Qubada erməni
vandalizminin qanlı izi
31 Mart Azərbaycanlıların
Soyqırımı Günüdür
Humanizmi, ədaləti,
insanlığı yüksək dəyərləndirən
İslam dini meydana gəldiyi dövrdən daim
tolerantlığı üstün tutmuş, həmişə
bu prinsipləri təbliğ etmişdir. Xalqımızın
bugünədək azadlıq savaşında digər millətlərin
nümayəndələri də azərbaycanlılarla
çiyin-çiyinə dayanmış, bu yolda
canlarını əsirgəməmişlər.
Azərbaycana iki əsrlik
zaman kəsiyində köçürülən ermənilər
isə bu torpaqlara qədəm basandan öz məkrli niyyətlərini
gizlətməmiş, terror, qətl yolu ilə
yurddaşlarımızın qəsdinə durmuş, onları
özlərinə düşmən hesab edərək
amansız qanlı cinayətlər törətməkdən
çəkinməmişlər. Qanlı terror ötən
əsrdə daha da güclənmiş, onlar yerli əhalini məhv
etməklə torpaqlara yiyələnməyi, “Böyük Ermənistan”
yaratmağı qarşılarına məqsəd qoymuşlar.
XX əsrin əvvəllərində daşnaklar müsəlman
əhaliyə divan tutmaqla öz iyrənc əməllərinə
nail olmağa çalışmışlar. Respublikamızın
bir çox bölgələrində ermənilər yerli əhalini
qətlə yetirərək yaşayış məntəqələrini
darmadağın etmiş, bir çoxunu isə tamamilə yer
üzündən silmişlər. Daşnaklar
təkcə Quba, Qusar və Xaçmazda yüzlərlə kəndi
məhv etmiş, onların əhalisinə qarşı
amansız terror aktları həyata keçirmişlər.
Bolşevik-daşnak birləşmələri
o zamanlar, yəni XX əsrin əvvəllərində
Şamaxı, Quba, Kürdəmir, Salyan və Lənkəran qəzalarında
da soyqırımını davam etdirmişlər. Hamazaspın
başçılıq etdiyi daşnak dəstələri Quba
qəzasının 162 kəndini yandırmış, 16 mindən
çox azərbaycanlını öldürmüşdülər.
Soyqırımı 1918-ci il sentyabr
ayının ortalarına qədər davam etmişdir. Bu soyqırımında 50 mindən çox azərbaycanlı
öldürülmüşdür.
Təkcə 1918-ci ilin
aprel-may aylarında ermənilər Quba qəzasında
böyük qırğınlar törədərək 20 minə
yaxın insanı qətlə yetirmişlər. May
ayının 2-dən Quba şəhərində bir gün ərzində
3 minə yaxın dinc sakin öldürülmüşdü.
Quba qəzasının 120-dən çox, hazırkı Quba
rayonunun isə 30-dan artıq kəndi - Əlbəqışlaq,
Alpan, Amsar, Afurca, Buduq, Aşağı Buduq (Yalavanc), Hacıqayıbqışlaq,
Cek, Cimi, Digah, Yenikənd, Zərqava, İqriq, Nügədi,
Rustov, Talabı, Xucbala, Üçkün, Qaraçay,
Aşağı Xuc və s. kəndləri
yandırılmışdır. Az vaxt ərzində
minlərlə insan məhv edilmiş və 102 kənd
dağıdılmış, həmin kəndlərin 35-i yer
üzündən tamamilə silinmişdir.
Tarixdən gələn
səs
Ermənilər tərəfindən
Qubada törədilən vəhşiliyin nəticəsi olan
soyqırımı məzarlığı 2007-ci il aprelin 1-də ərazidə torpaq işləri
görülərkən aşkar edilib. Həmin
ilin iyulundan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları
tərəfindən məzarlıqda başlanan geniş tədqiqat
işlərinə 2008-ci ilin sentyabrında yekun vurulub.
Tədqiqat nəticəsində
məzarlığın 1918-ci ildə ermənilərin yerli
dinc əhaliyə qarşı törətdikləri
soyqırımının nəticəsi olduğu müəyyən
edilmişdir.
2009-cu ildə Azərbaycan
Prezidentinin sərəncamından sonra Nazirlər Kabineti
kütləvi qətl qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə
dair tədbirlər planı hazırlayıb. Aşkar olunmuş kütləvi
məzarlığın yerləşdiyi ərazidə
monumental xatirə kompleksinin ucaldılması və abadlıq
işlərinin aparılmasına start verilib.
