Klassik musiqimizin maestrosu

Niyazi - 105

O, dünyanın hansı ölkəsində olubsa, tamaşaçılarının böyük məhəbbətini qazanıb, fantastik musiqi duyumu, fenomenal yaddaşı ilə şedevr əsərlərin bənzərsiz ifasını yaradıb, adı ən görkəmli, məşhur dirijorlar sırasında çəkilib, hamını məftun edən qüdrətli sənətkar olub. Böyük D.Şostakoviç, Ş.Q.Şarayev, K.Sekki, V.Dobiaş onu “fenomenal orkestr idarəçisi”, “sehrkar əllərin, ovsunçu barmaqların sahibi” adlandırıblar. Zəmanə ilə mənəvi bağlılıq, cəmiyyətin həyatını, mübarizəsini, ideallarını əks etdirmək hər bir əsərin ömrünü müəyyən edən amillərdir. O adamlar ki uzunömürlü əsərlər haqqında düşünərkən həqiqətə, qabaqcıl fikirlərə, xalq həyatına inamsızlıq göstərirlər, onlara demək lazımdır, gedib Niyazinin dirijorluğu ilə səslənən musiqi nümunələrinə qulaq assınlar. Və görsünlər şahanə əsərlərin möcüzəsi necə yaradılır! O, elə bir yaradıcı idi ki, hər çalınan musiqidə qəlbi döyünür, dühası bütün əzəməti ilə özünü göstərirdi. Ürəklərdə nəcib duyğulara, yeni fikir və ideallara yol açılırdı. Əbədi yaşamağın bir sirri də budur!

Hacıbəyovlar nəsli Azərbaycan xalqına görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Əsasən musiqi sahəsində parlayan bu qüdrətli sənətkarlar zirvələrə ucalmış, ölkəsinin, millətinin təəssübünü çəkmiş, müqəddəs əməlləri ilə bütün bəşəriyyətə xidmət etmişlər. Maestro Niyazi bu tanınmış ailənin layiqli nümayəndələrindəndir.

Maestro Niyazi... Dünya şöhrətli dirijor və bəstəkar! O, Azərbaycanın və SSRİ-nin xalq artisti idi, SSRİ dövlət mükafatına, iki dəfə Lenin ordeninə layiq görülmüşdü. İki dəfə Stalin və Beynəlxalq Nehru mükafatları laureatı olmuşdu. Dövrünün ən yüksək fəxri adlarından sayılan Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını almışdı. Sovet İttifaqının bir çox digər mükafatları ilə yanaşı, xarici ölkələrin orden və medalları ilə təltif edilmişdi.

Yalnız çox böyük şöhrət sahibinə bunların hamısı eyni zamanda qismət ola bilərdi. Lakin isminin qarşısındakı fəxri adların, mükafatların, titulların dəyərini, əhəmiyyətini zərrə qədər də kiçiltmədən onu hamı və hər yerdə bir adla tanıyır və bir adla çağırırdı - Maestro Niyazi.

Niyazi Tağızadə 1912-ci il avqustun 20-də Tiflis şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya göz açmışdı. Atası Zülfüqar Hacıbəyov Azərbaycanda musiqili teatrın banilərindən olmuşdu. Anası Böyükxanım isə ixtisasca həkim idi.

Qəribə taleli insan olub Niyazi. Çoxları onun dahi Üzeyir bəy Hacıbəylinin qardaşı oğlu olduğunu heç bilməyiblər. Çünki Tağızadə soyadını daşıyıb. Bunun da öz tarixçəsi var. Tağızadə Niyazinin anası Böyükxanımın soyadıdır. Yeganə dayısı, inqilabçı Heydərəli qətlə yetiriləndən sonra Böyükxanım onun soyadını götürüb ki, xatirəsini yaşatsın. Niyazi də bu seçimi edib. Bir çox yerlərdə onun soyadı sənədlərdə Tağızadə-Hacıbəyov kimi göstərilib.

