Lomonosovun “uşaqları”nın Qafqaz səyahəti

Bura Azərbaycandır

Təsadüf elə gətirdi ki, Moskvadakı M.V.Lomonosov adına Universititetin Jurnalistika fakültəsinin üç xanım məzunu səyyah kimi Azərbaycanı gəzib-dolaşmağa qərar verdilər. Onlardan biri Liliya ilə eyni kursda oxumuşduq, digəri Sveta isə bir kurs yuxarıda idi. Onun qızı Tatyana cəmi bir neçə il əvvəl universiteti bitirib. Liliya yazmışdı ki, görüşək, xatirələri vərəqləyək. Hər üçü dünyanın bir çox ölkələrini qarış-qarış gəziblər. Fikirləşdim, necə edim ki, Azərbaycan unikal bir məkan kimi tələbə yoldaşlarımın yadında qalsın, xatirələri zəngin olsun və yeni, əsrarəngiz bir ölkəni “kəşf etdiklərinə” sevinsinlər. Əslində, bu, ötən əsrin köhnə tanışlarının qəbul etməkdən daha çox eksperimentə bənzədi. Həm də maraqlı idi ki, görəsən səyyah yad ölkədə nədən zövq alır, nəyə maraq göstərir, ən gözəl xatirələri hansı təəssüratlardan doğur? Sadəcə, bir neçə günlük peşəmi dəyişdim və ölkəmi sevdirmək üçün nisbətən tələbkar və təcrübəli səyyahların bələdçisinə çevrilməyə qərar verdim.

Evin tikilsin, “Uber”!

“Biz Bakıdayıq!!! Yerə endik, hər şey qaydasındadır. Kirayələdiyimiz mənzilin sahibi bizi qarşılayacaq, sən narahat olma” - SMS-i oxuyub vədələşdiyimiz kimi, axşam tərəfi zəngləşirik, deyirlər ki, Fəvvəralər meydanından taksi ilə yarım saata evə gələcəklər. Qarşılamağa gedirik, gecikirlər, aydınlaşdıranda məlum olur ki, taksi sürücüsü azıb və binanın yerini tapa bilmir! Statistika idarəsinin yanına gəlməkdənsə, gedib çıxıblar “Gənclik” metrosuna.

- Telefonu sürücüyə verin başa salım - deyirəm.

- Sürücü ilə danışa bilən deyilsən!

- Niyə? - təəccüblənirəm.

- Biz taksini beynəlxalq operator Uberə sifariş verdik. Onlar da dedilər ki, lal-kar sürücü var, istəyirsinizmi? Mərhəmət naminə razılaşdıq. O da gəzib dolaşır, ünvanı tapa bilmir. Nə biz onun dilini bilirik, nə də o bizim.

- Yaxşı yerinizdə qalın - deyib olduqları küçəni və binanın nömrəsini dəqiqləşdirərək ora yönümüzü tuturuq. Görüşürük, mühasirədən çıxan əsgərlər kimi sevincləri yerə-göyə sığmır!

Amma qəribə gələni odur ki, biz turistləri ölkəyə cəlb etmək, qazanmaq üçün əldən-ayaqdan gedirik, amma gələn valyutanın bir qismi turistlərə göstərilən xidmətlərə görə xarici şirkətlərə axır. Nəticədə turistlər də belə vasitəçilərə taksi, ev kirayələmək üçün müraciət edəndə 10-15 faiz uduzur, bir o qədər biz qazancımızdan itiririk. Məlum olur ki, qonaqlarım evi də “Uber” vasitəsi ilə tapıblar. İşin tərsliyindən onları qarşılayanlar yolda qəzaya düşüblər. Xanımlardan birinin başı möhkəm dəysə də, salamat qaldığına sevinir. Evin tikilsin, “Uber”!

- Gərək məsləhətləşəydiniz - deyirəm, - əsas odur ki, “Uber”dən canınızı qurtardız və mən sizi tapdım!

Sevincək maşına əyləşirlər. Qadın dünyanın harasında olursa-olsun, yenə də qadındır və bir qədər də qorxaqdır...

Bir “qala”nın qonaqları

Çətinlikləri arxada qoyub evə gəlirik, hamı qonaqlarla görüşür, tanış olur. Onlar da şərqsayağı könül xoşluğu ilə hədiyyələrini təqdim edir, tanışlığa da ürəkdən sevinirlər.

