Bir mahalın ulu tarixi, acı taleyi

İrəvan xanlığının Pəmbək mahalında təkcə bir kənddə törədilənlər daşnakların iç üzünü bir daha açıb ortaya qoyur

XX əsrin bəlkə də ən böyük bəlası "böyük Ermənistan” xülyasının gerçəkləşdirilməsi üçün hayların törətdikləri amansızlıqlar oldu. Bu çirkin ideologiyanın törətdiyi fəsadlar obyektiv mühakimə qabiliyyəti olan, mütərəqqi düşüncəli hər kəsə məlumdur.

Əslində, "böyük Ermənistan” adlı coğrafi məkanın və erməni etnosunun hazırkı haylara heç bir aidiyyəti yoxdur. Eramızdan əvvəl Balkanlardan Ön Asiyaya, sonradan isə məqsədyönlü şəkildə Qafqazın cənub bölgəsinə yerləşdirilən haylar bu ərazilərin yerli əhalisinin tarixini (bu gün də davam etdirilir), dilini, mədəniyyətini, incəsənətini, mətbəxini belə mənimsədilər. Həmçinin buradakı mədəni və siyasi toponimləri də "özününküləşdirərək”, özlərini onların varisləri kimi təqdim edərək dünyaya yalan söyləməkdən çəkinmədilər. Bu çirkin və bəd niyyəti sonrakı dövrlərdə inkişaf etdirərək etnoideoloji səviyyəyə qaldıran ermənilər beynəlxalq aləmi həmin ekstremal ideologiyaya inandırmağa cidd-cəhdlə səy göstərdilər, hətta müəyyən mənada buna nail də oldular.

Geniş oxucu auditoriyasına çıxarılan, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, Əməkdar müəllim, tədqiqatçı-jurnalist Yusif Qazıyevin illərdən bəri gərgin axtarış və vətəndaşlıq qayəsi ilə toplayıb araya-ərsəyə gətirdiyi "İrəvan xanlığının Pəmbək mahalında Arçut kəndi” (784 səhifə) ensiklopedik topluda, əslində, daşnakların yalnız bir kəndin timsalında deyil, ümumiyyətlə, tarixi türk torpaqlarında törətdiyi vəhşilik və amansızlıqlar real faktlarla öz əksini tapıb. Daha doğrusu, kitabın annotasiyasında da qeyd edildiyi kimi, toplu məlum 1988-ci ildə daşnakların həyata keçirdiyi azərbaycanlıların deportasiyası nəticəsində öz dədə-baba torpaqlarından didərgin salınmış Arçut (Ardıc) kəndinin tarixi coğrafiyası və ardıclıların acı taleyi haqqındadır.

Kitabda Qafqazda çox məşhur olmuş bu kəndin qədim keçmişi, orada yaşamış türk tayfalarının həyat tərzi, məişəti, xüsusilə (sovet dövrü), coğrafiyası, folkloru... barədə zəngin materiallar toplanıb. Təbii ki, burada daşnakların vaxtilə törətdiyi faciələr, çar Rusiyası və sovet hakimiyyətinin yürütdüyü ayrı-seçkilik siyasəti daha çox öz ifadəsini tapıb.

Toplu yalnız müəllifin düşüncə və ya eşidib-bildikləri, yaxud vaxtilə dövri mətbuatda dərc etdirdiyi məqalələrdən ibarət deyil. Kitab ensiklopedik xarakterli olsa da, yeri gəldikcə, müəllif haşiyələrlə İrəvan xanlığının tarixindən başlayaraq onun yadellilərin çirkin siyasi oyunlarının qurbanına çevrilməsi, son taleyi, həmçinin ardıclıların düşmənlə mübarizəsinədək bir-birindən dəhşətli faktları da oxucuya təqdim edir.

Özlərinin kimliyini, haradan gəlib hara getdiklərini başqa xalqlardan daha yaxşı bilən ermənilərin də fikirlərindən istifadə kitaba marağı artırır. Movses Xorenatsi yazır: "Biz (yəni "haylar”), kiçik, azsaylı, zəif və çox hallarda özgələrinin hakimiyyəti altında yaşayan xalqıq”. Xaçatur Abovyan isə bir az da irəli gedib: "Heç bir dil mənim öz dilim kimi bu qədər çətin olmamışdır”, - deyib.

Kitabda bir kəndin timsalında nəinki ardıclıların, bütövlükdə pəmbəklilərin məişətindən tutmuş şivə və ləhcələrinədək materiallar (sözlük) da verilir. Ardıclılar öz nəsilləri, tayfaları, törəmə və şəcərələri barədə də burada məlumat almaq imkanı qazanıblar. Bir sözlə, qədim Azərbaycan ərazilərində yaşamış tayfaların tarixində hələ yazılmamış qatlar qalmaqdadır.

M.NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.- 2019.- 9 avqust.- S.5.