Niyazi kiçik yaşlarından əmisi Üzeyir bəyin və o dövrün görkəmli ədəbiyyat, incəsənət xadimləri Müslüm Maqomayevin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Nəcəf bəy Vəzirovun, Hüseyn Cavidin və başqalarının əhatəsində böyüyüb. Uşaq ikən hərbçi olmağı arzulayıb, hətta buna hazırlaşıb da. Belə ki, kadet məktəbində oxuyub. İdmana da həvəs göstərib, futbol oyunlarında hakimlik edib. Dəfələrlə “Dinamo” cəmiyyətinin ağır atletika üzrə birinciliyində keçirilən yarışlara qatılıb. 16-18 yaşında ikən 56 kiloqram çəki dərəcəsində Bakı və Azərbaycan çempionu olub.

Bütün bunlar dahi maestronu əsas məqsədə, böyük qələbələrə çatdıran yolun başlanğıcı idi. Niyazi məhz musiqiçi olmalı idi. İrsi olaraq ona verilmiş istedad, milyonlarla tamaşaçını valeh edən dirijor məharəti, musiqiçi kimi ailə ənənəsini davam etdirmək bacarığı Niyazinin qisməti idi.

O, ilk musiqi təhsilini Y.A.Şefferlinq adına məktəbin skripka sinfində alır. Yeniyetmə ikən atasının və əmisinin tövsiyəsi ilə Moskvada Mixail Qnessinin bəstəkarlıq sinfində təhsilini davam etdirir. 1929-1930-cu illərdə Leninqrad (Sankt-Peterburq) Mərkəzi Musiqi Texnikumunda oxuyur. Lakin Leninqradın havası ona düşmədiyindən və darıxdığından texnikumu bitirə bilmir.

Bununla belə, Niyazinin gələcəkdə mahir dirijor olacağı şəksiz idi. Əmisi dahi Üzeyir bəy və digər görkəmli sənətkarlar onun böyük istedadını dəfələrlə qeyd edirdilər. Niyazi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təhsil aldığı zaman alman professoru Ştrasser çox istəyirdi ki, bu istedadlı gənc onun dirijorluq sinfində oxusun. “Niyazinin qeyri-adi əlləri var, çalışsa, çox məşhur olacaq...” - deyirdi.

Q.Ropovun, R.Riyazanovun, L.Rudolfun bəstəkarlıq məşğələlərində iştirak edən gənc Niyazi dirijorluq fəaliyyətinə 1934-1935-ci illərdə başlayır. Həmin dövrdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalq musiqisinin klassik nümunələri olan “Rast”ı və “Şur”u nota köçürür. 1930-cu illərdə Niyazi eləcə də Zülfüqar Hacıbəylinin “Aşıq Qərib”, Üzeyir bəyin “Arşın mal alan” əsərlərinin yeni redaksiyalarını hazırlayır, “Xumar oldum”, “Qaragilə”, “Ay bəri bax”, “Küçələrə su səpmişəm” və digər Azərbaycan xalq mahnılarını simfonik orkestr üçün işləyir.

1937-ci ildə Niyazi artıq M.F.Axundzadə adına Opera və Balet Teatrında dirijor kimi çalışmağa başlayır.

İlk böyük müvəffəqiyyətini 1938-ci ildə Moskvada keçirilən “Azərbaycan incəsənəti günləri” zamanı çıxış edərkən qazanır. Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” və Müslüm Maqomayevin “Nərgiz” operalarına dirijorluq edərək bu əsərlərin müəlliflərinə bir daha uğurlar gətirir və özü də şöhrətlənir. Yeri gəlmişkən, Qara Qarayevin və Cövdət Hacıyevin “Vətən”, Fikrət Əmirovun “Sevil” operalarının, Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baletinin dirijorluğunu da Niyazi edir.

