olur.

Dekabrın 4-də həbs olunan Abbas Mirzədən nələr soruşmurlar? Xaricdə yaşayan qohumu, İran və Türkiyə konsulluqları, əksinqilabçılarla əlaqəsinin olub-olmadığı barədə sorğu-suala tuturlar. O, bütün suallara vicdanının səsi ilə düzgün və səmimi cavablar verir.

Tanınmış bir aktyorun əlbəttə ki, pərəstişkarlarının, çoxsaylı tanış və dostlarının olması təbii bir haldır.

Əliheydər Qarayevlə bağlı sualı cavablandırarkən aktyor onunla əvvəllər qonşu olduğunu, 1920-ci illərin ortalarından Qubada, Tovuzda, digər bölgələrdə birlikdə tamaşalar hazırladığını və sonralar heç bir əlaqə saxlamadığını bildirir.

Abbas Mirzəyə Hüseyn Cavid, Cavad Axundzadə, Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseynlə əlaqələri barədə də suallar verirlər. Təbii ki, aldıqları cavablara inanmır, daha doğrusu, inanmaq istəmirlər. “...Səmimi deyilsiniz. Siz yaxşı artist olmağınızdan istifadə edərək Cavid, Cavad və Müşfiq kimi burjua antisovet yazıçılarını tərənnüm edib onların pantürkist xəttini həyata keçirirdiniz. Nə üçün siz konsertlərdə və radioda repertuarınıza Müşfiqin, Hüseyn Cavidin və Əhməd Cavadın əsərlərini salırdınız?” - deyirlər. Abbas Mirzə bildirir ki, konsert proqramlarını İncəsənət Komitəsi təsdiq edir və icazə olmadan heç bir əsəri ifa etmək mümkün deyil. Bir də ki radioda və konsertdə kimlərin əsərləri səsləndirilməli imiş, görəsən?!

Siyasi görüşlərinə gəldikdə isə aktyor deyir ki, “mən tamamilə sovet hökuməti və kommunist partiyasının tərəfdarıyam. Onların tapşırıqları mənim üçün qanundur”. Lakin onun doğru-dürüst sözlərinə məhəl qoyan olmur.

Müstəntiqlər istədiklərinə nail olmaq üçün əsl tamaşa qururlar. Elə bir tamaşa ki, Abbas Mirzə onu heç vaxt ağlına belə gətirə bilməzdi. Çünki ona atılan böhtanlardan tamamilə uzaq idi. Dönə-dönə deyirdi: “Mən heç vaxt sovet hakimiyyəti əleyhinə işləməmişəm və əgər bir şey etsəydim, bu barədə xəbər verərdim. Mən nəinki Müsavatın işləri ilə məşğul olmamışam, hətta bu haqda belə düşünməmişəm...”

Müstəntiqlər də öz dediklərini söyləyirdilər. Yenə də soruşurdular ki, Ülvi Rəcəb, Hacıağa Abbasov, Mirzəağa Əliyev, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid Abbas Mirzəyə necə təsir göstəriblər? Əlbəttə ki, adıçəkilən insanlar ona heç bir təsir, təzyiq göstərməmişdilər. Abbas Mirzə istər həmin şəxslərlə, istərsə də haqqında sual verilən Ruhulla Axundov, Əli Kərimov, Hacıağa Abbasovla münasibətləri barədə düzgün və səmimi cavablar verirdi.

Dindirmələr 1938-ci ilin yanvarında da davam etdirildi. Müsavatın əkskəşfiyyat idarəsi ilə münasibətdə ittiham olunurdu. Müttəhim isə yenə də bu idarə ilə heç bir əlaqəsi olmadığını və idarənin heç bir məmurunu tanımadığını bildirirdi. Altı dəfə uzun sürən dindirilmələr, eyni suallara verilən eyni cavablar, təzyiqlər, işgəncələr davam edirdi.

Bütün bu proseslər görkəmli sənət adamının həm də güclü iradəyə malik olduğunu təsdiqləyirdi. Lakin bu iradə və inad sənətkara çox baha başa gəldi. Abbas Mirzə Şərifzadənin işi gələcək istintaq üçün Azərbaycan SSR XDİK-nın 4-cü şöbəsinə göndərilir və fevralın 8-də onun işi haqqında daha bir qərar çıxarılır. Fevralın 16-da isə Abbas Mirzəyə yeni ittiham təqdim edilir. Bu dəfə onu əksinqilabi burjua-millətçi təşkilatın üzvü kimi məsuliyyətə cəlb edirlər. Aprel ayında onunla daha bir repressiya qurbanı - teatrın baş repertuar komissiyasının rəhbəri Mahmud Mahmudov arasında üzləşmə keçirirlər. Əslində, belə bir üzləşmə heç keçirilməyib, yalnız uydurulub. Əvvəla, üzləşmənin kim tərəfindən aparıldığı məlum deyildi. İkincisi, bu zaman Abbas Mirzə artıq güllələnməyə məhkum edilmişdi.

Nəhayət, Abbas Mirzənin üzünə duranlar da tapılır. Müttəhimlərdən biri - qəzet köşkünün satıcısı, İran təəbəsi Əli Həsən Abbas oğlu öz ifadələrində müxtəlif “dəlil”lərlə Abbas Mirzənin İran konsulluğu ilə sıx əlaqələrinin olduğunu “sübut” edir və hətta onu da casusluğa cəlb etdiyini söyləyir.

