Rusiya-Azərbaycan münasibətləri perspektivdə nə vəd edir

Oleq Kuznetsov: “İndi Rusiyada azərbaycanlılar erməni diasporundan daha fəaldırlar”

Artıq xeyli vaxtdır ki, Rusiyada Qafqaza münasibətdə fərqli yanaşmalar ortaya qoyan siyasətçilərin yeni nəsli formalaşır. Əvvəllər erməni əsilli politoloqlar, müxtəlif ranqlı alimlər və jurnalistlər Azərbaycan-Ermənistan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Rusiya-Türkiyə münasibətləri ilə bağlı mövzularda “inhisarçı” idilərsə, indi Ermənistanın siyasi elitası əsrlər boyu güvəndikləri dövlətə diş qıcadıqca, ambisiyalarını tələb kimi ortaya qoyduqca mövqeləri zəifləyir. Çünki xəbər müstəvisinə artıq Ermənistan və erməni diasporunun maraqları prizmasından yox, Rusiya maraqları çərçivəsindən baxan siyasilər gəlir. Əlbəttə, gözlənilmədən Rusiyanın siyasi mediasında peyda olan rəqiblərinin yeni axını ilə ermənilər barışmır, onları düşmən elan edir, belələri ilə hətta rus olsalar da, ölüm-dirim savaşına çıxırlar. Lakin siyasi opponentlərinin soyuqqanlılığı qarşısında yağdırılan hədələr, aramsız təhqirlər heç bir təsir gücünə malik deyil. Erməni politoloqların sürüsü diş qıcayıb zəncir gəmirdikcə yeni politoloqların siyasi karvanı Rusiya mühitində söz sahibi kimi inamla öz yolu ilə gedir.

Ermənilərin ciddi hədələdikləri və qatı düşmənlərindən elan etdikləri politoloqlardan biri də moskvalı Oleq Kuznetsovdur. Biz onunla Bakıda görüşdük və bir daha Rusiya reallıqları çərçivəsində müəyyən siyasi məqamlara aydınlıq gətirməyə, Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinə moskvalı tədqiqatçının gözü ilə baxmağa cəhd etdik.

- Söhbətimizi Xocalı faciəsinin tanınması ilə bağlı Rusiya Dövlət Dumasına müraciət üçün hazırladığınız petisiyadan başlamaq yerinə düşərdi. Buna nə zaman və necə qərar verdiniz, indi bu sahədə gördüyünüz işlər hansı mərhələdədir?

- Bu ideya şüurumda kifayət qədər çoxdan formalaşsa da, ilk dəfə onu bu il fevral ayının 22-də Ankarada Türk Həmrəyliyi Dövlətləri Şurasının (baş qərargahı İstanbulda yerləşir) Xocalı faciəsinin 25 illiyinə həsr edilmiş tədbirdə səsləndirdim. Tədbirə müxtəlif ölkələrin nümayəndələri dəvət olunmuşdu və mən orada Rusiyanı təmsil edirdim. Həmin təşkilatın rəhbərlərinə bildirdim ki, belə bir petisiyanın hazırlanması zəruridir. Lakin yenə də Xocalı faciəsi ilə bağlı memorial tədbirlərin başa çatmasını gözlədim. Rusiyada niyyətimi ilk dəfə bu il martın 6-da elan etdim. İlk impulslar zəif oldu, araya 8 Mart, Novruz bayramları düşdü. Sonra imzaların toplanılması gücləndi, may ayında isə Azərbaycandakı müəyyən dövlət qurumlarından və o cümlədən “Bilik” fondundan dəstək gəldi.