1934-cü ildə “Zaqatala süitası”nı yazan maestro 1944-cü ildə artıq ikihissəli “Qəhrəmanlıq” simfoniyası üzərində işini tamamlayır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan musiqisində ilk simfonik əsərlərin müəlliflərindən biri kimi Niyazi milli simfonizmin təşəkkülü və inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. 1942-ci ildə yazdığı “Xosrov və Şirin” operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması, psixoloji gərginliyi, xor səhnələri və opera epizodlarının ifadəliliyi ilə fərqlənir. 1949-cu ildə yazdığı “Rast” simfonik muğamı isə dramaturji bitkinliyi, güclü emosional təsiri, zəngin melodiyası, xüsusilə harmonik dilinin əlvanlığı və dolğunluğu ilə seçilir. Qeyd edək ki, “Rast” müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənir, Çexiyada “Suprafon”, ABŞ-da “Rikordi” musiqi şirkətləri tərəfindən qrammofon valına yazılır.

1946-cı ildə Niyazi gənc dirijorların baxış müsabiqəsinin laureatı adını qazanır. Maestronun cavanlıq illərindən başlayaraq ömrünün sonunadək davam edən belə uğurları saysız-hesabsızdır. Belə ki, Azərbaycan dirijorluq məktəbinin formalaşması və inkişafı bu qüdrətli sənətkarın adı ilə bağlıdır.

Niyazi sadəcə dirijor deyildi. Əsl sənət fədaisi kimi onun bütün qəlbi musiqi ilə döyünürdü. Niyazi işlədiyi əsəri bütün varlığı ilə duyub onu öz daxili dünyasında yaşadandan sonra pult arxasına keçirdi. İfaçılardan da bunu tələb edir, orkestrlə möhkəm bir mənəvi vəhdət yaradırdı. Sanki bütün orkestr maestronun bu sənət sevgisindən güc və ilham alırdı. Aləmə möhtəşəm musiqilər yayılırdı...

Üzeyir bəyin “Koroğlu” operası, eləcə də digər Azərbaycan bəstəkarlarının bir çox dəyərli əsərləri dünya musiqisinin qızıl fonduna məhz Niyazinin yozumunda daxil olmuşdur. P.Çaykovskinin “Qaratoxmaq qadın”, A.Barodinin “Knyaz İqor”, C.Bizenin “Karmen”, C.Puççininin “Bohema”, B.Smetananın “Satılmış gəlin” operalarını tamaşaya Niyazi hazırlamışdır. Soltan Hacıbəyovun “Gülşən”, Qara Qarayevin “Yeddi gözəl”, “İldırımlı yollarla” baletləri də bu sıradadır.

Niyazi fövqəladə istedada malik əvəzsiz sənətkar idi. O, dirijor pultu arxasında dayananda və məşhur “Koroğlu”dan üvertüra səslənəndə tamaşaçının gözü qarşısında bir mübarizə, bir savaş, vətənpərvərlik ruhu canlanırdı. Orkestr sanki qəhrəmanlıq dolu bir tarix danışırdı. Niyazi öz hərəkətləri ilə diqqətinə hakim kəsildiyi tamaşaçılarını gah keçmişə, gah da gələcəyə aparırdı. O, dirijorluq edəndə sanki üvertüra daha ucadan səslənirdi, insanlar xoş ovqat yaşayırdılar.

Böyük Niyazi sənətinin əsl möcüzələrindən biri də “Rast” simfonik muğamı idi. Onu həyəcansız dinləmək mümkün deyildi. Bu möcüzə Niyazinin daxili dünyasından qaynaqlanırdı. Çünki o, Azərbaycanı çox sevirdi. Ona görə də bütün çoxşaxəli yaradıcılığı bu sevginin ruhuna köklənmişdi.