Məzarlığın 514
kvadratmetrlik ümumi sahəsinin 494 kvadratmetrində
araşdırma işləri aparılmış, 20 kvadratmetr
sahə isə beynəlxalq tədqiqatçılar
üçün saxlanmışdır.
Qudyalçayın sağ sahilində
köhnə stadionun yerləşdiyi ərazidə yeni idman
kompleksinin tikintisi zamanı üzə çıxan bu məzarlıqda
iki quyuda üst-üstə qalaqlanan insan sümükləri
aşkar edilib. Böyük quyunun diametri 5, kiçiyinin isə
2,5 metrdir. Quyular arasında 2
metr məsafə var. Böyük quyuya yüzlərlə insan
skeleti tökülüb. Aşkar
edilmiş insan cəsədlərinin əksəriyyəti
uşaq və qadınlara aiddir. Skeletlərin
bütöv halda tapılmaması onu göstərir ki, insanlar
öldürüldükdən sonra sanki şaqqalanaraq bura
atılıb. Qurbanların sayı kəllə
sümükləri ilə müəyyən olunmuşdur.
Sümüklərin tədqiqatı zamanı
ölüm faktının nə vaxt baş verdiyi dəqiqləşdirilib.
Qubada tapılan sümüklərin tərkibindəki
nəmliyin miqdarı ölüm tarixinin ötən əsrin
ikinci onilliyinə aid olduğunu üzə
çıxarır. Məzarlıqda azərbaycanlılarla
birlikdə ləzgilər, yəhudilər, tatlar və digər
millətlərin 400-dən artıq nümayəndəsinin
olduğu aşkarlanıb.
Tarixi araşdırmalar və
arxiv materialları nəticəsində müəyyən
edilmişdir ki, quyu və arxlarda basdırılan insan cəsədləri
1918-ci ildəki Quba qırğınının qurbanlarıdır. Onlar erməni
qatilləri tərəfindən bura gətirilərək qətlə
yetirilmiş, naməlum şəkildə
basdırılmışlar.
Quba Soyqırımı
Memorial Kompleksi Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə
erməni cəlladlarının yüzlərlə
günahsız insanı qətlə yetirib quyulara doldurduğu
yerdə ucaldılıb. Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi erməni
cinayətlərinin üstünün
açıldığı yerdə, ermənilərin
“soyqırımı abidəsi” isə məkrli yalanların
üstündə ucaldılmışdır. Bax əsl fərq bundadır.
Qanlı səhifələri
vərəqlərkən
Əsrlər boyu
torpaqlarımıza köçüb, burada yurd salan müxtəlif
millətlərin nümayəndələri heç vaxt
sıxıntıya, yerli əhali tərəfindən təqiblərə
məruz qalmayıblar. Ərazilərimizə başqa
xalqların köçməsi Azərbaycan işğal edilərək
SSRİ-nin tərkibinə qatıldıqdan sonra gücləndirildi.
Həmin dövrdən başlayaraq imperiyanın
ərazilərindən müxtəlif dini təriqətlərin
və sektaların nümayəndələri - malakanlar,
almanlar köçürülüb. İran
və Türkiyə ərazilərindən Azərbaycana
mühacirət edən yüz minlərlə erməninin
köçü Qafqazın xəritəsində yeni izlər
buraxıb. Çünki bir qədər
sonra həmin “zavallı köçərilər” - ermənilər
torpaq iddiası ilə hərəkətə gəldilər.
Ölkəmizdə məskən
salan xalqlardan fərqli olaraq, Azərbaycana köç edən
ermənilər torpaqlarımızda bir tərəfdən
qanlı savaşlar, etnik təmizləmələr,
qırğınlar aparıb, digər tərəfdən
hakimiyyət strukturlarında vəzifələr tutaraq milli sərvətlərimizə
sahib çıxmağa, maliyyə kanallarını ələ
keçirməyə, hətta İkinci Dünya müharibəsi
illərində bütün Azərbaycan xalqını ölkədən
sürgün etməyə can atıblar. Həmin illərin
sovet tolerantlığı başımızın altına
“xalqlar dostluğu”nun balışını qoyub bizi
arxayınlaşdırdıqca erməni cəlladları
azğınlaşıb, vəhşiləşib, aramsız qətliamlara
rəvac veriblər.
