105 yaşlı “Arşın mal alan”

Şuşanın dolanbac küçələrini dolaşan gənc arşınmalçı: "Arşın mal alan...” - deyə oxuyur. Şuşalıların çoxu kimi, səsi heyranedicidir. Yad kişilərin döyə bilmədikləri qapılar ona açılır. Çünki o, arşınmalçıdır. Boxçasındakı malları qızlar, gəlinlər əllək-vələk edir, özlərinə yaraşanını seçirlər. Evlənmək yaşına çatmış, ancaq tay-tuşlarından fərqli olaraq görmədiyi qızla ailə qurmaq istəməyən cavan arşınmalçı isə beləcə, öz qismətini axtarır...

İllər sonra Üzeyir bəy Hacıbəyli şöhrətini yeni zirvəyə çatdıran "Arşın mal alan” operettasında həmin səhnələri əks etdirəcəkdi. O vaxtlar isə Azərbaycanın musiqi diyarı sayılan, ilk müəllimi, ilham çeşməsi olan o əsrarəngiz şəhərdə gələcəyin dahi bəstəkarı xalqının yaşamını, musiqi ənənələrini dərindən öyrənir, həvəskar artistlərin ifasında "Məcnun Leylinin məzarı üstündə” tamaşasına maraqla baxırdı. Yaddaşında dərin iz salan bu xatirələr sonralar ona "Leyli və Məcnun” operası və başqa əsərlər yazdıracaqdı. Son operettasında - "Arşın mal alan”da isə o, əziz şəhərdə keçən unudulmaz illərin mənzərələrini canlandıracaqdı.

Rusiyada ilk operetta

Üzeyir bəy bu əsəri 1913-cü ildə Peterburq Konservatoriyasında təhsilini davam etdirərkən yazdı. Operettanın librettosunun müəllifi də özü oldu. Müəllif əsərini əvvəlcə polifoniya müəllimi professor Vasili Pavloviç Kalafatiyə göstərdi. Əsər Kalafatinin çox xoşuna gəldi. Məsləhət gördü ki, onu konservatoriyanın direktoru, görkəmli rus bəstəkarı, professor Aleksandr Qlazunova təqdim etsin. Üzeyir bəy belə də etdi. Əsərə heyran qalan Qlazunov onu bütün Rusiyada ilk operetta adlandırdı.

Üzeyir bəy "Arşın mal alan”ın partiturasını və librettosunu Bakıdakı dostlarına göndərdi. Bundan qabaq - 1913-cü ilin 30 iyulunda Hüseynqulu Sarabskiyə Sankt-Peterburqdan yolladığı məktubda o, yazmışdı: "Bəradərim Hüseynqulu! Mən dəxi bu halda bir tərəfdən dərs oxumaqda və bir tərəfdən də "Arşın mal alan”ı yazmaqdayam. Amma çox qəribə operetta olacaqdır. İnşallah, sentyabrda göndərərəm ki, əvvəlcə onu qoyasınız.

...Mənim də bu qədər əlləşməyim odur ki, gələcəkdə teatr işini elə bir hala salaq ki, nəinki təkcə bir Bakı və ya Qafqaz, bəlkə hər bir yerdə və hər bir şəhərdə teatr verməyə imkanımız olsun. Ancaq bir qədər vaxt gözləmək və zəhmət çəkmək lazımdır. Mən Bakıda olarkən öz əsərlərimin qədrini bilmirəmmiş, amma burada bilirəm ki, mənim əsərim gələcəkdə böyük bir iş görəcəkdir!”

1938-ci ildə "Arşın mal alan” haqqında qeydlərim” adlı məqaləsində Üzeyir bəy yazacaqdı: "Arşın mal alan” 1913-cü ildə Peterburq Konservatoriyasında oxuduğum zaman yazılmışdır. Onun süjeti Qarabağın Şuşa şəhərinin həyatından alınmışdır. "Arşın mal alan” yazılıb qurtardıqdan sonra mən çar senzurasından əsərin çap edilməsi və oynanılması üçün icazə almağa çox vaxt sərf etdim, çox əziyyət çəkdim”.

Ağılları gözündə olan adamlar...

