Rəsmlərdən haray çəkən Xocalı

XX əsrin sonları... Məhv edilmiş şəhər, vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, əsir götürülmüş uşaqlar, qadınlar, qocalar... Rəsm əsərlərində əksini tapan bu dəhşətli mənzərələr rəssam təxəyyülünün məhsulu deyil. Bu bir tarixdir. Və onun adı Xocalı faciəsidir.

...1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə növbəti dəfə Xocalı şəhərinə hücuma keçdilər. Və o gecə bir şəhər Yer üzündən silindi. Sakinlərindən kimi qəddarlıqla öldürüldü, kimi əsir götürüldü. Ermənistan silahlı qüvvələrinin zəbt etdikləri doğma şəhərindən baş götürüb qaçan xocalılılardan yollarda düşmən gülləsinə tuş gələnlər, qışın sərt şaxtasında, qarında donanlar da çox oldu.

...Azərbaycan xalqı 26 ildir “Xocalıya ədalət!” deyə haray çəkir. Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətlərin dünyaya çatdırılmasında sənət nümunələrimiz də böyük rol oynayır. Bu dəhşətli faciəyə həsr olunmuş kino, musiqi, teatr və rəsm əsərləri müxtəlif ölkələrdə nümayış etdirilir. Həmin sənət nümunələri tariximizin qanla yazılmış səhifəsinin bədii və sənədli salnaməsidir.

26 ildir bu xalqın Xocalı yarası sağalmır. Bu ağrı incəsənətin müxtəlif sahələrində yaradılan əsərlərə köçürülür. Böyük faciə rəssamlarımızın yaradıcılığında da kədərli mövzulardan birinə çevrilib. Xocalılıların fəryadı, ürək parçalayan səhnələr bir çox rəsm əsərlərində bədii əksini tapıb.

Xalq rəssamı Mais Ağabəyovun “Xocalı faciəsi”, əməkdar rəssamlar Bəyim Hacızadənin “Xocalı”, “Ömrünün axırıncı dəqiqəsi”, Fərman Qulamovun “Azadlığa doğru”, “Xeyir və Şər”, Rafael Muradovun “Qaçqınlar”, Həmzə Abdullayevin “Yandırılmış Vətən. Qaçqınlar”, “Xocalı. Güllələnmiş insanlar”, Rza Avşarovun “Xocalı faciəsi”, Sirus Mirzəzadənin “Xocalı”, Məmməd Orucovun “Xocalı qaçqınları”, Eldar Babazadənin “Axırıncı döyüşçü”, “Ana fəryadı”, Arif Hüseynovun “Xocalı” və başqa əsərləri müəlliflərin istedad və peşəkarlıqları ilə yanaşı, vətəndaşlıq duyğularının gücü ilə ərsəyə gəliblər. Buna görə də Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində və Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasında saxlanılan bu sənət nümunələri yüksək bədii əhəmiyyəti ilə yanaşı, dərin humanizm, sarsıdıcı kədər, hüzn, iztirab və dramatik əhvali-ruhiyyə ilə tamaşaçılara təsir göstərir. Onlara baxdıqca XX əsrin dəhşətli Xocalı soyqırımının qurbanlarının faciəsini hiss etməmək və onların ağrılarını duymamaq mümkünsüzdür.

Bədii təsir gücü ilə tamaşaçılarda şəhidlərə mərhəmət, faciəni törədənlərə sonsuz nifrət aşılayan əsərlərdən biri də istedadlı rəssam Vaqif Ucatayın “Xocalı” plakatıdır. Sinəsinə düşmən xəncəri sancılmış körpəni əks etdirən bu əsərə həyəcansız tamaşa etmək mümkünsüzdür.