Azərbaycanlılara
qarşı soyqırımı ötən əsrin əvvəllərində
daha da geniş miqyas aldı. Bolşevik-daşnak dəstələri
Bakının müxtəlif yerlərində türklərin əleyhinə
mitinqlər və yığıncaqlar keçirməyə
başladılar. “Daşnaksütyun”
partiyası Bakı Sovetindən bu qanlı niyyətlərini həyata
keçirməkdə bir vasitə kimi istifadə etdi.
1918-ci il martın 31-də səhər tezdən
bolşevik-daşnak dəstələri azərbaycanlıların
yaşadığı Kərpicxana, Məmmədli və
başqa məhəllələrə hücuma keçdilər.
Azərbaycanlıların İçərişəhərdə
guya rusları qırmaları barədə erməni şayiəsinə
uyan matroslar da qırğına qoşulub hərbi gəmilərdən
müsəlman məhəllələrini bombaladılar.
Qeyri-bərabər
döyüşdə soyqırımına məruz qalan azərbaycanlıların
martın 31-də müqaviməti dayandırmalarına
baxmayaraq, erməni millətçiləri şəhərin
dinc əhalisinə divan tutur, qılıncdan keçirirdilər. Bolşevik-daşnak
birləşmələri Bakıda on minlərlə insanı
qətlə yetirmiş, dini ocaqları darmadağın
etmişdilər.
Azğınlaşan və
ciddi müqavimətlə rastlaşmayan bolşevik-daşnak
birləşmələri Şamaxı, Quba, Kürdəmir,
Salyan və Lənkəran qəzaları istiqamətində
soyqırımını davam etdirdilər. S.Lalayanın
daşnak dəstəsi aprelin 3-dən 16-dək Şamaxı əhalisinə
qanlı divan tutdu.
Azğın ermənilər
kəndləri viran qoyur, müsəlman əhaliyə
xüsusi amansızlıqla işgəncələr verirdilər. Bakı
Sovetinin Qubaya göndərdiyi Hamazasp burada guya “qayda-qanun” yaratmağa
başladı. Onun gəlişindən bir
neçə həftə əvvəl yerli əhali onlara divan
tutan Muradyanın əsgərlərini tərksilah etmişdi.
Həbs edilənlərin qisasını alan
Hamazasp çəkinmədən özünü müsəlmanların
düşməni adlandırmış, Xəzər dənizindən
Şahdağa qədər olan ərazini onlardan təmizləyəcəyinə
and içmişdi. O, hər yerdə Şaumyandan dərs
aldığını, türklərə nifrətini gizlətmirdi.
Ermənilər Quba əhalisini
meşələrə qovur, sonra onları hissə-hissə
güllələyir, qılıncdan keçirirdilər. Beş ay ərzində
kənd yollarında, həyətlərdəki ağaclardan
asılan insan cəsədlərinin sayı-hesabı yox idi.
Azğın ermənilər başqalarına dərs
olsun deyə meyitlərə toxunmağa qoymurdular. Onların amansız qətllərinin
qarşısını Azərbaycana köməyə gəlmiş
türk əsgərləri aldılar.
Quba
Soyqırımı Memorial Kompleksi tarixi həqiqətin
göstəricisidir
Azərbaycan həqiqətlərinin
dünyada təbliği istiqamətində görülən
işlərin miqyası son dövrlərdə daha da
artmışdır. Bu istiqamətdə Heydər Əliyev
Fondu çox mühüm və tarixi işlər
görür. Azərbaycanın birinci
xanımı Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi fond
istər ölkədən kənarda, istərsə də
respublikamızda bu istiqamətdə vacib layihələr
reallaşdırır. Heydər Əliyev
Fondunun dəstəyi ilə Quba Soyqırımı Memorial
Kompleksinin yaradılması Mehriban xanım Əliyevanın bu
məsələyə nə dərəcədə həssas
yanaşdığını nümayiş etdirir.
Quba Soyqırımı Memorial
Kompleksinin açılışında iştirak edən Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir:
“Burada nümayiş etdirilən eksponatlar bizim tariximizi göstərir.