Sənədi imzalayanların əsas hissəsi gənclər və ziyalılardır, çünki orta və yaşlı nəslin internetə girişi məhdud, bu resurslarda işləmək vərdişləri zəifdir. Həmin səbəblər təşəbbüsümüzü sürətləndirməkdə ciddi maneələr törədir. İkinci daha ciddi bir maneə Azərbaycan cəmiyyətində Rusiyaya bu məsələdə inamın zəif olması ilə bağlıdır. Bu, uzun illər aparılan təbliğatın, ya da insanların şüurunda formalaşan mövqedən ibarətdir. Azərbaycan cəmiyyətində əksəriyyət olmasa da, çoxları elə fikirləşir ki, az qala Rusiya özü Qarabağı işğal edərək ermənilərə verib. Bununla razılaşmaq da olar, mübahisə etmək də, lakin bütövlükdə belə bir mövqenin olmasını inkar etmək mümkün deyil. Odur ki, bu bucaqdan baxanda petisiyanın imkanlarına, onun potensial gücünə inanmayanlar çoxdur. Hətta bu sənədi imzalamağı vaxt itkisi sayanlar da var. Lakin müəyyən intellektual səviyyəyə və kompüterdə işləmək vərdişlərinə sahib olanlar Rusiyanın hansı mövqedən yanaşmasını nəzərə almadan sənədə elektron imzanı atırlar.

- Azərbaycan cəmiyyətində Rusiyaya inamın zəifliyini qeyd etdiniz. Bu yerdə onu xatırladım ki, sovet qoşunlarının Xocalı faciəsində iştirakı bəlli faktdır.

- Lakin deməyin ki, bunu Rusiya edib.

- Biz onu desək də, deməsək də Azərbaycan cəmiyyətindəki inamsızlığın psixoloji səbəbləri var. Bundan başqa, tarixi bir həqiqət də ondan ibarətdir ki, əsrlər boyu Rusiya-Ermənistan münasibətləri Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinə nisbətən daha güclü inkişaf edib.

- Onda soruşmaq lazımdır ki, bunda günahkar kimdir?

- Belə bir suala cavabınız varmı?

- Mən cavab verəcəyəm. Sovet İttifaqı dağılanda hamıya eyni dərəcədə pis idi. Bütün ölkələrin qarşısında eyni problem dayanırdı - dağılmış iqtisadiyyatın dirçəlməsi üçün investisiya yox idi. Məhz belə bir şəraitdə Moskvaya Qarabağ münaqişəsində iştirak edən erməni yaraqlılarının güclü axını baş verdi. Erməni diasporu ilə sıx bağlılıqları olan yaraqlılara Qarabağ münaqişəsindəki rolundan və vəzifəsindən asılı olaraq 100 mindən 500 min dollaradək pul ayrıldı. Onlar bu vəsaitlə Rusiyada öz bizneslərini qurdular. İqtisadiyyatımıza investisiyalar axmağa başladı. Pul isə bildiyiniz kimi, hər hansı bir kommersiya fəaliyyətinə buraxılanda hərəkətə gəlir və qanlı olsa da, iylənmir. 90-cı illərdə Ermənistan büdcəsi əsasən erməni diasporunun hesabına formalaşarkən ölkə büdcəsinin 30 faizi Rusiyaya bir neçə erməni konserninin inkişafı üçün göndərilirdi. Bu, ilk növbədə, Oskanyan qardaşlarının rəhbərlik etdiyi KAŞİR konserni idi. Həmin pullar Rusiyada dövriyyəyə buraxıldıqdan sonra geriyə qaytarılırdı. Əldə qalan gəlir isə Rusiyada erməni biznesinin inkişafına yönəldilirdi. İndi Rusiyanın siyasi elitasında maliyyə cəhətdən erməni biznesinə bağlı olan adamların olması bu amillə bağlıdır. Onlar ermənilərin maraqlarını ona görə müdafiə edirlər ki, bu onların özlərinin mülkiyyət maraqları ilə üst-üstə düşür. Erməni tərəfinin mövqelərini müdafiə etməklə erməni biznesmenləri ilə sıx bağlı olanlar maliyyə aktivlərini qoruya bilirlər. Kaluqa, Tula, Yaroslav vilayətləri qubernatorlarının müavinləri səviyyəsində erməni biznesi ticarət mərkəzlərinin tikintisi ilə bağlıdır. Bu obyektiv reallıq barədə Rusiyada kifayət qədər məlumatlıdırlar. Digər bir tərəfdən, ermənilər kifayət qədər səxavətlə qazanclarını bölürlər. Məsələn, Tula şəhərinin mərkəzindəki “Ermənistan” ticarət mərkəzinin aktivlərinin 40 faizi Tulanın eks-qubernatorunun arvadına məxsusdur. Bənzər faktları Yaroslav, Kaluqa vilayətlərində də sadalamaq mümkündür. Mənə hərdən sual verirlər ki, niyə azərbaycanlılara nisbətən ermənilərin ruslarla biznesi daha güclüdür? Bunun bir cavabı var: azərbaycanlılarla rusların ortaq pulları azdır. Bu iki tərəfin ortaq pulları artdıqca Rusiya-Azərbaycan münasibətləri ciddi dəyişəcək.

