Sözünü o kəslərə deyirdi ki...0

Millətpərvər

"Dünyada hər bir kəs üçün sözdən böyük yadigar yoxdur.

Zira ki, mal-mülk tələf olur gedir, amma söz qalır”.

Cəlil Məmmədquluzadə

Böyük çətinliklərlə nəşrinə nail olduğu "Molla Nəsrəddin” jurnalının 1906-cı il 7 aprel tarixli ilk sayında Cəlil Məmmədquluzadə üzünü oxuculara tuturdu: "Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım! O kəsləri deyib gəlmişəm ki, mənim söhbətimi xoşlamayıb, bəzi bəhanələrlə məndən qaçıb gedirlər, məsələn, fala baxdırmağa, it boğuşdurmağa, dərviş nağılına qulaq asmağa, hamamda yatmağa və qeyri bu növ vacib əməllərə. Çünki hükəmalar buyurublar: "Sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər”.

"Molla Nəsrəddin” jurnalının elə həmin sayının üz qabığında verilən karikaturada isə bir dəstə yuxuya getmiş müsəlman təsvir olunmuşdu. Şərqin müdrik ağsaqqallarından sayılan Molla Nəsrəddin onları oyatmağa çalışırdı...

Əsrin dörddə biri ərzində, müəyyən fasilələrlə nəşr olunacaq məşhur jurnalın ilk sayında verilmiş bu yazı və karikatura, əslində, bir mövzunun sözlə və karikatura ilə təsviri idi. Mövzu isə əsir Vətən, əsarətin məngənəsində çırpınan azərbaycanlılardı...

Millətin Söz aynası

Adı ilə də oxucusunu güldürəcəyi bəlli edilən jurnalın birinci sayında gülüş ünvanını belə nişan verirdi böyük Mirzə Cəlil: "Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Zəmani ki, məndən bir gülməli söz eşidib, ağzınızı göyə açıb və gözlərinizi yumub, o qədər "xa-xa!” edib güldünüz ki, az qaldı bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəklərinizlə üz-gözünüzü silib, "lənət şeytana!” dediniz, o vaxt elə güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz.

Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqətlə baxınız camalınıza”.

Bu yazının dərcinə qədər də Mirzə Cəlilin bənzərsiz yazıçılıq qabiliyyəti müasirlərinə bəlli idi. Hələ XIX əsrin sonlarında o, "Çay dəstgahı” alleqorik mənzum dramını, "Kişmiş oyunu” komediyasını, "Danabaş kəndinin əhvalatları” povestini və bir sıra kiçik hekayələrini yazmışdı. Buradaca yaradıcılığa "əlvida” demiş olsaydı belə, təkcə 1894-cü ildə qələmə aldığı "Danabaş kəndinin əhvalatları” əsəri Cəlil Məmmədquluzadə adının Azərbaycan ədəbiyyatında əbədi yaşamasına bəs edərdi. Amma o, xalqına, Vətəninə xidmət yolunu özünə ömürlük seçmişdi. Həm də bu yola çox güclü, qüdrətli bir silahla - Sözlə çıxmışdı. Və sözünü o kəslərə deyirdi ki, öz problemlərini və nöqsanlarını görmək iqtidarında və arzusunda deyildilər.

Mirzə Cəlilin əsərləri ayna idi. Orada öz eyiblərini görənlərin kimisi "Bu, mən deyiləm” deyə düşünərək özünə təsəlli verir, gülüb keçir, kimisi də müəllifə düşmən kəsilirdi. Yazıçı isə öz tövrünü dəyişmədən satirik əsərlərinin gülüş hədəfinə çevirdiyi müasirlərinə qurtuluş yolunu göstərirdi.

Bu gülüş Cəlil Məmmədquluzadənin, demək olar ki, bütün yaradıcılığını müşayiət etdi. O, xalqının, soydaşlarının halına ürək ağrısı ilə güldü... Müəllifi öz içində yandırıb qovruldan, qəhr edən bu gülüş düşmənlərin ətrafında dolandığından, zamanın belə qəsdinə durduğundan xəbərsiz qardaşlarının qolundan yapışıb onları oyatmağa cəhd etmək, səy göstərməkdi.

"Ey biçarə Vətən...”

