Dörd min illik
bir tarix Füzulidə məhv edilib
Azıx mağarası
da erməni vandallarının qurbanı
olub
Tarixin elə səhifələri
var ki, onlar
yazıya alınmasalar
da, maddi mədəniyyət abidələrində
öz əksini tapır. Belə müqəddəs
abidələr məskəni
olan Azərbaycanın
da tarixinin oxunulmamış səhifələri,
yaxud daşlaşmış
mədəni məbədləri
az deyil.
Zaman, ictimai-iqtisadi formasiyalar və quruluşlar dəyişildikcə,
dinlər bir-birini əvəzlədikcə həmin
abidələrə baxış
da dəyişib: sonrakı dövrlərdə
“qəzəb”ə tuş
gələrək bir çoxu yer üzündən silinib.
Təkcə Azərbaycanın deyil, dünyanın ən qədim tarixə malik diyarlarından biri olan Füzuli
rayonunun ərazisindəki
Azıx mağarası
da ilk insan məskəni kimi bəşəri sivilizasiyanı
heyran qoymaqdadır. Bu uludan-ulu məkan minilliklər boyu müxtəlif məşəqqətlərin
şahidi olub. Ötən əsrin əvvəlində
olduğu kimi, sonunda da Qarabağ
torpaqlarında əsrlərin
yaşıdı və
şahidi olan maddi mədəniyyət abidələrimiz şovinizmin
və daşnak siyasətinin qurbanlarına
çevrildi. İlk vaxtlar
“mədəni” şəkildə
(keçmiş SSRİ-nin
“beynəlmiləlçilik” bayrağı altında) həyata keçirilən
həmin siyasət, ötən əsrin səksəninci illərindən
sonra ermənilər tərəfindən açıq-aşkar,
təcavüzkar formada
özünü göstərdi.
Məqsəd Azərbaycan ərazilərini
işğal edərək
etnik təmizləmə
siyasəti aparmaq, buradakı əcdadlarımızın
yadigarları və tariximizin alt qatlarına məxsus maddi mədəniyyət abidələrimizi
məhv etmək, minilliklərin, əsrlərin
izlərini silmək, saxtalaşdırmaq idi.
“Böyük
Ermənistan” uğrunda
aparılan çirkin,
şovinist siyasət Azərbaycanın, sözün
əsl mənasında,
dilbər guşəsi
olan Dağlıq Qarabağda və onun ətraf ərazilərində də
öz izini qoydu. İşğala məruz qalan
qədim yaşayış
məskənlərimizdən biri də ərazilərinin
xeyli hissəsi Ermənistan silahlı birləşmələrinin nəzarəti
altında qalan, vaxtilə dünyanın etnoqraflarını heyrətdə
qoymuş Azıx mağarasının yerləşdiyi
Füzuli rayonudur.
Qarabağ dağ silsiləsinin cənub ətəklərindən
Araz çayına qədər maili düzənlik sahələri
əhatə edən, Cəbrayıl, Xocavənd,
Ağcabədi, Beyləqan
rayonları və qonşu İran İslam Respublikası ilə həmsərhəd
olan Füzulinin tarixi qədimdir.
Əsası 1827-ci ildə qoyulmuş rayonun ilk adı Qarabulaq olub. 1930-cu ildə sovet hakimiyyəti bir sıra digər yaşayış məntəqələrimizin
adını dəyişdirdiyi
kimi, Qarabulağa da “əl gəzdirdi”.
Rayonu inkişaf etdirmək əvəzinə, adını
dəyişdirib Qaryagin
qoydular. Bu qondarma adı rayon 1959-cu ilə qədər daşımağa məcbur
oldu. Əslində, Qaryaginin şəxsən
kimliyi burada yaşayan sadə insanlara məlum deyildi. Böyük söz ustadı, Azərbaycan ədəbiyyatının
məhəbbət şairi
kimi tanınan Məhəmməd Füzulinin
anadan olmasının
400 illiyi şərəfinə
rayonun adının dəyişdirilərək Füzuli
adlandırılması təkcə
füzulisevərlərin deyil,
xalqımızın ürəyincə
idi. Axı, qərib ellərdə
məzarı qalan böyük ustadın daha çox haqqı çatırdı
ki, Qarabağ ellərindən biri onun adını daşısın. Beləliklə, 1959-cu ildə Füzuli rayonu yaradıldı.
