Talıstan Cavanşir qalası ilə də məşhurdur

Abidələr

Ölkəmizin qədim tarixə malik yaşayış məntəqələri arasında İsmayıllı rayonu xüsusilə seçilir. Bu məkan turizm potensialına görə də fərqlidir. Belə məskənlərdən biri də rayon mərkəzindən 4 kilometr şimalda yerləşən Talıstan kəndidir. Tanrının heç nəyi əsirgəmədiyi yurd yerimiz gözəl təbiəti, saf bulaqları, bir sözlə, bənzərsiz flora və faunası ilə həmişə görənlərin gözünü qamaşdırıb. Bu məziyyətlərinə görə də həmişə yaradıcı insanların ilham mənbəyi olub.

Şairlər Talıstan kəndinin gözəlliyini ilhamla tərənnüm etmişlər. Təsadüfi deyil ki, böyük şairimiz Səməd Vurğun üç dəfə Talıstan kəndində olmuşdur. Onun kəndə gəlişi ilə əlaqədar maraqlı xatirələr var. Həmin xatirələri ötən əsrin 70-ci illərində kənd məktəbində dil-ədəbiyyat müəllimi işləmiş Nazir Qasımov toplamış və rayonda çıxan "Zəhmətkeş” qəzetində dərc etdirmişdir. S.Vurğun 1939-cu ildə Talıstan kəndində qonaq olarkən yaradıcılığının əvəzsiz incilərindən olan "Talıstan” poemasını yazmışdır.

Göydə fanar kimi işıq saçır ay,

Buludlar açılır örtülür lay-lay:

"Ay ellər!” deyirəm ürəyimdə mən,

Ömür cavanlaşır ellər deməkdən.

Ormanlar içində durur Talıstan,

Ona bir baxışdan vurulur insan.

Talıstan kəndinin nadir incilərindən biri də Cavanşir qalasıdır. Qafqaz Albaniyası dövrünə aid olan Cavanşir qalasının təqribən VII əsrdə tikildiyi ehtimal olunur. Qala Talıstan kəndindən 4 kilometr şimalda, Ağçayın sahilindədir. O, əsas hissə və İç qaladan ibarətdir. Əsas hissənin cənub divarlarının hündürlüyü 10 metrdən çoxdur. Düzgün olmayan çoxbucaqlıya bənzər İç qala dağın ən hündür yerində tikilmişdir. Şimal qurtaracağında eni 2 metr, uzunluğu isə 50 metr olan divar-çıxıntı var. Divar silindirvari bürclə tamamlanır. Qalanın adı Alban (Qafqaz) hökmdarı Cavanşirlə bağlıdır. Sahəsi 1,5 hektardan, xarici divarlarının uzunluğu isə 600 metrdən artıqdır.

Qalanın şimal qurtaracağında baş müşahidə məntəqəsi yerləşir. Oradan "Səngər yeri” və ümumiyyətlə qalaya gələn yollar aydın görünür. Qalanın şimal-şərq tərəfində gizli yol olmuşdur. Bu da uzun çəkən mühasirə zamanı qalanın xarici aləmlə əlaqə saxlamasına imkan verirdi. Gizli yol olan tərəfdən qalaya hücum üçün heç bir imkan yoxdur. Ümumilikdə qala üçün seçilən yer müdafiə baxımından idealdır. Ora çox böyük qüvvə ilə də hücum etmək mümkün deyildi. Qalaya edilən hücumların qarşısını almaq üçün çox da böyük qüvvəyə ehtiyac olmamışdır. Cavanşir qalası sonrakı əsrlərdə də müdafiə əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Çox güman ki, qalanı heç vaxt düşmən qüvvələr ələ keçirə bilməmişdir. Orada döyüş zamanı olan dağıntı izlərinə rast gəlmək olmur.

Kəndin adının etimoloji mənası da maraqlıdır. Tədqiqatçıların qənaətinə görə, "Talıstan” sözü "tala” sözü ilə yer mənasını ifadə edən "stan” şəkilçisinin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlib və talada olan yer, talada olan məskən mənasını ifadə edir. Zaman keçdikcə, dilimiz saflaşdıqca "Talıstan” sözündəki ikinci "a” səsi "ı” səsinə çevrilmiş və "Talıstan” şəklini almışdır. Kəndin ətrafında 4 yaşayış yeri və 5 qəbiristanlıq mövcuddur. Bu qəbiristanlıqdan ikisi daha qədim dövrə aiddir.