1961-ci ildə maestro S.M.Kirov adına Leninqrad Opera və Balet Teatrının baş dirijoru təyin olunur. Həmin vaxt bu, SSRİ-nin ən böyük teatrlarından biri idi və onun baş dirijoru olması Niyazinin nüfuzundan xəbər verən faktdır. Burada maestro A.Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi”nin tamaşasını hazırlamış, həmçinin Pyotr Çaykovskinin “Yatmış gözəl” və Sergey Prokofyevin “Daş çiçək” baletlərinin yeni quruluşuna dirijorluq etmişdir. Bu baletlərlə Parisin “Qrand-Opera”, Londonun “Kovent-Qarden” teatrlarında qastrol tamaşaları vermişdir.

Niyazi xarici ölkələrdə müqavilə ilə işləmək üçün təkliflər alırdı. Qəlbinə yaxın olan Türkiyədə çalışarkən Ankara Opera və Balet Teatrında Çaykovskinin “Yevgeni Onegin” və “Qaratoxmaq qadın”, Verdinin “Aida” operalarına, İstanbul Opera və Balet Teatrında türk bəstəkarı A.Sayqunun “Koroğlu” operasına quruluş vermiş, onun ilk tamaşasına və “Yunus İmrə” oratoriyasına dirijorluq etmişdir. Əsərlərin şərhində özünəməxsus orijinal ifaçılıq üslubu yaratmışdır.

Niyazi dünyanın bir sıra məşhur orkestrlərinə də dirijorluq edib. O, qəlbinin odu ilə görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarının, eləcə də Pyotr Çaykovski, Cüzeppe Verdi, Corc Bize və digər dünya klassiklərinin əsərlərini ifa edən musiqi kollektivlərinin qarşısında dayanıb, tamaşaçılarla dolu olan böyük salonları virtuozluğu ilə riqqətə gətirib. Niyazi Mstislav Rastropoviç (violençelist), Svyatoslav Rixter (rus pianoçusu), Henrix Neyqauz (rus pianoçusu) kimi məşhur ifaçıların, David Oystrax kimi mahir rus skripkaçısının orkestrlə birgə çıxışlarına dirijorluq edib. Maestro zəmanəsinin Şostakoviç, Şarayev, Sekki, Tarcan, Dobiaş kimi görkəmli sənətkarları tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.

Məşhur Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev isə deyib: “Mən əsərlərimin Niyazinin dirijorluğu ilə ifasından çox məmnun oluram və başqa bir dirijor arzulamıram”. Təbii ki, belə bir sənətkarla bir kollektivdə işləmək, birgə çıxış etmək, yaxud yaradıcılıq əlaqələri saxlamaq bütün müasirləri üçün xoş idi və onlar bundan qürur duyurdular.

Böyük maestro 30 ildən artıq rəhbərlik etdiyi Dövlət Simfonik Orkestri ilə dəfələrlə Moskvada, Rusiyanın Sibirdən Uraladək geniş ərazilərində, keçmiş SSRİ məkanının bütün guşələrində qastrollarda olub. Niyazini bütün dünya tanıyır və alqışlayırdı. Xaricə səfərlərinin birində maestro Niyazi dünyanın məşhur musiqi kollektivlərindən olan Londonun Kral Teatrının orkestri ilə çıxış etməli olur. Əlbəttə ki, o, öz ustalığına güvənən sənətkar idi və bu orkestrlə çıxış etmək üçün heç bir narahatlıq keçirmirdi.

Orkestrinsə demə, qəribə bir ənənəsi varmış. Onlarla təzəcə çıxış etməyə başlayan dirijorları “sınaq”dan keçirirmişlər. Niyazi orkestrlə məşq edərkən ifaçılardan biri çalınan əsərə yad olan notlar vurur. Niyazi həmin an məsələni başa düşür və orkestrin ifasını dayandırır. Sakitcə həmin musiqiçiyə yaxınlaşıb qulağına nə isə pıçıldayır... Bundan sonra orkestr qarşısında kimin dayandığını dərk edir və tam ciddiləşir.