Eyni zamanda, memorial kompleksdə
yaradılmış ekspozisiya çox böyük məna
daşıyır. Kompleksin girişində
Quba qəzasının dinc vaxtları öz əksini
tapır. Ailələr, vətəndaşlar
dinc həyat sürürlər. Ondan sonra
qanlı günlər, dinc əhaliyə qarşı törədilən
vəhşilik əks olunur. Ekspozisiyanın
sonunda, hesab edirəm ki, çox düzgün tərtibat nəticəsində
insanlar buradan nikbin əhvali-ruhiyyə ilə ayrılır”.
Kompleksdəki bütün
bölmələr və eksponatların yanında
quraşdırılan xüsusi audiobələdçi
qurğular vasitəsilə ingilis, rus və Azərbaycan dillərində
soyqırımı barəsində ətraflı məlumat
almaq mümkündür.
Abidə-muzeyin ekspozisiyasında
1918-ci ilin mart-iyul aylarında Bakı quberniyasının 5 qəzasında
- Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay və Cavadda
müsəlman əhalinin soyqırımı tarixi öz əksini
tapıb. 19 bölmədən ibarət muzey
ekspozisiyası Azərbaycan, rus və ingilis dillərində təqdim
olunur. Ekspozisiya 1918-ci il hadisələri
ərəfəsində dinc Quba həyatını əks etdirən
fotoşəkillərlə başlayır. Ekspozisiya
unikal arxiv sənədləri ilə zəngindir. Burada
1918-ci ilin qanlı hadisələrindən sonra cinayəti tədqiq
etmək üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının
yaradılması haqda qərarı və komissiyanın sənədləri,
1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisini
əks etdirən xüsusi məzmunlu xəritə,
ümummilli lider Heydər Əliyevin azərbaycanlıların
soyqırımı haqqında sərəncamı təqdim
olunur.
Müxtəlif qəzalarda
baş vermiş soyqırımları zamanı kütləvi
şəkildə xüsusi qəddarlıqla
öldürülmüş insanların əksəriyyəti
yandırılıb, dənizə, quyulara atılıb və
bu səbəbdən onları dəfn etmək mümkün
olmayıb. Zalın mərkəzində belə qurbanların
xatirəsinə qara mərmər daş ucaldılıb.
Muzey-kompleksdə məlumat mərkəzi,
zəngin kitabxana, kompüterlərlə təmin olunmuş oxu
zalı fəaliyyət göstərir. Kompleksin ərazisində
Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı
ucaldılıb. Geniş həyətyanı sahədə
Qubanın rəmzi olan alma
ağaclarından ibarət bağ salınıb.
Muzeydə hər bir qəzanın
tarixi faciəsi ayrı-ayrı bölmələrdə zəngin
foto, arxiv sənədləri, statistik məlumat və
diaqramlarla verilir. Bütün informasiya üç dildə,
hər bölmənin qarşısında
quraşdırılan elektron məlumat bazasında öz əksini
tapıb.
Quba soyqırımını
əks etdirən sənədli film zalda davamlı olaraq
nümayiş etdirilir. Ekspozisiyanı müasir incəsənət nümunəsi
- nəhəng metal lövhə üzərində əks
olunmuş insan sifətləri tamamlayır. Bu,
tarixin qan yaddaşına hopan hadisələrə
bugünün baxışı, çağdaş
dövrün münasibəti kimi dəyərləndirilir.
Zalın çıxışı 1918-ci ildə
Qafqaz İslam Ordusunun Bakını azad etməsini əks etdirən
şəkillərlə tamamlanır.
Quba Soyqırımı
Memorial Kompleksi dağlıq ərazidə yerləşir. Kütləvi
məzarlığın yerləşdiyi ərazini sel
sularından qorumaq məqsədilə Qudyalçayın məcrası
boyu 400 metr uzunluğunda qoruyucu beton bənd də inşa
olunub. Kompleksin 3,5 hektarlıq ərazisində
geniş quruculuq işləri həyata keçirilmiş, rəmzi
məzarlıq sahəsi yaradılmışdır. Qalereyanın tərkibində yaradılan inzibati
binanın tikinti sahəsi 320 kvadratmetrdir. Burada
zəngin kitab fondu ilə təchiz olunmuş kitabxana, arxiv və
başqa inzibati otaqlar var ki, erməni cəlladlarının azərbaycanlılara
qarşı törətdikləri soyqırımları
haqqında istənilən məlumatı almaq
mümkündür.