Süfrəyə əyləşirik. Masanın başında evin böyüyü, qalanları da yaşına uyğun yuxarıdan aşağı əyləşirlər. Qonaqlara izah edirəm ki, bizdə min ildir ki, qaydalar belədir, istənilən məclisdə hər kəsin öz yeri olur. Liliya gülümsüyərək deyir: “Biz doğrudan da, özümüzü qədim və möhkəm qalanın qonağı kimi hiss edirik”.

Süfrəyə xörəklər düzüldükcə bir-bir adlarını soruşurlar, maraqla nəzərdən keçirir, şəklini çəkir, Moskvada da mütləq bişirəcəklərini deyirlər. Nəyin tamını daddılarsa, dedilər ki, dadlıdır, bizdə ət, hətta mer-meyvənin fərqli dadı varmış. “Üçbacı” dolmasını az qala sənət əsəri kimi qarşıladılar!

Nəzakət xatirinə evdə içən olmasa da, çaxır şüşəsini oğluma verirəm ki, açsın. O da şüşəni əlinə alıb bir qədər çaşır, ingiliscə əmisi oğluna deyir ki, sən Allah tez yutuba bax gör bu andıra qalmışı necə açırlar?! Başqa dilə ona görə keçibmiş ki, qonaqlar onun çətinliyini başa düşməsin. Tələbə yoldaşım qəfildən şaqqanaq çəkib güləndə, anladım ki, ingiliscəyə keçmək oğlumu xilas etmədi. Nə baş verdiyini soruşuram.

- Biz oğlun şərab şüşəsini aça bilməyəndə bildik ki, sizin qalada içən də yox imiş. O bunu yutubdan öyrənmək istəyəndə gülməyimizi saxlaya bilmədik. - Sveta təəccübünü gizlətmir. - Bunu təsəvvür etmək belə mümkün deyil! Rusiyada, bizim tərəflərdə hər evdə heç nə olmasa da 5-6 ştopor tapılır. Yetkin gənclərin də şərab şüşəsini açmağa bir neçə variantı var.

Yeməkdən sonrakı çay süfrəsində çaytikanı çayı ilə şəkərbura elə təsir bağışladı ki, sanki ömürlərində belə süfrəyə oturmamışdılar. Hər naxışın necə düzülməsini, ədviyyatların adını təkrar-təkrar və sonsuz maraqla soruşurlar.

Açılmayan şərab şüşələrini göstərib deyirəm ki, içmədiniz.

- Artıq Brejnevin durğunluq vaxtları deyil! İndi hamı az içir, hamı işləyib ailəsini, özünü dolandırmalıdır!

İçki bir qədər arxa plana keçir.

- Ya biz qocalmışıq, ya da ki, Moskva əvvəlki deyil! - Sveta danışır: - Bax, son illər mən avtobusda ayaq üstə getmirəm, minən kimi, cavanlar ayağa durub yer verirlər. Əvvəlki Moskvanı sən tanıyırsan, kimsə kimin üçünsə ayağa durmazdı. Son vaxtlar bizim paytaxtda müsəlmanların sayı artıb, onlar da nəqliyyatda qadın görən kimi yer verirlər. Bu moskvalılara da təsir edib, indi bizimkilər də qadın görən kimi ayağa dururlar.

Yanardağ - Odlar yurdunun şah əsəri

Gecə yarıdan keçəndə qonaqlara izah etdim ki, gəldikləri ölkə heyrətamiz və unikal tolerantlığı ilə seçilən məkandır. Əsrlər boyu bu ərazilərdə insanlar müxtəlif dinlərə etiqad ediblər; daşlara, pirlərə sitayiş ediblər, atəşpərəst olublar, xristianlığın dadına baxıblar və sonda islam dinini qəbul ediblər. Bələdçiliyimə başlayıram: “Mən sizi ən uzaq keçmişə zaman səyahətinə dəvət edirəm”.

Tələbə yoldaşlarımla avtomobillərə oturub ilk ünvana - atəşpərəstlərin müqəddəs ocağı Yanardağa gedirik. Biz çatanda gecədən xeyli keçmişdi, qapı bağlı idi. Keşikçilərdən xahış edib bir təhər içəri keçirik. Qonaqlar alışıb yanan dağı görən kimi bütün yorğunluqlarını bircə anda unudurlar, Feysbukda açıq yayıma girirlər ki, dostlardan kim oyaqdırsa, Yanardağın necə yandığını görsünlər. Bizim üçün adi görünən nə varsa, səyyah üçün qeyri-adidir, unudulmaz xatirədir!

