Ölümə meydan oxuyan həqiqətlər

Onların hər birinin ölümü faciə idi. Ancaq əsl həqiqət dəhşətləri və ədalətsizlikləri rədd edərək onillikləri yarıb keçir və bu ölümlərə meydan oxuyur. Düzlük, təmizlik, doğruluq qalib gəlir, haqsız olaraq məhvə məhkum edilənlərin ölməz xatirəsi ilə qoşalaşıb əbədi yaşayır.

Keçmiş SSRİ-də Stalin repressiyalarının tüğyan etdiyi vaxtdan 80 il keçir. Əslində, repressiya “dəyirmanı” öz işini tək bir ildə görməyib - bu amansız və haqsız cəzalar dövrü xeyli davam edib. Bununla belə, “qırmızı terror”un böyük sürət götürüb günahsız insanlara misli görünməmiş vəhşiliklə divan tutduğu məhz 1937-ci ilə düşüb.

Gecələr gözlənilmədən qapıların döyülməsi, ailə başçılarının “paqon”lular tərəfindən aparılması, işgəncələr verilməsi heç də uzaq keçmişin vahiməli olayları deyil. Neçə-neçə uşağın sahibsiz qalması, doğmalarının “xalq düşməni” adı ilə damğalanması, 15 dəqiqəlik məhkəmələr, amansız ölümlər, əzablı sürgünlər və daha nələr, nələr...

Keçən əsrin 30-cu illərinin dəhşətlərini sadalamaqla qurtaran deyil. Acınacaqlı hallardan biri də odur ki, Azərbaycan “qırmızı terror” küləklərinin güclü əsdiyi məkanlardan olub. Bir tərəfdən imperiyanın cəlladlığı, digər tərəfdən mənfur qonşularımızın - ermənilərin səlahiyyət verilmiş “qaniçən”ləri fürsətdən istifadə edərək xalqımızın başına olmazın oyunlar açdılar. Azərbaycanın yüzlərlə say-seçmə oğulları aradan götürüldü. Düzdür, repressiya olunanlara sonralar sovet hökuməti tərəfindən bəraət verilməsi vicdanlara rahatlıq gətirsə də, qəlblərdəki acıları yuya bilmədi.

Ad çəkib onları bir-bir seçmək istəməzdik. Qoy hamısının incik ruhu rahat olsun. Çoxlarının heç məzarı da bilinmir... Amma xatirələri ürəyimizdədir. Onlara qarşı edilmiş amansızlıq xalqımızın tarixindən və yaddaşından heç vaxt silinməyəcək.

37-də repressiyaya məruz qalanlar çox olsa da, zaman-zaman hər biri anılır. Tağı Abbas oğlu Şahbazi (Simurq) onlardan biri idi.

Simurq timsallı...

1937-ci ilin mart ayında Azərbaycan Yazıçılarının növbəti plenumu keçirilirdi. İclasın gündəliyi rus şairi A.Puşkinin irsinə, Oktyabr inqilabının 20 illiyinə həsr edilsə də, əsas məqsəd repressiya dalğasına düşən Azərbaycan yazıçılarına və onların yaradıcılığına qarşı “səlib yürüşü”nə çıxmaq idi.