"Arşın mal alan”ın premyerası 1913-cü il oktyabrın 25-də Bakıda Tağıyev Teatrında keçirildi. Hüseynqulu Sarabski quruluş verdiyi tamaşada həm də Əsgər rolunu oynadı. Əhməd Ağdamski Gülçöhrə, Məmməd Hənifə Terequlov Süleyman, Ələkbər Hüseynzadə Soltan bəy, Gülsabah xanım Asya, Olenskaya Telli rolunda səhnəyə çıxdılar. Tamaşanın dirijoru isə Müslüm Maqomayev idi.

Operettanın ilk tamaşası Bakıda böyük səs-səda yaratdı. Bir ilin içərisində "Arşın mal alan” yalnız bu şəhərin teatr səhnələrində 150 dəfədən çox oynanıldı. Dövrün mətbuat orqanlarının əksəriyyəti həmin tamaşadan yazırdılar. "Sədayi həqq” qəzeti 3 noyabr 1913-cü il tarixli nömrəsində bildirirdi: "Müsəlman bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyovun təzə operettası "Arşın mal alan” camaata çox xoş gəlib, təkrar oynanmasını xahiş etdiklərinə görə cümə günü noyabrın 8-də ikinci dəfə oynanacaqdır. Soltan bəy rolunda camaatın hüsni-təvəccöhünü qazanmış Ələkbər Hüseynzadə çıxış edəcəkdir”.

"Yeni iqbal” qəzetinin 16 mart 1916-cı il tarixli nömrəsində Nəriman Nərimanov həm musiqi, həm də məna cəhətdən bəyəndiyi tamaşa haqqında yazırdı: "Arşın mal alan” operettasında bir ideya var, desək, yarar. Nədir o ideya? Qızı görməmiş almaq olmaz. Cənab Əsgər bəyin fəlsəfəsində arvad mal kimi bir şeydir. Malı görüb almaq kimi, qızı da gərək əvvəl görəsən, sonra alasan. Demək ki, Əsgər bəyin fəlsəfəsilə arvad almaq üçün bir sifətini görmək tamamdır. Şəksiz bu, bir tipdir, ağılları gözündə olan adamların tipidir...

Üzeyir bəy cənabları oxuduğu elmin səbəbinə daha gözəl operalar meydana gətirəcəkdir. Hər halda, qeyri əsərlərə nisbət hal-hazırda Üzeyir bəyin əsərləri yolu açır. Bu yolda Üzeyir bəyin daha artıq tərəqqi etməyini səmimi qəlbdən istəyirik”.

Tərifini göylərə qaldıranlarla yanaşı, "Arşın mal alan”ı tənqid edənlər də oldu. İkincilərə xoş gəlməyən daha çox müəllifin qadın azadlığı, köhnə adət-ənənələrin bəzilərinin gərəksizliyi kimi məsələləri diqqətə çatdırması idi. Müəllifin tənqidi hədəfə dəyirdi. Operettadakı obrazlar - yenilikdən uzaq, köhnə adətlərin əsiri olan tacir Əsgər, Süleyman, Soltan bəy, dörd divar arasında böyümüş, hüquqsuz, savadsız, sevib-sevilməkdən məhrum edilən, tay-tuşları kimi bir gün görmədikləri adama ərə veriləcəklərini bilən, onun necə olacağının fikrini çəkən Gülçöhrə və Asya o cəmiyyətdə yaşayan, real insanlar idilər.

Operetta haqqında mətbuat orqanlarında da mənfi rəy verənlər oldu. "Arşın mal alan” haqqında qeydlərim” məqaləsində Üzeyir bəy özü də yazırdı: "Bu əsər birinci dəfə oynandığı zaman Bakı burjuaziyasının "Kaspi” qəzeti tərəfindən son dərəcə hörmətsizlik və nifrətlə qarşılanmışdır. Əsər haqqında yazılmış "tənqiddə” avtor söyülürdü. Onlar bu əsəri "qızlarımızı pis yola çağırmaqda” töhmətləndirirdilər. O zamanlar azərbaycanlı qızlar ən elementar hüquqlardan belə məhrum edilmişdilər. Bu komediyanı yazmaqda da məqsəd səhnədə musiqili əsər vasitəsilə qadın azadlığına yardım etmək, köhnə adət və ənənələri ifşa etmək idi”.

Güldürən və düşündürən əsər

Zaman yenə Üzeyir bəyin üzaqgörənliklə söylədiklərini təsdiq etdi. "Arşın mal alan”ın şöhrəti müqayisəyəgəlməz oldu, 80 dilə tərcümə edildi. 76 ölkənin 187 teatrında - ABŞ-ın 16 ştatında, Gürcüstanın 16, Bolqarıstanın 17, Polşanın 17, Rusiyanın 28, Çinin 8 şəhərində tamaşaya qoyuldu. Hər dəfə də tamaşaçı alqışları salonu titrətdi.