Amma ətrafı nəzərdən keçirib özlüyündə fikirləşirsən ki, axı, Yanardağ Azərbaycan abidələrinin şah əsəridir və o gərək turistlərə daha maraqlı təqdim edilsin. Əslində, burda landşaft memarı işləməli, ətrafda nə varsa Yanardağla uzlaşmalı, vahid, harmonik bir vəhdət təşkil etməlidir. Yəni, yerə beton töküb, adi və kobud meydança yaratmaqla bu məkanın qənirsiz gözəlliyini və möhtəşəmliyini azaltmaq düzgün deyil. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ötən il dekabrın 29-da “Yanardağ” Dövlət Tarix-Mədəniyyət və Təbiət Qoruğuna baş çəkərkən bircə kəlmə ilə demişdi ki, buradakı şərait ölkəmizin bugünkü inkişaf səviyyəsinə uyğun deyil! Bu, ədalətli iraddır. Dənizkənarı Milli Park Bakı üçün nədirsə, Yanardağ ondan daha böyük dəyəri özündə əks etdirən qədim və müqəddəs bir abidədir.

Dövlət başçısı da ciddi tapşırıq vermişdi ki, bu dözülməz vəziyyət qısa müddət ərzində aradan qaldırılsın. Aidiyyəti qurumlar təbii ki, Prezidentin sərt mesajından hərəkətə gəliblər və ciddi hazırlıq tədbirləri görülür. O da maraqlıdır ki, İtaliyanın Azərbaycandakı səfiri Auqusto Massari romalı memarların “Yanardağ”ın bərpasını təklif etdiklərini, hətta layihə də hazırladıqlarını bildirib. Ən vacibi odur ki, dövlət başçısının iradından sonra Yanardağ yeni layihə əsasında işləniləcək, mükəmməlliyədək cilalanaraq və heç kimin təsəvvür etmədiyi əsrarəngiz bir görkəm alacaq.

Biz xalq kimi bu atəşdən baş qaldırmışıq, bu alovun dillərindən keçib sonrakı dinlərə isinmişik. Açıq səma altında ən nadir məkan kimi yüz minlərlə səyyahın diqqətini özünə cəlb etmək gücünə qadir olan bir yer əsas iş vaxtı - gecələr bağlı qalmalı deyil!

Qubaya əcnəbilər də heyran qaldı, biz də

Səhərisi səyyah yoldaşlarımla ölkənin şimalına yola düşürük. Deyirlər ki, “Uber”dən taksi alaq. Soruşuram ki, qəfil qəza üçün darıxdız, yoxsa lal-kar sürücü üçün? Başınıza məcara axtarmağı sevirsiz? Unudun, artıq bu gündən sizin “Uber”iniz mənəm. Razılaşırlar.

Qubada gördüklərinə məəttəl qaldılar, inanmaq çətindir, dedilər: “Bizdə belə kiçik şəhərlərdə həyat tamamilə fərqlidir. Müasir, göz oxşayan, istənilən böyük şəhərə yaraşıq verən belə binalar tikilmir”. Vaxtın azlığından bir az Qubanı dolaşırıq, şəhərin mərkəzindəki qədim parkdan alman əsirlərinin İkinci Dünya müharibəsindən sonra tikdikləri məşhur pilləkənlərlə dağ yəhudilərinin kompakt yaşadıqları Qırmızı qəsəbəyə düşürük. Müasir və bahalı binalar, yəhudilərin buranı “kiçik Yerusəlim” adlandırması əcnəbilərə qəribə təsir edir. Sən demə, Yer üzündə yəhudilərin kompakt yaşaya bildiyi ikinci məkan var imiş!

Oradan isə dağlara sarı yola düşürük. Yol boyu gördüklərimiz qonaqlardan çox mənim özümü çaşdırdı. 3 il əvvəl keçdiyim yolun üstündəki kəndlərin siması elə tanınmaz dərəcədə dəyişib ki, gördüyümüz yeniliklərə inanmaq qeyri-mümkündür. Hər kənddə tikilən müasir, gözəl və istənilən əcnəbinin həsəd apara biləcəyi saysız yaşayış evləri var. Kənddən-kəndə adladıqca sanki hansısa bir xarici ölkədəsən. Qonaqlar isə təəssüflə Rusiyada Yer üzündən silinməkdə olan minlərlə kəndi xatırlayırlar.

Qoşa minarə adlı yerdə dağı yarıb içindən keçən Qudyalçayın səsinə qulaq asıb, özlərini ədəbli aparmaqda çətinlik çəkən ərəblərlə yan-yana durmamaq üçün yolumuza davam edirik. Yolun üstündə sısqa şəlalə ilə salamlaşırıq, qaba doldurduğumuz suyu maşına qoyub, arxamızca gələn ərəblərlə rastlaşmamaq üçün tez yolumuza davam edirik. Qırız Dəhnə kəndinin ortasında maşından yerə enirik.