İclası o dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri olan Seyfulla Şamilov aparırdı. (Sonralar o, özü də iki dəfə repressiyaya məruz qalmışdı). Tağı Şahbazinin ədəbi fəaliyyətini kəskin şəkildə tənqid edən sədr onu əvvəlcə ikiüzlü siyasət aparmaqda günahlandırdı. Mənəviyyatsızlığı yayan, örtülü düşmənlərlə amansız olmağı vurğuladı: “Şahbazi haqqında qeyd etmək lazımdır ki, onun yaradıcılığı qətiyyən Azərbaycan proletar inqilabı mübarizəsinin güzgüsü olmamışdır. Olsa-olsa, yalnız meşşan mühitdən yazmışdır. Şahbazinin inkişaf etmiş nöqtəsi o bahar gecəsini göstərmək idi. O, yalnız süni avtoritet yaratmışdır”. Çıxış bir çoxlarının etirazına səbəb olsa da, dövrün qanlı olayları üzündən heç kəs səsini çıxarmağa belə səy göstərmirdi. Aydın məsələ idi ki, hər hansı bir addım həmin şəxsin həyatı bahasına başa gələ bilərdi. Bu məcburi sakitlikdən istifadə edən natiqlər isə M.C.Bağırovun göstərişi ilə hazırlanmış xüsusi məruzədə qələm dostlarını ağına-bozuna baxmadan tənqid etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Beləliklə, T.Şahbazinin repressiyaya uzanan ömür yolu məhz bu qərəzli, saxta, məntiqə sığmayan ittihamlardan sonra başladı. Partiya sıralarında və ədəbiyyat aləmində get-gedə böyük nüfuz qazanan yazıçını əllərinə düşən fürsət dalğasında - qan çanağında məhv etmək istəyirdilər. Tapşırıq belə idi! Söylənən ittihamlar onu yazıçı kimi gözdən salmaq, ittifaq sıralarından xaric etməkdən ötrü idi. Buna da nail oldular. İkinci mərhələdə Şahbazi ömrünün 22 ilini həsr etdiyi və böyük nüfuz qazandığı partiya işindən ayrılmalı, sıradan çıxmalı, bununla da qırmızı terrorun caynağına düşməli idi. Növbəti qurğu da özünü çox gözlətmədi. İftiraların, şər və böhtanların ağırlığı ədibin əl-qolunu bağladı. Özü də yaxşı bilirdi ki, artıq bundan o tərəfə yol yoxdur. Onu da Müşfiqin, Cavidin, Əhməd Cavadın, Sanılının... məşəqqətli taleyi gözləyirdi. Nəhayət, bir yay günü Tağı Şahbazi “Leçkomissiya”nın (müalicə komissiyası) direktoru olarkən həbs edilir...

Tağı Şahbazi Simurq Azərbaycanın XX əsr tarixində tanınmış yazıçı, publisist, həkim, pedaqoq kimi qalmışdır. Elm və təhsil sahəsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Lakin çox təəssüf ki, yaşadığı dövrün rəhbərlərinin qaranlıq və qanlı əməlləri onun adının qarşısına yad bir isim də yazmışdır. Bu, “vətən xaini”, “xalq düşməni” adlarıdır ki, T.Ş.Simurqun şəxsiyyət və əqidəsinə heç vəchlə yaxın gəlmirdi.

Şahbazinin keçdiyi həyat yolu hamar olmasa da, orada üstüörtülü, şübhəli məqamlar da görünmürdü. Belə ki, o, 1892-ci ildə Bakıda anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini mollaxanada almış, 1902-1905-ci illərdə İçərişəhərdə 9 nömrəli məktəbdə, sonra Həbibbəy Mahmudbəyovun birinci rus-tatar məktəbində oxumuşdu. 1913-cü ildə Bakıda Üçüncü Gimnaziyada latın dilində imtahan verib şəhadətnamə almış və bu sənədin əsasında həmin il Xarkov Universitetinin Riyaziyyat fakültəsinin təbiyyat şöbəsinə qəbul olunmuşdu. Növbəti ildə tibb şöbəsinə keçməsi onu inqilabçı tələbələrlə yaxınlaşdırmışdı. 1915-ci ildə “Sosial-Demokrat Bolşevik Firqəsi”nin fraksiyasına daxil olmuşdu. 1917-ci ildə Bakıda “Hümmət” təşkilatında, 1918-ci ildə Xarkovda “Cənub türk-tatar işçisi” hərəkatında fəal iştirak etmişdi.

Ali təhsilini başa çatdırdıqdan sonra müxtəlif sahələrdə məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1919-cu ildə Ukrayna K(b)P MK yanında “Hümmət” müsəlman bürosunun sədri olmuşdur. Sonra RSFSR Xalq Milli İşlər Komissarlığı Zaqafqaziya müsəlmanları şöbəsinin katibi, Şərq Xalqları Kommunist təşkilatları bürosunda şöbə müdiri işləmişdir.

1922-1923-cü illərdə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarının müavini olmuş, 1923-cü ildə isə ona “Maarif və mədəniyyət” jurnalının redaktoru vəzifələri etibar edilmişdi. 1923-1926-cı illərdə Azərbaycan MİK katibi olan Tağı Şahbaziyə 1926-cı ildə ADU-nun rektorluğu tapşırılmışdı. Universitet müvəqqəti olaraq bağlandıqdan sonra Azərbaycan Xalq Səhiyyə Komissarının müavini təyin edilmişdi.

Bunlar cəmi 45 illik qısa ömür yaşamış bir insanın həyatının yığcam xronologiyasıdır. Lakin bu qısa tərcümeyi-halın hər bəndinin arxasında geniş, mənalı və çoxşaxəli fəaliyyət dayanır ki, onu reallaşdırmağa bəlkə uzun bir ömrün illəri də kifayət etməzdi.