1919-cu ildə Hacıbəyli qardaşlarının Türkiyədə qastrolları zamanı tamaşa elə uğur qazandı ki, Azərbaycan artistləri İstanbuldakı "Şərq” teatrını bir neçə aylıq icarəyə götürməli oldular. Operettanı fransız dilinə Üzeyir bəyin kiçik qardaşı Ceyhun bəy tərcümə etdi. 1925-ci il iyulun 4-də Parisin "Femina” teatrında fransızlar bu tamaşanı məşhur aktyorların - Dervalın (Soltan bəy), Montenin (tacir Əsgər), Passaninin (Gülçöhrə), Maqalinin (Asya) ifalarında izlədilər.

Azərbaycanda qadınların səhnəyə çıxmasına maneələr yaradıldığı vaxtlar "Arşın mal alan”a da aktrisa tapmaq müşkülə çevrilirdi.

Sovet hakimiyyəti illərində "Arşın mal alan” nəinki İttifaqa daxil olan respublikalarda, bütün dünyada dönə-dönə tamaşaya qoyuldu. Üzeyir bəyin doğma xalqının muğam irsindən bəhrələnərək yazdığı bu əsər yalnız müəllifinə və vətəninə deyil, bütün SSRİ-yə şöhrət gətirdi. 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti ongünlüyündə səhnəyə çıxarılan "Arşın mal alan” operettası haqqında Moskva mətbuatında bir-birindən maraqlı məqalələr dərc olundu.

Tamaşadan müəllif özü də razı qalmışdı. Üzeyir bəy Böyük teatrda rejissor Hidayətzadənin quruluşunda "Arşın mal alan”ın keçmiş quruluşlarının hamısından üstün olduğunu yazdı, tamaşanın bədii tərtibatında gənc rəssam Ədhəm Sultanovun əməyini, artistlərdən Bülbül, H.Hacıbababəyov, Sona Mustafayeva, Səltənət Quliyeva, Aliyə Terequlova, Elmira Axundova və başqalarının ifalarını yüksək qiymətləndirdi.

Operetta XX əsrin əvvəllərində, Azərbaycanda "səssiz filmlər” çəkmək istəyən rejissorların müraciət etdikləri ilk əsərlərdən oldu. "Arşın mal alan” müxtəlif illərdə dəfələrlə ekranlaşdırıldı. Müəllifini və Azərbaycanı o qədər məşhurlaşdırdı ki, ermənilər əvvəlcə bu şöhrətə şərik olmaq, sonra isə tamam mənimsəmək xülyasına düşdülər. Ancaq Üzeyir bəyin Azərbaycan musiqi xəzinəsi üzərində qurduğu bu əsər bütün erməni yalanlarından ucada dayandı.

Üzeyir bəy bütün işlərində olduğu kimi, "Arşın mal alan”ında da ustadlığını nümayiş etdirdi. Tamaşaçını yerli-yersiz güldürmək xatirinə bir hərəkətə və ya ifadəyə belə, yol vermədi. Buna görə Üzeyir bəyin oz sevimli xalqı üçün irs qoyub getdiyi bu ölməz sənət əsəri uzun illərdir teatrların repertuarını bəzəyir. "Arşın mal alan” tamaşası 105 ildir ki, səhnədən düşmür. Tamaşa dünyanın müxtəlif səhnələrində oynanılır. 2013-cü ildə UNESCO-nun Baş Konfransının 36-cı sessiyasında "Arşın mal alan” operettasının 100 illik yubileyinin dünya səviyyəsində qeyd edilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Həmin il UNESCO-nun Baş Qərargahında TÜRKSOY, eləcə də Azərbaycan və Qazaxıstanın UNESCO-da daimi nümayəndəliklərinin birgə təşkilatçılığı ilə dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan” operettasının 100 illiyinə həsr edilmiş bayram tədbirləri keçirildi.

Yazıldığı vaxtdan zaman keçdi, dövran dəyişdi. Amma "Arşın mal alan” nə yaşa doldu, nə də köhnəldi. 105 il əvvəlki kimi, bu gün də bütün dünyada səhnələşdirilən əsər tamaşaçılarını heyran edir və düşündürür.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2018.- 18 noyabr.- S.7.