Qırızlılara həsəd aparan meksikalı gəlin

Zirvələrin arasında uyuyan dağ kəndinin iri daşlarla örtülən yamacında qonaqlara Quba tolerantlığından danışıram ki, burada bir neçə kəndin hərəsinin öz dili, öz mədəniyyəti, fərqli adətləri var. Hər kənd kiçik bir xalq, zirvələrdə qərar tutan cırtdan ölkə kimidir. Qırız Dəhnə kəndi də belə yaşayış məskənlərindən biridir. Qırızlılar bu gün də dillərini, mədəniyyətlərini qoruyub saxlaya biliblər. Bütün dağ kəndlərinə xas olan qədim və bu gün də bir çox kəndlərdə qorunan bəzi adətlərdən səyyah tanışlarıma danışıram. Qız ərə köçəndə başını bağlayır, ağzına yaşmaq vurur. Əvvəllər bu adətlər daha sərt olub və ərə köçən qız illərlə qayınatasının, qayınlarının yanında ağzını açıb danışmayıb.

- Nə gözəl adətdir! - deyib qonaqlardan ən cavanı Tatyana gülümsəyir. Həyat yoldaşı meksikalı təyyarəçidir. Tayvanda yaşayırlar. Təəccüblənirəm, axı, mümkün deyil ki, moskvalı gənc qız belə adətə qol qoysun: - Bəyənirsiz? - soruşuram. Fikirləşirəm ki, bəlkə meksikalılarda da buna bənzər bir adət var.

- Niyə də yox! - cavab verir. - Əlbəttə, bəyənirəm amma təəssüf ki, ispanlarda belə bir adət yoxdur. Meksikalı qayınanama bu adəti təlqin edib bəyəndirmək mümkün olsaydı, sevinərdim. Başını bağlayardı, ağzına yaşmaq vurub susardı, biz də heç olmasa, bir neçə il sakit yaşayardıq!

Turqutun ilk məhəbbəti və qərib kilsə

Qardaşım Sənan bizi dağlardan dönəndə zorla evinə aparır ki, bir stəkan çay içməsək, olmaz! Qubada maşını bir bükməçinin qabağında saxlayır, xanımlar da düşüb maraqla baxırlar. Quba bükməsi ilə paxlava alıb, qardaşımgildə çay süfrəsinə əyləşirik. 7 aylıq oğlunun gözəlliyinə qadınlar heyran qalır, qucaqlarından yerə qoymurlar. Turqut isə ən cavanı olan Tanyanın qucağından əl çəkmir, öz “qarğa dilində” nəsə danışır, qəşş edir, utanır və üzünü yana çevirir. Amma hələ heç kim bilmir ki, qonaqlar gedəndən sonra Turqut qapının ağzında oturub bəs qədər dallarınca ağlayacaq, yalnız telefonda Tanya ilə şəklini görəndən sonra kiriyəcək. Tatyana da ona Tayvandan “Darıxma, Turqut, mən yenə gələcəyəm” yazıb şəkillərini atacaq...

Vaxtın azlığından bir tikə çörək kəsirik, tələsik süfrədən durub yolumuza davam edirik. Kəndimizdən keçəndə yadıma düşür ki, qonaqlara bir kilsəni ziyarət etməyi vəd etmişdim. Xucbalaya dönüb, kəndin mərkəzindəki xristian kilsəsinin yanında düşürük. Qonaqlara kəndimizin tərcümeyi-halının XVII əsrdən başladığını deyirəm. Azərbaycan İranla Rusiya arasında bölündükdən sonra bu ərazilərə xristianların köçü başlayır. Xucbala kəndinin alt tərəfində də onlara ən yaxşı torpaqlar ayrılır və ruslar burada kök salıb kilsə ucaldırlar. Kəndimizin acı taleyi olur, imperatorun qəzəbinə tuş gələn xuclular birbaşa onun fərmanı ilə Muğanın ilan mələyən çöllərinə sürgün edilir. Rusların da bəxti bu kənddə gətirmir. Birinci Dünya müharibəsində kişiləri səfərbərliyə alırlar, qadın və uşaqlar isə tif xəstəliyinə yoluxaraq qırılmağa başlayır. Ruslar azərbaycanlıların sürgün olunduğu kəndi lənətlənmiş məkan kimi öz arzuları ilə tərk edib Xaçmaza köçürlər. İmperatorun sonralar əfv etdiyi kənd camaatı tədricən Xucbalaya qayıtsalar da, kilsəyə toxunmur və 100 ildən artıqdır ki, onu abidə kimi qoruyurlar.