XX əsrin əvvəllərində baş vermiş inqilabların, soyqırımlarının və bir çox digər hadisələrin şahidi olmuş Şahbazinin yaradıcılığına təbii ki, bütün bunlar təsir etməyə bilməzdi. Doğrudur, o, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində realist hekayələr müəllifi kimi tanınır. Bununla belə, bədii yaradıcılığı xalqımızın həyatının keşməkeşlərlə dolu bir dövrünü aydın əks etdirir. Şahbazi 1920-1930-cu illərdə Azərbaycanda yaşanmış olayların tam mənzərəsini yarada bilmişdir.

Yazıçı, eyni zamanda xalqın maarifə, mədəniyyətə, inkişafa can atdığını bütün varlığı ilə duyur və görürdü. Bunlar onun ürəyincə olduğundan hekayələrində də öz əksini tapırdı. Məsələn, “Yox”, “Ağanın kənizi”, “Zərifə”, “Səməd kişi” kimi hekayələrində mütərəqqi proseslərə qarşı çıxan qüvvələr tənqid atəşinə tutulur. Müəllif geriliyə və mövhumatın yaratdığı qüsurlara “yox” deyir. Bu, eləcə də “Məşədi Qədimin evində bədbəxtlik”, “Gözlənilməyən bir nəticə”, “Siyasət adamı” hekayələrində aydın görünür. Onlar satirik qələmlə yazılaraq gülüş yaratsa da, əslində böyük tarixi hadisələrdən xəbər verir.

Şahbazinin yaradıcılığında ciddiyyət də az deyildi. Onun 1912-ci ildə yazdığı olduqca kiçik həcmli “Quşlar kimi azadə” əsəri çox böyük mətləbləri anladır. “Yaşamaq, onda da quşlar kimi azadə” epiqrafı ilə başlanan əsəri mənsur şeir də, kiçik monoloq da adlandırmaq olar. Yazıçının sovet dönəmində qələmə aldığı “Haqsızlıq dünyası”, “Hacı Salman”, “Azadlıq üçün cinayət”, “Küləkli bir axşam” və digər hekayələri də oxucu marağına səbəb olmuşdu. 1932-ci ildə yazdığı “Düşmənlər” povesti isə kollektivləşmə dövrü kəndinin həqiqətlərini əks etdirir. Lakin Şahbazinin yaradıcılığı yalnız hekayələrlə məhdudlaşmır. Onun bir sıra tərcümə əsərləri də məlumdur. Bu həvəs Tağı Şahbazidə hələ məktəb yaşlarında oyanmışdı. Belə ki, 1908-ci ildə 16 yaşlı yeniyetmə qardaşı və dostu ilə birlikdə böyük rus yazıçısı L.M.Tolstoyun “İnsana çoxmu yer lazımdır” əsərini tərcümə edərək kitab şəklində müəllifə göndərmişlər. Maraqlıdır ki, Tolstoy bu hadisəyə laqeyd qalmamış və gənclərə minnətdarlıq məktubu yazmışdır.

Tağı Şahbazi erkən yaşlarından jurnalistlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. Hələ Xarkov şəhərində ali təhsil alarkən Bakıya - “Açıq söz”, “Yeni İqbal” və “Hümmət” qəzetlərinə göndərdiyi yazılarda müsəlman tələbələrin dərdi və dolanışığından bəhs edilirdi. Müxtəlif illərdə “Hümmət” qəzetinin məsul katibi, “Maarif və mədəniyyət” jurnalının redaktoru, “Cənub tausu” tələbə qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışmışdır. “Ədəbi parçalar” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü seçilmişdi. Şahbazi qələmə aldığı 150-dən artıq məqalədə xalqın həyatının bir çox aktual problemlərinə toxunmuşdur. O, əsasən “Samit”, “Səmimi”, “Yersiz”, “Ukraynalı” “T.Ş”, “TŞ-zi”, “T” və “Ş” imzaları ilə yazmışdır.

1935-ci ilə qədər Tağı Şahbazi artıq on kitabın müəllifi idi. Seçilmiş əsərlərinin birinci cildi də həmin ildə nəşr olunmuşdur. Həbsi ərəfəsində çapa hazır olan ikinci cildinin nəşri qadağan edilib dayandırılmışdır.