Rayonun ərazisində müxtəlif
dövrlərdə Qaraköpək
təpədə, Qarabulaq
kurqanlarında, Günəştəpədə,
Quruçay sahillərində
və digər yerlərdə aparılan tədqiqatlar bir daha təsdiqlədi ki, Azərbaycan torpaqları qədim tarixini öz qoynunda, sinəsində,
alt qatlarında qoruyub
saxlayır və dərin köklərə
malikdir. 1968-ci ilin yayında arxeoloq-alim Məmmədəli Hüseynov
tərəfindən Azıxantrop
adamının alt çənəsinin
sümükləri rayon mərkəzindən
on beş kilometr məsafədəki
Azıx mağarasından
tapılması ilk vaxtlar,
az qala, möcüzə sayılırdı.
Çünki Azərbaycan arxeologiya
elminin nailiyyətlərindən
biri olan bu abidə Qarabağın
Füzuli bölgəsində
Paleolit dövrünün
mövcudluğunu aşkarlamış
oldu. Burada uzunluğu 600 metrə
çatan 8 dəhliz mövcud olub. Arxeoloqların gəldiyi qənaətə
görə, Azıx Qafqazda indiyə kimi aşkar edilmiş mağaralardan ən böyüyü və “qoca”sıdır.
Dünya üçün maraqlı
görünən Azıx
mağarası füzulililər
üçün isə
uzun müddət guya vahiməli, əjdahaların və digər sehrli canlıların yaşadığı
yer olub. Ona görə
də bu sirri açanlardan savayı, kimsə ora girməyə cəsarət etməyib.
Beləliklə, Azıx uzun
müddət qapalı
şəkildə qalıb.
Buradakı tapıntı üzərində
aparılan tədqiqatlar
təsdiqləmişdir ki,
o, ən azı,
350-400 min illik bir dövrü əhatə edir.
Əcəmi memarlıq məktəbinin
təsiri ilə inşa olunan bir sıra tarixi-mədəni
abidələr də var idi Füzulidə. Əhmədalılar
və ya Arğalı, Babı türbəsi, Aşağı
Veysəllidəki qülləvari
Mirəli türbələri,
Qarğabazar kəndindəki
Hacıqiyasəddin məscidi,
Karvansara, şəhərin
özündəki Hacı
Ələkbər məscidi,
Merdinli kəndi yaxınlığında daşdan
yonulmuş at, qoç
fiqurları tariximizin dərin qatlarından soraq verən, mədəniyyətimizin inkişafını,
ulu etnikə malik olduğumuzu təsdiqləyən tutarlı
faktlardır. Təəssüf ki, erməni vandalizminin qurbanlarına çevrilmiş tarixin bu daş salnaməsinin
sonrakı taleyi bizə məlum deyil. Digər işğal olunmuş
rayonlarımızın ərazisindəki
kimi, burada da daşnaklar tarixi-memarlıq abidələrinə
divan tutmuş, müqəddəs
ziyarətgahları yerlə
yeksan etmişlər.
Füzulinin işğal olunmuş bir çox yaşayış məntəqələri
ulu öndər Heydər Əliyevin
1993-cü ilin iyun ayında xalqın təkidli tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıdışı
və birbaşa döyüş meydanlarına,
səngərlərə getməsi
nəticəsində düşmən
tapdağından azad edilmişdir.
Yeri gəlmişkən,
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev avqustun 24-də UEFA Çempionlar
Liqasının qrup mərhələsinə yüksələn
Ağdamın “Qarabağ”
futbol klubunun heyətini qəbul edərkən bildirdi ki, bu tarixi
qələbə, həm
də ona görə önəmlidir
ki, hamımız üçün doğma və əziz olan “Qarabağ” komandası qazanıb: “Qarabağ” komandası Qarabağın adını
daşıyır. “Qarabağ” komandası işğal altında olan Ağdam şəhərini təmsil
edir. Ona görə sizin
qələbənizin çox
böyük əhəmiyyəti,
mənası var. Bu, sadəcə
olaraq idman qələbəsi deyil, bu, dövlətimizin, Azərbaycan gəncliyinin,
vətənpərvər insanların
qələbəsidir. Biz
döyüş meydanlarında
da, idman meydançalarında da qələbələr qazanırıq.