Yüksək sənətkarlıq keyfiyyətlərinə görə Niyazini dünyada tək-tək yetişən A.Toskanini, V.Furtvengler, Knapersburş, Erix Playber kimi dirijorlarla müqayisə ediblər. Lakin bu da bir həqiqətdir ki, Niyazi bənzərsiz olub. Maestro səhnədəki özünəməxsus hərəkətlərinə, ifaçılıq tərzinə, dirijorluq üslubuna həmişə və hər yerdə sadiq qalıb. Bir-birindən fərqlənən neçə-neçə əsərə dirijorluq edərkən də Niyazi həmişə özü olub: heç kəsi təkrar etmir, heç kəsə oxşamır, bir kimsəni yamsılamayırdı. Yeni bir yol açırdı, çox böyük vüsətlə musiqidə orijinal çərçivəsini genişləndirirdi - Niyazi üslubu yaranırdı. Dayanmırdı, həyatı diqqətlə izləməyə, ifasındakı dəyişikliklərin adamların psixologiyasına necə təsir göstərdiyini görməyə, duymağa çalışırdı. Dahiyanə yazılmış musiqi əsərlərinin mahiyyətini, məzmununu, oradakı həqiqətləri, qabaqcıl fikirləri göstərmək təqdimatdan çox asılıdır. Niyazinin dirijorluğu ilə bu təqdimatlar ecazkar bir məharətlə aparılırdı. O, məhz bu cür böyük qüvvə və bacarığa malik idi. Şedevrlər yaradırdı.

1961-ci ildə dirijor yenə də Londonda çıxış edir. Konsertləri bir qayda olaraq uğurla keçir. London qəzetlərinin hamısı ondan yazmağa başlayır...

Xalq artisti, professor, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri Firəngiz Əlizadə deyir ki, Niyazini keçmiş SSRİ məkanında, xaricdə tanımayan insan yox idi. Kim onu səhnədə görübsə, bu gün də unutmayıb. Ona görə ki, bu parlaq insan, şəxsiyyət o qədər yüksək səviyyəli musiqiçi idi, onun ifası insanlara o qədər böyük təəssürat bağışlayırdı ki, bunu unutmaq mümkün deyil. Niyazinin repertuarı çox zəngin idi. Maestronun interpretasiyası ilə yüzlərlə əsər, o cümlədən Skryabinin “Ekstaz” poeması, Taneyevin “İohan Domoskin” və s. sənət nümunələri vaxtilə Azərbaycanda ifa olunub.

Niyazi həm də gözəl, özünəməxsus bəstəkar idi. Onun “Konsert valsı” və digər simfonik əsərləri, eləcə də fortepiano ilə orkestr üçün konserti klassik musiqi nümunələridir. “Təbrizim”, “Dağlar qızı”, “Vətən haqqında mahnı”, “Arzu” kimi ürəyəyatımlı mahnılar bəstələmişdir. Həcər xanıma həsr olunmuş ikisəhifəlik lya bemol minor pyesi “Rəqs” zərif, nəfis və lirik üslubda idi. “Miracle” (“Möcüzə”) adlandırılmış pyes koloritinə görə impressionizmə yaxındır. “Zarafat” pyesi (digər əlyazmada “Etüd” adlanır) forma və xarakterinə görə romantizm dövrünün ekspromt - fantaziya janrını xatırladırdı. Bu əsərlə Niyazi Azərbaycan musiqisində konsert etüdlərinin yaranmasını qabaqlamışdır.

Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq”, C.Cabbarlının “Almaz”, S.Vurğunun “Vaqif”, A.Korneyçukun “Polad qartal” dram tamaşalarının musiqisini də Niyazi yazmışdır. O həmçinin “Almaz”, “Kəndlilər”, “Fətəli xan”, “Əsl dost”, “Uzaq sahillərdə”, “O qızı tapın” və digər kinofilmlərə bəstələnmiş musiqi parçalarının müəllifidir.

Niyazinin hind motivləri əsasında yaratdığı “Çitra” baleti yüksək qiymətləndirilib. Əsər 1974-cü ildə Hindistanın ilk baş naziri olmuş Cəvahirləl Nehru şərəfinə təsis edilmiş mükafata layiq görülüb.

Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi Niyaziyə çox borcludur. Çünki bəstəkarlarımızın bütün partituraları bu böyük sənətkarın əlindən keçib. Niyazi onlar üçün təkcə əla interpretator deyil, həm də böyük dost və xeyirxah məsləhətçi idi.

Dünyanı tutan şöhrətinə baxmayaraq Niyazi doğmaları, dost-tanışı üçün həmişə vaxt tapardı. Onun evi qonaqların üzünə həmişə açıq olardı, süfrəsi duz-çörəkli idi. Niyazinin mənzilində dünyanın bir çox böyük sənətkarları qonaq olmuşlar.

Xalq artisti, professor, eyni zamanda, maestronun yaxın qohumu Fərhad Bədəlbəyli xatırlayır: “Onun evi mənim üçün əsl sənət məktəbi olub. Bu evdə Rixter, Rostropoviç, Şostakoviç və daha neçə-neçə görkəmli sənətkarları görmüşəm. Hansı dünya şöhrətli musiqiçi Bakıya gəlsəydi, mütləq maestro Niyazinin evində qonaq olmalı idi. Bu, artıq bir ənənəyə çevrilmişdi. Orada keçirilən görüşlər həm incəsənət, həm diplomatik söhbətlər üçün çox əhəmiyyətli idi. Bu həm də maestronun yüksək humanist keyfiyyətlərindən irəli gəlirdi”.

Niyazinin şəxsi həyatından söz düşəndə mütləq onun ömür-gün yoldaşı Həcər xanımla sevgi və sədaqətindən söhbət açılır. Onlar 51 il ömür sürürlər. Həcər xanım Niyazinin yorulmaz yol yoldaşı olur, ömrü boyu sevinc və kədərini bölüşür...

İllər keçir, az qala əfsanəyə bənzəyən Niyazi fenomeni ilə bağlı həqiqətlər isə tarixdə olduğu kimi qalır.

Bir faktı da mütləq qeyd etmək lazımdır ki, bu da bilavasitə Niyazinin xidmətlərinə aiddir. Ötən əsrin 70-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə hər cümə günü Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında simfonik musiqi axşamları keçirilirdi. Bu konsertlərin təşkili, repertuar seçimi və idarə olunması birbaşa Niyazinin ideyalarına əsaslanırdı. Həmin konsertlərdə dünya klassik nümunələri ilə yanaşı, Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərini də böyük şövqlə ifa edər və öz parlaq dirijor məharəti ilə hamını heyran qoyardı.

Əlbəttə, bu böyük sənətkar haqqında danışmaqla söhbət bitən deyil. Çünki musiqi mədəniyyətimizin tarixində Niyazinin yeri əvəzolunmazdır. O, Azərbaycan dirijorluq məktəbinin banisi idi. Misilsiz xidmətləri ilə yalnız özünü deyil, neçə-neçə sənətkarı, onların əsərlərini də yaşatmışdı.

Niyazi 1984-cü il avqustun 2-də 72 yaşında dünyasını dəyişmişdi.

Bu ilin fevralında paytaxtda dahi sənətkarın adını daşıyan küçədə onun abidəsinin açılışı oldu. Prezident İlham Əliyev tədbirdə iştirak etdi, buradakı çıxışında maestronun sənətini bir daha yüksək dəyərləndirdi, onun haqqında xoş xatirələrini danışdı.

Böyük Niyazi XX əsrin bir neçə onilliyi boyu dünyanın musiqi səhnəsində “şahlıq” edərək adını tarixə əbədi yazmışdır. O, bütün insanların təmiz mənəviyyatlı olmasını arzulayırdı. Deyirdi ki, insanda hər şey gözəl olmalıdır. Siması da, mənəvi dünyası da, fikri də, hissiyyatı da... Onun özü də, əsərləri də ancaq müqəddəs amallara xidmət edirdi.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.- 2017.- 20 avqust.- S.8.