Tağı Şahbazi Simurqun adı ölkəmizin elm və təhsil tarixinə Azərbaycan Dövlət Universitetinin ilk azərbaycanlı rektoru kimi daxil olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi illər universitetin yüksəliş, inkişaf dövrü kimi yadda qalmışdır. Bu illər ilk növbədə onunla əlamətdar olmuşdur ki, Şahbazi təhsilin Azərbaycan dilində aparılması məsələsini həll etməyə çalışmışdır.

O dövrdə bir dəstə millətçi və şovinist alim, milli kadrların hazırlanmasının mümkünsüz olduğunu sübut etməyə çalışırdı. T.Şahbazi belələrinə qarşı həmişə barışmaz mövqedə dayanmışdı. 1926-cı ildə Şahbazi universitetə rektor təyin olunandan sonra birinci tədris ilində ali məktəbə dərs demək üçün istedadlı gənc kadrlar cəlb olunur. Getdikcə auditoriyalarda tələbələrin qarşısına görkəmli alimlər çıxır: Hənəfi Zeynallı, Əhməd Pepinov, Z.Şahtaxtinskaya, F.Rzabəyli, V.Xuluflu... Sonrakı illərdə onlara Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Böyükağa Talıblı, Bəkir Çobanzadə, A.Qubaydullin və başqaları da qoşulurlar. 1929-cu ildə universitetdə artıq 35 aspirant vardı. Tibb fakültəsində dərs deyən müəllimlərin 61,5 faizi azərbaycanlı idi. Bu illərdə universitetdə Azərbaycan tarixi üzrə mütəxəssis hazırlanması üçün xüsusi qərar verilir. Bu qərarın “gücü” ilə Şərq fakültəsində Azərbaycan tarixi kafedrası yaradılır. 1930-cu ildə universitet bağlanır. Tağı Şahbazi xalq səhiyyə komissarının müavini təyin olunur.

Xalq düşməni?..

1937-ci il martın 4-də Tağı Abbas oğlu Şahbazi Kommunist Partiyası sıralarından çıxarılır. Onu gizli milli-təkamülçülər qrupuna məxsusluğuna, əksinqilabi çıxışlar etdiyinə görə ləkələyirlər. Həmin il iyulun 11-də isə bu günahsız insanı həbs edirlər.

Noyabrın 2-də Azərbaycan SSR XDİK-in idarə rəisi Sumbatova Şahbazinin “siyasi cinayətləri” barədə arayış təqdim olunur. Həmin arayışda məsələni “fakt”larla təsdiq etməyə çalışaraq yazırlar ki, hələ 1923-cü ildə Tağı Şahbazi yaxın tanışlarının birinin evində Türkiyə konsulu M.Şövkət bəyin şərəfinə təşkil olunmuş qonaqlıqda iştirak edib. Burada o, öz “həmfikirləri” ilə birlikdə UİK(b)P-nin siyasətini əksinqilabi mövqedən pisləyib.

Aparılan istintaq “göstərib” ki, guya Tağı Şahbazi hələ də öz fikrində qətiyyətlidir və millətçi təşkilatın tərkibinə daxildir. Bu ittihamda 1937-ci ilin müxtəlif ay və günlərində Ruhulla Axundovun, Vəli Xuluflunun, Əli Kərimovun, A.Qubaydullinin, Eminbəylinin verdikləri ifadələr əsas götürülür. Beləliklə, Şahbazinin Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 72-73-cü maddələr üzrə məsuliyyətə cəlb edilib həbs olunması qərara alınır.

Tağı Şahbazi ilə 1937-ci il iyulun 11-də keçirilən birinci istintaq zamanı əksinqilabi millətçi təşkilatın üzvü olduğunu qətiyyətlə rədd edir. Ona həmin təşkilatın üzvlərindən kimləri tanıdığı barədə də sual verirlər. “Məhkum” bildirir ki, şairlər Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, yazıçı Sanılının əksinqilabçı olduğu ona yalnız mətbuatdan və yığıncaqlarda eşitdiklərindən məlumdur.

Özünə aid olan sualların cavabında Tağı Şahbazi deyir ki, 1921-1922-ci illərdə milli-təmayülçü “Nərimanovçular” cərəyanına rəğbəti olub. Bu da ondan qaynaqlanıb ki, Şahbazi həqiqətən Zaqafqaziyanın yaradılması və Azərbaycanın oraya daxil olması məsələsinə müsbət münasibət bəsləyib.

Bundan sonra oktyabr ayınadək dindirilmir. Oktyabrın 3-də Tağı Şahbazini digər “xalq düşmənləri” ilə üzləşdirməyə başlayırlar.