Sizin biznesmenlər ticarət və qulluq sferasında öz bizneslərini yalnız azərbaycanlılarla qururlar. Onların müştəriləri əsasən müsəlmanlardır. Bu, obyektiv reallıqdır. Məhz bu amil Rusiyada Azərbaycan biznesinin imkanlarını məhdudlaşdırır, onu Rusiya biznesi ilə maliyyə kontaktlarından məhrum edir. Özünü təcridetmə ona gətirir ki, azərbaycanlılara Rusiyada tərəfdaşdan çox rəqib kimi baxırlar. Bu, Azərbaycan biznesi üçün ciddi problemlər yaradır və sırf milli mentalitet müstəvisində dayanan məsələdir. Zənnimcə, bunu anındaca dəyişmək mümkün olmayacaq. Yəni, biznes fəaliyyətində ruslarla çiyin-çiyinə çalışmaq, şəxsi biznes maraqlarından savayı ərazilərində yaşadıqları dövlətin maraqlarını güdmək vacibdir. Bizim ölkəyə yalnız qazanc mənbəyi kimi baxmaq düzgün deyil. Bura həmçinin gələcəkdə yaşayacağın ölkə, vətən kimi baxmaq lazımdır. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların ikinci, üçüncü nəsli bunu başa düşür, Amma Rusiyada Azərbaycandan gətirilən kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı ilə məşğul olub pul qazananlar üçün Rusiya yalnız alver məkanıdır. Onlar pullarını Azərbaycana gətirir, özlərinə mülk, maşın alır, qohumlarına kömək edirlər. Biznesdə yalnız bir qapıya oynamaq perspektivsizdir.

- Həqiqətən də ötən əsrin 60-70-cı illərində azərbaycanlıların çoxu keçmiş Sovet İttifaqında əsasən meyvə-tərəvəz, gül satışı ilə məşğul idilər. Lakin o vaxtdan, dediyiniz kimi, azərbaycanlıların 1-2 nəsli dəyişmişdir və bu gün Rusiyanın hüquq-müdafiə sistemində, dövlət qurumlarında, elmin və böyük biznesin müxtəlif sahələrində çalışan yüksək bilikli mütəxəssislərin, sahibkarların azərbaycanlıları təmsil edən böyük nəsli yetişmişdir. Bu səbəbdən indi Azərbaycan diasporunu sırf bazar, kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı ilə məşğul olan kiçik sahibkar səviyyəsində dəyərləndirmək düzgün olmazdı.

- Bilirsinizmi, istənilən halda kənd təsərrüfatı məhsullarının alış-verişi bu gün də azərbaycanlıların əsas fəaliyyət sahəsidir. Səhiyyədə, digər sahələrdə azərbaycanlıların biznesi də əsasən Azərbaycanla bağlı deyil. Onların bir çoxu özlərini Rusiya vətəndaşı sayır və Azərbaycanda baş verənlərə təəssübkeşliklə yanaşmırlar. Ona görə biz istəsək də, istəməsək də Azərbaycan azərbaycanlıları ilə Rusiya azərbaycanlıları arasında fərq var. Fərqli mental reallıqlar mövcuddur.

- Biz sadə bir reallığı da etiraf etməliyik: Rusiyada yaşayan azərbaycanlılarla müqayisədə erməni diasporu ifrat dərəcədə siyasiləşmiş bir təbəqədir. Azərbaycan diasporu Rusiyada heç vaxt öz siyasi maraqlarını qorumaq üçün ermənilər kimi vahid müdafiə və hücum sistemi yaratmamışdır. Ermənilər bu müstəvidə daha mobil deyilmi?