Bu mövzuya dönə-dönə müraciət edən başqa bir rəssamın - Nazim Məmmədovun “Xocalı harayı” silsiləsi də böyük maraq doğurur. Rəssamın çoxsaylı rəngkarlıq və qrafika əsərlərində sadəcə erməni təcavüzünün ağrılı görüntüləri yoxdur, həm də bu faciəyə münasibəti, ürək yanğısı əbədiləşib. Nazim Məmmədovun böyük ustalıqla yaratdığı əsərləri sənətşünas Ziyadxan Əliyev belə dəyərləndirib: “Onun 2002-ci ildə R.Mustafayev adına Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində fərdi sərgisi oldu. Faciənin 10 illiyinə həsr olunmuş bu ekspozisiyada rəssamın 50-dən çox rəngkarlıq və qrafika əsəri göstərildi. “25 fevral gecəsi”, “Xocalı Qavroşu”, “Oğul anası”, “Mən yetim qaldım”, “Ailə əsirlikdə”, “Əlif Hacıyevin son döyüşü”, “Xocalı od içində”, “Erməni əsirliyində”, “Köməksiz Xocalı”, “Ata, oğul, ər! Bizi xilas edin!” və s. lövhələri insanları duyğulandıran həmin sərginin məna-məzmununu özündə hifz edən və erməni vəhşiliyini ifşa edən nümunələr idi”.

Xocalı faciəsinin ayrı-ayrı anlarını rəssamlar - Cəmil Quliyev “Xocalı”, Abdulla Ələkbərov “Qarabağın sabahı”, Səbuhi Məmmədov “Yaralı ana”, “Dəhşət”, “Ayrılıq”, Sabir Çopuroğlu “Xocalı harayı”, Rövşən Məmmədov “Torpağın harayı”, “O qan yerdə qalmaz”, Vüqar Quliyev “Sönmüş ocaq”, Nizami Hüseynov “Xocalı qaçqınları”, “Didərginlər”, “Şəhidlər”, Adil Rüstəmov “Rənglərin kədər səsi, Qarabağ şikəstəsi...” qrafik silsiləsi, Həşim Elçiyevin yeddi plakatdan ibarət “Qarabağ” silsiləsi və digər əsərlərində əbədiləşdiriblər.

Rəssamlar Fikrət İbrahimovun “Gələcək naminə”, Aydın Tağıyevin “Qaçqınlar”, Qafar Sarıvəllinin “Haray”, “Bu qan yerdə qalmaz”, “Olacaqmı bu kədəri dağıdan?”, Natiq Fərəcullazadənin “Şəhid önündə”, “Ruhların gəzintisi”, Namiq Məmmədovun “Faciə”, “Qaçan qadınlar”, Telman Abbasovun “Ana harayı”, Rəhman Şıxəliyevin “Şəhər draması”, Dadaş Məmmədovun “Xocalı soyqırımı”, Bayram Qasımxanlının “Təcavüz”, “Faciələrimiz”, Etibar Aslanovun “Şəhərin son günü”, Vüqar İsmayılovun “Xocalı faciəsi” əsərlərində də baş vermiş dəhşətli hadisənin ölçüyəgəlməz miqyasını göstərə biliblər.

Xocalı qətliamında işğalçıların yerlə yeksan etdikləri şəhərin tarixi əhəmiyyətli abidələri də Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında əksini tapıb. Rəssamlarımız bir həqiqəti də dolğunluğu ilə tamaşaçıya çatdırmağa müvəffəq olublar: bu terrorda Azərbaycanın təkcə övladları qurban getmədi. Dünyanın ilk yaşayış məskənlərindən olan Dağlıq Qarabağın Xocalı şəhərinin ərazisi də mədəniyyət abidələri ilə zəngin idi. Ermənistan silahlı qüvvələri bu şəhəri yağmalayarkən həmin abidələrin əksəriyyətini məhv etdilər. Bununla təkcə Azərbaycan tarixinə yox, bütövlükdə bəşəriyyət tarixinə zərbə vurdular.

Azərbaycan rəssamlarının Xocalı soyqırmına həsr olunmuş heç bir əsərində sadəcə təsvir yoxdur. Fırça ustalarımız erməni işğalçılarının simasında bütün işğalçılara, müharibələrə, terrora nifrətlərini bildiriblər. Eyni zamanda xalqımızın düşmən qarşısında əyilməzliyini, məğrurluğunu real şəkildə tamaşaçılara çatdırmağa müvəffəq olublar.

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan. - 2018.- 25 fevral.- S.5.