Azərbaycan xalqının milli oyanışı Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının başlıca qayəsi idi. O, bu yolda əngəl olanları tənqid edirdi. Demək olar ki, Azərbaycanın, azərbaycanlıların ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında mövcud olan elə bir problem yox idi ki, Cəlil Məmmədquluzadə ona münasibət bildirməsin. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda hökm sürən savadsızlıq, məktəblərin azlığı, olanların böyük əksəriyyətinin də dövrün tələblərinə cavab verməməsi bu görkəmli ziyalını düşündürən ən ümdə məsələlərdən idi. Eyni səylə o, xalqımızın mədəni geriliyinə, dini xürafata, mövhumata, cəhalətə, avamlığa, çarizmin mürtəce siyasətinə qarşı inadla mübarizə aparırdı.

Mirzə Cəlil qadın azadlığını milli tərəqqinin əsas əlamətlərindən biri hesab edirdi. Arzu edirdi ki, Azərbaycan qadınlarının mədəni səviyyəsi və hüquqları Avropa qadınlarından aşağı olmasın: "Avropa qadınlarının səviyyəsinə çatmaq üçün Şərq qadınları oxumalı, çalışmalı, vuruşmalı və cəmiyyətlər təşkil etməlidirlər, yoxsa yer üzündə heç bir islam milləti mədəniyyət meydanında irəli gedə bilməyəcəkdir”.

Təhsilə böyük əhəmiyyət verən ədib bəzi oxumuşlarımızın xalqdan ayrı düşdüyünə təəssüflənirdi. "Anamın kitabı”, "Bizim obrazovannılar” və başqa əsərlərində, hətta doğma ana dilində danışmağı da özünə yaraşdırmayan belə oxumuşlarımızı satira atəşinə tuturdu.

Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında diqqətimizi çəkən bir məqam da budur: Azərbaycanı 1828-ci ildə ikiyə parçalasalar da, bir hissəsi Rusiyanın, digər hissəsi isə İranın müstəmləkəsinə çevrilsə də, dərdi bütövdür. Mirzə Cəlil o bütöv dərdi dilə gətirirdi: "Ax, gözəl Azərbaycan vətənim! Harda qalmısan?!. Ay torpaq çörəyi yeyən təbrizli qardaşlarım, ay keçəpapaq xoylu, meşkinli, sərablı, goruslu və moruslu qardaşlarım, ay bitli marağalı, mərəndli, gülüstanlı quli-biyaban vətəndaşlarım, ey ərdəbilli, qalxanlı bəradərlərim! Gəlin, gəlin, gəlin mənə bir yol göstərin! Vallah ağlım çaşıb! Axır dünya və aləm dəyişildi, hər bir şey qayıdıb öz əslini tapdı, hər mətləbə əl vuruldu, gəlin biz də bir dəfə oturaq və keçə papaqlarımızı ortalığa qoyub bir fikirləşək - haradır bizim vətənimiz?!”.

Mirzə Cəlil yadigarı

Səni dinləyənə, ən azından, dinləmək istəyənlərə Söz deməyə nə var ki?!.. Çoxu yazıb-oxumaq bilməyən, dünyanın işlərindən baş çıxarmayan, cəhalətin yaxasından bərk-bərk yapışıb buraxmaq istəməyən, yuvarlandırıldığı səfalətdən, düşdüyü qaranlıqdan çıxış yolu aramayan, ən ağırı, sənə qulaq verməyənlərə əl uzat, harayla... Sonra havada qalan əllərinə bax, öz qulağına çatan səsini dinlə... Və bunlardan usansan da, yorulsan da, kədərlənsən də geri çəkilmə... Mirzə Cəlil kimi millət təəssübkeşləri öz üzərlərinə bu qədər böyük və ağır mənəvi vəzifə götürmüşdülər.

"Dünyada hər bir kəs üçün sözdən böyük yadigar yoxdur, zira ki, mal-mülk tələf olur gedir, amma söz qalır. Belə ki, keçmiş hükəmanın, şüəranın sözləri hala baqidir”.

1906-cı ildə "Mola Nəsrəddin” jurnalının ilk sayında dərc olunan "Atalar sözləri” adlı əsərində belə yazırdı Mirzə Cəlil.

Aradan yüz ildən çox vaxt keçsə də, onun özünəməxsus sadə üslubla, şirin dillə qələmə aldığı hər bir əsərində xalqının dərdinə yanan, vətəninə sevgisi tükənməz vətəndaş, ziyalı, yazıçı fəryadı duyulur.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2019.- 2 fevral.- S.11.