- Sizinlə razılaşa bilmərəm ki, ermənilər daha mobildir. Ermənilərin Rusiya ilə möhkəm fundamental əlaqələri mövcud deyil. Onların hətta mövcud olan maliyyə, biznes maraqları da dərin istehsal prosesləri ilə bağı deyil. Onlar istənilən vaxt hər şeyi atıb getməyə belə, hazırdırlar. Məsələ burasındadır ki, onlar kommersiya biznesi qurduqdan sonra qoyduqları pulları kifayət qədər sürətlə çıxarır, yatırdıqları biznesdən maksimum qazanc götürməyə can atır və öz biznesləri ilə asanlıqla ayrıla bilirlər. Ermənilərin fəaliyyət sahələri əsasən ticarət infrastrukturu ilə bağlıdır. Heç bir erməni ciddi istehsala yatırım qoymur. Onlar həmişə mülkiyyətlərini pula çevirib Rusiyadan mühacirətə getməyə hazırdırlar. Bu da onların milli xarakterindən irəli gəlir. Onlar qətiyyən özlərini ərazisində yaşadıqları ölkə ilə bağlamaq niyyətində deyillər. Qaldıqları ölkə onlar üçün yalnız qazanc mənbəyidir. Onların təbiətində zahirən beynəlmiləlçilik olsa da, bu və ya digər ölkədən istənilən vaxt pullarını çıxarıb getməyə hazırdırlar. Elə ermənilərin daha çox siyasiləşmələrinin səbəbi də budur - öz maliyyələrini qorumaq istəyi, baxmayaraq ki, onlar üçün biznes maraqları siyasi maraqlardan daha üstün, daha vacibdir. Burada mən qeyri-adi heç nə görmürəm.

Azərbaycanlıların da başqa üstünlükləri var: sizinkilər Rusiyada kök salmağa qərar verirlərsə, bunu əsaslı surətdə edirlər - özlərinə mülklər tikir, ermənilərdən fərqli olaraq sənaye istehsalına kapital yatırırlar. Söz düşmüşkən qeyd edim ki, Azərbaycan biznesmenlərinin böyük bir qismi yarımfabrikat ərzaq məhsullarının istehsalı ilə məşğul olur. Rusiyada yüksək texniki bilikləri olan azərbaycanlılar çoxdur və onlar rabitə və elektronika sahələrində çalışırlar. Rusiyada tibbi klinikalar yaradan azərbaycanlıların sayı az deyil. Yəni, onlar öz biznesləri ilə Rusiyaya köklü surətdə bağlanırlar və bu, müsbət tendensiyadır. Ermənilər isə biznesin elə sahələrini seçirlər ki, onu lazım gələndə götürüb getmək mümkün olsun. Sizinkilər belə deyil.

- Bir daha Xocalı faciəsinin tanınması ilə bağlı petisiyaya qayıdaq. Siz aramsız olaraq erməni təbliğat maşınının hədəfindəsiniz. Petisiya kompaniyasını başladıqdan sonra ehtimal etmək olar ki, Sizə edilən təzyiqlər artıb. Hər halda erməni KİV-nə ötəri nəzər salanda yenidən hədəfə gəldiyiniz aydın görünür. Bu işdə Moskvadakı erməni diasporu da təbii ki, kənarda qalmayıb.

- Erməni diasporunun mənə təzyiqləri 2013-cü ildən kəsilmir. Bilirsinizmi, bu, bir qədər hipertoniya xəstəliyinə tutulmaq kimidir. Müəyyən bir müddətdən sonra heç bir ağrı, rahatsızlıq hiss etmirsən, xəstəliyə alışırsan və yaşayırsan. Mən də beləcə hipertoniklər yüksək təzyiqə alışdığı kimi erməni diasporunun, erməni mətbuatının hədələrinə alışmışam. 2015-ci ildə mənə qarşı Rusiya DİN Ekstremizmlə Mübarizə İdarəsinin xətti ilə cinayət işi qaldırıldı. Bu mənim “XX əsrdə erməni transmilli terrorizminin tarixi” adlı kitabımla bağlı idi. Bütün təzyiqlərə baxmayaraq, 2016-cı ildə bu monoqrafiya Moskvada nəşr olundu, üstəlik, ingilis dilində də işıq üzü gördü. Erməni mətbuatı ciddi heç bir addım ata bilmədiyindən hədyan yazır, qarayaxmalarla başını qatır. Petisiya ilə bağlı imzatoplamalar gücləndikcə erməni mətbuatı əsasən də bu ilin may ayında yenidən mənim ünvanıma ciddi hədələrə start verdilər. Lakin bu zaman mən IV Beynəlxalq Mədəni Dialoq Forumunun rəsmi nümayəndəsi idim və belə bir forumun nümayəndəsinin ünvanına açıq hədələri səsləndirmək onlar tərəfindən düşünülməmiş hərəkət idi.