Lomonosovun “uşaqları” heyrətamiz səhnə ilə qarşılaşırmış kimi, kilsəni seyr edirlər. Danışmadan, dinmədən yaxınlaşıb əllərini onun taxta divarlarına söykəyərək dayanırlar. Təəssüflənirəm ki, kaş ki, bizim 75 yaşlı fotoqrafımız Ağaəli Məmmədov burada olaydı. O, belə gərgin, dramatik məqamların həyəcanını sənətkar kimi “açmaq” gücünə qadirdir.

Durmadan şəkillər çəkərdi və sonra redaksiyada qadınlardan birinin üzünün iri planda kirpiyindən asılan bir damla göz yaşı ilə şəklini verərdi ki, bunu yazına qoy...

Onlar kilsənin divarından əllərini götürəndə sanki fərqli insanlar idi, sadəcə bircə onu dedilər ki, siz necə də gözəl xalqsınız...

Lermontov və birayaqlı stəkan

Qusarda Lermontovun ev-muzeyini ziyarət edib, sakit və təmiz Şərq şəhərinin küçələrini dolaşırıq. Qonaqlarımıza danışıram ki, ölkə əhalisinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil etsə də, burada əhalinin çoxu ləzgidir. Qaynayıb-qarışmışıq, güclü qohumluq əlaqələrimiz var. Şəhər də, insanlar da gözəlliyi ilə rusiyalı səyyahlara zövq verir: “Nə gözəl qadınları var” - deyirlər. Olimpiya idman kompleksi, “Sahdağ” Qış Turizm Mərkəzi haqqında dediklərim qonaqları təəccəbləndirir: “Sizin ən ucqar rayon da müasir şəhər təsiri bağışlayır” - deyirlər.

Şam yeməyinə elə bu rayondakı restoranlardan birinə gəlirik. Menecer nəzakətlə bağı gəzdirir ki, özümüz ürəyimizə yatan guşəni seçək. Ofisiant isə işimizə yaramaq üçün əldən-ayaqdan gedir. Süfrənin qırağında kiçik ləkəni görən kimi göz qırpımında dəyişdirir, səliqə ilə qab-qacağı elə düzür ki, heç kimi narahat etməsin.

Nə gəlirsə süfrəyə, zarafatyana deyirəm ki, ləzgi xörəyidir. Tatyana soruşur ki, axı, biz Bakıda qutab, kabab yedik, orda bizə dedilər ki, Azərbaycan xörəkləridir. Ləzgi kababı, ləzgi qutabı Azərbaycan qutabı və kababından nə ilə seçilir?

İzah edirəm ki, biz qaynayıb qarışmış iki xalqıq, Allahımız birdir, xörəklərimizin əksəriyyəti eynidir, düzdür fərqli olanı da var. Əgər xörəkləri azərbaycanlı bişiribsə, deməli, süfrədə Azərbaycan xörəkləridir. Burada aşpazlar ləzgidir, deməli, nə bişirsə, ləzgi xörəyidir!

Evdə aça bilmədiyimiz şərab şüşəsini süfrəyə qoyuruq. Ofisianta deyirəm ki, badə gətirsin. Çaşır, qaşlarının çatılmasından bilirəm ki, nəsə başa düşmədi. Qədəh deyirəm, yenə anlamır, ofisiant lap çətinə düşür: “Ay oğul, şərab içməyə bokal gətir” - deyəndə qəliz tapmacanı tapan uşaqlar kimi sevinir: “Can xalu (can dayı), əşi bunu bayaqdan deyin ki, sizə birayaqlı stəkan lazımdır!”

Tələbə tanışlarıma “birayaqlı stəkan” ifadəsinı tərcümə edirəm, doyunca gülürlər...

Gecə geriyə dönürük. Yol boyu Xəzərin sularından səmalara ucalan ay bizi Bakıyadək müşayiət edir. Bir neçə gündən sonra Lomonosovun üç məzununu Moskvaya yola saldım. Gələndə tələbə yoldaşı kimi gəlmişdilər, gedəndə qardaş deyib ayrıldılar. Məxsusi dedilər ki, Azərbaycana, insanlara, adət və ənənələrinizə heyran qaldıq. Yaşadığımız hər saat bir əfsanə idi.

Bahadur İMANQULİYEV

Azərbaycan.- 2018.-3 iyul.- S.4.