Bu əcaib dövr insanlara üzdəniraq olaylar yaşadırdı. Ziyalının birini həbsə alıb əvvəlcə özünə, sonra da yoldaşına, dostuna şər atmağa məcbur edirdilər. Tağı Şahbaziyə həbsxanada atılan böhtanlardan əlavə, əleyhinə mətbuatda da kampaniya aparılırdı. Nə yazıqlar ki, sonda inadı sındırılan, üzərində istintaqın üç nömrəli üsulu tətbiq edilən “məhbus” bütün “günahlarını” boynuna almalı olur.

15 dəqiqəlik məhkəmənin illərlə çəkən ağrısı

Beləliklə, 1937-ci il noyabrın 2-də Tağı Şahbazi təzyiq altında Xalq Komissarı Sumbatov-Topuridzeyə yazır: “...Mən burjua-millətçi quruluş yaratmaq məqsədilə Azərbaycan SSR-də çevriliş hazırlayan avantüra xarakterli əksinqilabi təşkilata ürəkdən inanmışdım. Təşkilata 1935-ci ildə Həmid Sultanov və Baqi Cəfəri tərəfindən cəlb edilmişdim. Onlarla da, Ruhulla Axundovla da əlaqə saxlayırdım. Müəllim Ələsgər Əliyevi, şair Sanılını və tələbə-tibb işçisi Lətifi isə əksinqilabi təşkilata mən cəlb etmişdim. Sovet hökuməti əleyhinə silahlı üsyana hazırlıq haqqında və əksinqilabi təşkilatın AK (b)P-nin rəhbərlərinə qarşı terror tətbiq etmək haqqındakı niyyətlərindən xəbərdar idim”.

Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 64, 70 və 73-cü maddələrində nəzərdə tutulan cinayətlərdə ittiham olunan Şahbazinin öz xalqı, eləcə də sovet dövləti qarşısında heç bir günahı yox idi. İşlətmədiyi cinayətləri zor gücünə onun boynuna qoymuş, beləcə, daha bir “xalq düşməni tapmışdılar”. Sovetlərin mənfur güclərinin ən rüsvayçı iftiralarına tuş gələn Şahbazi bu “günahlar”ı etiraf etməklə sanki ölümə doğru tələsirdi.

İş o yerə çatmışdı ki, Bakıdakı üçlük - Matuleviç, Zaryanov və Jiqur ölüm hökmlərinə möhür vurmağı çatdıra bilmirdilər. Bu səbəbdən də istintaq sənədlərinin bir hissəsi işin az olduğu yerlərə göndərilirdi. Odur ki, Şahbazinin işi üzrə ittiham qərarı da 1937-ci il dekabrın 31-də Qroznı şəhərində SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının səyyar sessiyasında təsdiq edildi. 1938-ci il yanvarın 2-də Hərbi Kollegiyanın qapalı məhkəmə iclası keçirildi. İclas saat 15:30 dəqiqədə başlandı və 15:45-də sona çatdırıldı.

Bəli, 15 dəqiqəlik məhkəmə Azərbaycanın daha bir layiqli övladının, gərəkli ziyalısının ömrünə son qoydu. Tağı Şahbazi güllələnməyə məhkum edildi və hökm dərhal yerinə yetirildi...

Repressiya maşını Şahbazinin ailəsini də dinc buraxmadı. Həyat yoldaşı Mariya Kirilovna Paşina-Şahbaziyə “vətən xaininin ailə üzvü” damğası vuraraq günahsız qadına 8 il həbs cəzası verildi. Yeganə övladı Dilarəyə əmisi Abdulla sahib çıxdı.

Deyirlər, simurq quşu odda yanmır. Bəlkə Tağı Şahbazinin özünə Simurq təxəllüsünü götürməsi də təsadüfi deyilmiş, zərurətdən doğurmuş, duyğusunun, intuisiyasının ona illər əvvəl göndərdiyi xəbərdarlıq imiş. Hər halda XX əsrin Stalin repressiyalarının od-alovu onu yaddaşlardan silə bilməmiş, əsərlərini külə döndərməyə gücü çatmamışdır. Bu gün Bakıda Tağı Şahbazi adına küçə, məktəb, kitabxana var. Onun doğmaları, ailə üzvləri yaşayır, əsərləri oxunur, işıqlı xatirəsi isə daim xalqının ürəyindədir.

İradə ƏLİYEVA,

Azərbaycan.- 2017.- 27 iyul.- S.5.