Məhkəməsi cəmi 15 dəqiqə çəkən bir çox “qırmızı terror” qurbanlarından fərqli olaraq Abbas Mirzə Şərifzadənin işi xeyli vaxt davam edir. 1938-ci il oktyabrın 30-da onun casusluq fəaliyyətinə görə güllələnməsi qərara alınır. Əmlakının müsadirə olunmasına da qərar verilir (Bir teatr qılıncı və iki teatr tapançası əvvəlcədən müsadirə ediləndən sonra aktyorun evində görəsən, daha nə qalmışdı?).

Aktyorun “cinayət işi”nin 51-ci vərəqəsində qeyd olunub ki, onun güllələnməsi haqqında qərar noyabrın 16-da yerinə yetirilib. Yəni ölüm hökmünün icra edilməsi bir aya qədər ləngidilib. Deməli, Abbas Mirzə lazımi ifadələri verərsə, onu güllələməyəcəklərini vəd ediblərmiş...

“Ümumiyyətlə, mən teatr, kino, səhnə-sənətdən başqa bir şey bilmirəm, vəssalam!” - deyən aktyorun son sözləri belə olub. O, ömrünün axır günlərini yaşadığını dərk edib “vəssalam” desə də, həyat hekayəti bitməyib. Görkəmli sənətkarın saxta, uydurma cinayət işinin təsdiqi üçün Azərbaycan xalqının qatı düşmənləri Sinman, Gerasimov, Sumbatov, Borşev, Petrunin, Şneyder, Perelman, Borisov-Pavlov, Qrekin, Savçenko və başqaları hər cür ittihamlarla müxtəlif qərarlar çıxarıblar. Akademik Ziya Bünyadov “Qırmızı terror” kitabında yazırdı: “Görəsən, bu Savçenko indi harada ola bilər? Bu məlun bizim günahsız adamlarımızın hamısının güllələnməsində fəal iştirak edib”.

1955-ci il sentyabrın 17-də SSRİ Ali Məhkəməsinin hərbi kollegiyası SSRİ baş prokurorunun etirazı üzrə casusluq fəaliyyətinə görə güllələnməyə məhkum edilmiş A.M.Şərifovun işi ilə tanış olur. Prokurorun etirazında göstərilir ki, Şərifovun ittihamı onun etiraflı ifadələri ilə şahidlər Ruhulla Axundovun, Həsən Ərşadinin, Mahmud Mahmudovun və Əli Həsən Abbas oğlunun ifadələrinə əsaslanır. Sənəddə göstərilir ki, ifadələr Şərifovdan fitnə yolu ilə alınıb və onun güllələnməsindən sonra işinə əlavə edilib. Şahid Ruhulla Axundov Abbas Mirzənin əleyhinə ifadələrini dəhşətli döyülmələrdən, işgəncələrdən sonra verib. Əli Həsən Abbas oğlu fitnəkar, yalançı şahid olub və istintaq tərəfindən cinayət işlərinin saxtalaşdırılması üçün ondan istifadə edilib. Şahid Həsən Ərşadi Şərifovun əleyhinə verdiyi ifadələrdən imtina edib və göstərib ki, o, çoxlu günahsız adamlara böhtan atıb.

1955-ci il oktyabrın 15-də sənətkarın qızı, tanınmış aktrisa Firəngiz Şərifova Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə müraciət edərək atasının son taleyi haqqında məlumat verilməsini tələb edir.

Bir müddət bundan əvvəl SSRİ Baş Prokurorluğu Abbas Mirzənin işini araşdırıb onun haqqında çıxarılmış qərarı ləğv etmiş və iş xətm olunmuşdur. Ancaq nədənsə Firəngiz xanıma atasının 1938-ci il noyabrın 16-da güllələndiyini deyil, 1941-ci il noyabrın 1-də ürək infarktından vəfat etdiyini bildirmişdilər.

1957-ci ilin oktyabr ayında “hüququ özünə qaytarılmış” Şərifzadənin vaxtilə müsadirə edilmiş mülkünün qiyməti - 720 manat son qəpiyinədək (böyük “ədalət”lə) uşaqlarına qaytarılır.

Beləliklə, Şərifzadədən heç bir mal-mülk qalmayıb. Çox təəssüf ki, oynadığı bir çox rolların, çəkdiyi neçə-neçə filmin lentləri də qorunub saxlanılmayıb, hətta adı titrlərdən çıxarılıb. Amma böyük sənətkardan qalanlar da az deyil. Bu, əsl sənətkarlıq və sənətə sevgi nümunəsi, sənətkar kimi xalqa xidmət örnəyidir.

Ömrünün və sənətinin çiçəklənən dövründə - 44 yaşında qətlə yetirilən Şərifzadə kim bilir səhnəmiz üçün, Azərbaycan teatrı və kinosu üçün hələ nələr edərdi? Lakin elə bu qısa ömründə etdikləri də onun Azərbaycan mədəniyyəti tarixində bir ustad sənətkar kimi qalması üçün kifayətdir. Abbas Mirzə Şərifzadə öz işi, səhnə fəaliyyəti, dəst-xətti ilə bir çox ilklərə imza atmış, o cümlədən teatrımızın salnaməsində Hamleti yaradan ilk qüdrətli sənətkar olmuşdur.

İradə ƏLİYEVA,

Azərbaycan.- 2016.- 30 oktyabr.- S. 4.