Necə ki, keçən ilin aprel ayında
qəhrəman Azərbaycan
hərbçiləri şücaət
göstərərək torpaqlarımızın
bir hissəsini işğalçılardan azad
etdilər. O torpaqlarda
indi həyat qaynayır. Vətəndaşlar işğaldan azad
edilmiş torpaqlara qayıdıblar, indi orada yaşayırlar, qururlar, yaradırlar.
O torpaqlarda indi Azərbaycan bayrağı
dalğalanır”.
Dövlət başçısı onu
da xüsusi vurğuladı ki, futbolda qazanılan tarixi qələbənin siyasi əhəmiyyəti daha çoxdur. Yəni
bütün dünya görür ki, Qarabağ Azərbaycan torpağıdır: “Yenə
də görürlər
ki, baxmayaraq Ağdam şəhəri işğal altındadır,
ancaq onun təmsilçiləri Avropanı
fəth edirlər. Bu, yenə də
göstərir ki, Azərbaycan xalqı bu işğalla heç vaxt barışmayacaq. Onu göstərir
ki, biz öz torpağımızda yaşayırıq
və hamımız arzu ilə yaşayırıq
ki, torpaqlarımız
işğaldan azad olunsun. Hər bir qələbə,
hər bir uğurumuz, istənilən
sahədə uğurumuz
o günü yaxınlaşdırır.
Keçən ilin aprel döyüşləri
onu göstərdi ki, Azərbaycan istənilən vaxtda öz ərazi bütövlüyünü bərpa
edə bilər. Bu gün hərbi potensialımız imkan verir ki, biz döyüş
bölgəsində bütün
vəziyyətə nəzarət
edək və öz iradəmizi diktə edək. İdmanda da belədir və idman sevincini bizə idmançılar bəxş edir...”
Azərbaycan Prezidentinin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, düşmən əsarətində olan torpaqlarımız işğaldan azad ediləcəyi gün uzaqda deyil. Digər rayonlarımızın da əraziləri işğaldan azad ediləcək və orada yeni həyat başlayacaq. Füzuli rayonunun işğaldan azad olunmuş ərazilərində salınmış 13 qəsəbə və 20 kənd füzulililərin doğma torpaqla ünsiyyət yerinə çevrilib. Həmin qəsəbələrdən 12-si işğaldan azad edilən ərazidə yeni salınıb və məcburi köçkün ailələri burada müvəqqəti məskunlaşıb. Hazırda burada 50 min nəfərdən artıq məcburi köçkün ailəsi yaşayır.
Bildiyimiz kimi, Füzuli rayonu da tamamilə işğala məruz qalmış rayonlarımızdan idi. Lakin ulu öndər Heydər Əliyevin bir çağırışı ilə 1994-cü ildə Füzuli rayonunun müəyyən hissəsi, eləcə də ötən ilin yazında Lələtəpə yüksəkliyi, Cəbrayılın Cocuq Mərcanlı kəndi... işğaldan azad olunubsa, demək, separatizmin qurbanlarına çevrilmiş digər ərazilərimizi də erməni təcavüzkarlığından - əsir və girovluqdan xilas edəcəyik! Bunu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev deyir! Bunu Azərbaycanın dövlət başçısının göstərdiyi qətiyyətli mövqe, gündən-günə güclənərək NATO standartları səviyyəsində formalaşan, ötən ilin aprel ayının əvvəllərində zəfər yolu keçərək düşmənin bağrını yaran Milli Ordumuzun hərtərəfli potensialı və xalqımızın mübariz ruhu deyir!
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU
Azərbaycan.- 2017.- 31 avqust.- S.4.