İnsanlığa
yaraşmayan “ermənilik” sindromu
Kompleksə yolu düşən
hər kəs əsrə bərabər bir vəhşilik
notları ilə köklənən möcüzəli
burulğandan keçir. Pilləkənlərlə aşağı
düşdükcə adama elə gəlir ki, yüz il əvvələ doğru yol alırsan. Qarşılaşdığın ilk səhnə
sakit kəndli həyatını xatırladır. Uşaqlar oynayır, gəlinlər su gətirməyə
gedir, yaşlılar bir yerə toplaşıb söhbət
edirlər. Burada millətinə fərq
qoyulmayan insanlar - azərbaycanlı, ləzgi, tat, yəhudi,
ruslar bir ailə kimi yaşayırlar. Adət-ənənələrə
əməl olunur, toylar keçirilir, bayramlar birgə qeyd
olunur. Qəlbi göylər qədər təmiz,
amalı torpağa bağlı insanların isə
qarşıdakı bəlalardan, vandalizmdən, vəhşilikdən
xəbərləri yoxdur.
Bir qədər sonra
insanlığa yaraşmayan səhnələrlə
rastlaşırsan. Ocağa atılan körpə, sinəsi
parçalanmış ana, şaqqalanmış ata, süngiyə
keçirilən ağbirçək, atlara bağlanıb
sürülən hamilə qadınlar, qorxudan dəli olmaq dərəcəsinə
gətirilən yeniyetmələr, daha nələr!..
Bu gün Quba
Soyqırımı Memorial Kompleksi minlərlə insanın
ziyarət məkanına çevrilib. Azərbaycana gələn
qonaqlar, dövlət nümayəndələri, ictimai xadimlər
burada olmuş, abidəni ziyarət etmişlər. Respublikada keçirilən beynəlxalq
yarışların iştirakçıları buraya gələrək
qətlə yetirilən insanların ruhu qarşısında
öz ehtiramlarını bildirmişlər.
Hazırda respublikamızda məktəbli-gənclərin
vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsini daha da
gücləndirmək üçün əlaqədar təşkilatlar
tərəfindən xüsusi layihələr həyata
keçirilir.
Respublikanın təhsil müəssisələrinin şagirdləri
“Ölkəmizi tanıyaq” devizi altında Azərbaycanın ərazilərinə
səfər edir, insanlarla, görməli yerlərlə
yaxından tanış olurlar. İlin əvvəlindən
bugünədək onlarla ekskursiyaçı Quba
Soyqırımı Memorial Kompleksində tariximizin keşməkeşli
dövrü ilə tanış
olmuşdur. Ümumiyyətlə, hazırda
respublikada keçirilən bütün beynəlxalq tədbirlərin
iştirakçıları kompleksdə olmuş, Azərbaycan
həqiqətlərini öz ölkələrinə
çatdırmışlar.
Burada rayon rəhbərliyinin təşkilatçılığı ilə “dəyirmi masa”lar, diskussiyalar aparılır. Hər il alimlərimiz tariximizlə səsləşən konfrans və müşavirələrini qətliama məruz qalanların ruhlarının dolaşdığı ərazidə keçirirlər. Quba Soyqırımı Memorial Kompleksindəki Xatirə kitabı minlərlə insanın ürək sözləri ilə doludur. Burada alimin, idmançının, səyahətsevərlərin imzaları, onların yazdıqları fikirlər neçə qəlbin birliyinin görünməz qovuşuğudur. Bütün bu yazılar terroru pisləyir, onu törədənlərin layiqincə cəzalandırılmasını tələb edir.
Vətənpərvərliyə aparan inanc
Erməni qəsbkarlarına qarşı aparılan mübarizə, uzun illərin keşməkeşli həyatı, ölkəmizdə törədilən terrorlar bu torpağın hər qarışında özünü abidə kimi yaşatmaqdadır. Quba Soyqırımı Memorial Kompleksini ziyarət etmək ölkə vətəndaşlarının hər birinin insanlıq borcu olmalıdır. Qubaya gələn hər kəs burada mükəmməl bir abidənin - Soyqırımı Memorial Kompleksinin ucaldığını görür. Onlar həqiqət üzərində ucalan kompleksdən topladıqları məlumatları yaşadıqları ölkələrdə yayırlar. Əyani təbliğat rolunu daşıyan bu ziyarətgah erməni yalanlarını alt-üst edir, Azərbaycanın haqq səsini dünyaya çatdırır.
Akif ƏLİYEV,
Azərbaycan.- 2017.- 2 aprel.- S.5.