Bu günün reallığı ondan ibarətdir ki, ermənilərə nisbətən azərbaycanlılar daha fəaldırlar. Mənim Rasim Hüseynov adlı dostum var. Sovet dönəmində milis kapitanı olmuş bu adam saytlarda erməni və Azərbaycan yönümlü abunəçilərin petisiyalarla bağlı fəallığını araşdırıb. Onların ən çox səs topladığı petisiyalardan biri Rusiya Prezidenti V.Putindən Azərbaycana silah satışını dayandırmaqla bağlı olub. Həmin petisiya üçün 47 mindən artıq imza toplanmışdı. Bu, il yarım ərzində mümkün olmuşdur. Xocalı petisiyası ilə bağlı isə 3 aydan az müddət ərzində 20 mindən artıq imza toplanıb. Əgər petisiyalara ayrılan vaxtı nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, azərbaycanlıların fəallığı heç də ermənilərdən az deyil.

Bir dəfə sizin təəssübkeşliyinizi çəkən yoldaşlarımdan biri ilə “Nə səbəbdən ermənilər azərbaycanlılardan siyasi cəhətdən daha fəaldırlar” - sualına cavab axtarırdıq. Kiçik bir eksperiment keçirməyi qərara aldıq. Bir vərəq götürüb iki yerə böldük və birində Azərbaycana, digərində isə Ermənistana rəğbəti olan və Rusiya KİV-də bu maraqlara xidmət edənlərin siyahısını yazdıq. Bunun üçün bir neçə saat internet resurslarında araşdırmalar apardıq. Azərbaycan tərəfindən 13-14, erməni tərəfindən çıxış edən 20-25 adam tapdıq. Yəni, Rusiya kütləvi informasiya vasitələrində ermənilərin total üstünlüyü yoxdur. Bir qrup adamdan ermənilər həmişə maraqlarını lobbiləşdirmək üçün istifadə edirlər. Yəni, vizual görünən erməni üstünlüyü reallıqda yoxdur.

- Lakin keçmiş SSRİ-də Mikoyanın, Qorbaçovun dövründə minlərlə erməni yüksək vəzifələrə yerləşdirilmişdir.

- Siz keçmişdən yapışmayın, o keçmiş yoxdur. Mikoyanla işləyənlərin hamısı dünyasını dəyişib, Qorbaçovun komandasındakı ermənilər isə artıq ağıllarını itirmiş qocalardır. Sovet keçmişini Rusiya münasibətlərinə model kimi tətbiq etmək günün reallıqları ilə uzlaşmır. Bu, ziyanlı mövqedir, keçmişdən yapışmaq perspektivləri görməyə imkan vermir. Mən buna dərindən əminəm.

- Sizin petisiyaya Rusiyada münasibət necədir?

- Heç bir münasibət yoxdur. Onu qeyd edim ki, Cənubi Qafqazın bir çox məsələləri Rusiya cəmiyyətini ümumiyyətlə, rahatsız etmir, təbii ki, əgər bu məsələləri azərbaycanlılar və ermənilər özləri vaxtaşırı qaldırmırlarsa. Bu, Rusiyanın sıravi vətəndaşı üçün mütləq maraq kəsb etməyən mövzudur. Dağlıq Qarabağ Rusiya müharibəsi deyil. Bəli, Krım, Suriya Rusiya üçün milli maraq məsələsidir. Həmçinin Ukrayna mövzusu Rusiya cəmiyyəti üçün milli maraq baxımından az əhəmiyyət kəsb etmir. Lakin Qarabağ Rusiya üçün ümumiyyətlə, maraqlı deyil.

Bahadur İMANQULİYEV,

Azərbaycan.- 2017.-3 iyun.- S.6.