XX əsrin 60-cı illərində Talıstanda arxeoloji kəşfiyyat işi aparılarkən bir sıra maddi-mədəniyyət nümunələri əldə edilmişdir. Həmin tapıntılar eramızın əvvəllərinə aid edilib. Sonralar da təsərrüfat işləri ilə əlaqədar kənd ətrafındakı Kələsər, Qaratikanlıq, Mistökülən, Tuluq yeri, Çökək və basqa yerlərdə külli miqdarda saxsı qab qırıqları, təndir qalıqları, dən daşlarının sınıqları aşkar edilmişdir. Bütün bunlar göstərir ki, Talıstan və onun ətrafında insanların məskən salaraq oturaq həyat surməsinin ən azı 2000 ilə yaxın tarixi var.

Sakinlər kəndlərindən danışırlar...

Talıstanın İnzibati ərazi dairəsi üzrə icra nümayəndəsi Sihhət Şirəliyev və ziyalılardan Nazir Qasımovla söhbət zamanı onlar kənd haqqında maraqlı faktlar sərgiləyirlər. Məlum olur ki, Talıstan kəndinin hazırda mövcud olduğu ərazi zamanında boş dağlıq və meşəlik ərazilərdən ibarət idi. Bu yerin köklü sakinləri Marrac adlanan yerdə yaşayıblar. Həmin məkan indikindən təxminən 6-7 kilometr uzaqlıqda, dağlıq hissədə yerləşib. Sonradan insanlar həyat şəraitlərini daha da asanlaşdırmaq, əkin-biçin sahələrinə yaxınlıqda yaşamaq üçün məskunlaşma yerlərini dəyişiblər.

Kənd Yuxarı və Aşağı məhəllələrdən ibarət idi. Sakinlər əsasən Yuxarı məhəllədə yerləşiblər. Ümumilikdə əhalinin sayı da az olub. Hazırda isə kənddə 760 təsərrüfat, 550 ev, 2520 nəfər əhali var. Talıstanlıların torpaq sarıdan da bəxti gətirib. Kənd 1367 hektar əraziyə malikdir. Bu da həm əkin sahələri, həm də heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi baxımından sakinlərin əl-qolunu açır.

Kəndin qədim sakinlərinin əsas məşğuliyyətlərindən biri də baramaçılıq olub. Hətta zamanına uyğun olaraq bu sahənin sənayesini də yaradıblar. Xüsusi dəzgahlar vasitəsilə baramadan ipək ipliklər əldə edib və ondan da qanovuz parçalar toxuyublar. Burada kəlağayı sexi də olub. Sonradan kənd sakinlərinin məşğulluğunda əkinçilik, heyvandarlıq və arıçılıq üstünlük təşkil edib.

Münasib turizm obyektləri də var, yeməli qızıl əhmədi alması da...

Talıstanın turizm potensialı da yüksəkdir. Kənd ərazisində olan 3 istirahət mərkəzində - "Şahbulaq”, "Talıstan forest” və "Cavanşir qalası”nda 1 gündə 100-ə qədər insanın gecələməsi mümkündür. Əlavə olaraq daha bir istirahət mərkəzi də inşa olunur ki, orada da müəyyən sayda insanın dincəlməsi mümkün olacaq.

Burada kənd turizminə də xüsusi diqqət yetirilir. Ayrı-ayrı evlərdə 100-ə qədər insanı yerləşdirmək mümkündür. Təxminən 15-20 sakin bu fəaliyyətlə müntəzəm məşğul olur.

Kəndin dillər əzbəri olan brendlərindən biri də qızıl əhmədi almasıdır. Əvvəllər məhsul daha çox olub və insanların dolanışığında əhəmiyyətli rol oynayıb. Hətta zamanında başqa yerlərin sakinləri dəvələrlə duz gətirib həmin almaya dəyişib aparırmışlar. "Canalı bağı” adlanan yerdə dəvələr duz satılıb qurtarınca gözləyər, sonra isə sahibləri onlara alma yükləyib geri qayıdarmışlar.

Hər kəsin sevimlisi Bilal dayı

Talıstanın əsas inkişaf mərhələsi sovetlər dönəminə təsadüf edib. O dovrdə uzun illər "Nizami” adına kolxoza sədrlik etmiş və el arasında hər kəsin Bilal dayı xitab etdiyi, rəğbət bəslədiyi Bilal Süleyman oğlu Mahmudov, sözün əsl mənasında, tarix yazıb. O, kəndin inkişafı üçün bütün varlığı ilə çalışıb. Nəticədə istəyinə də çatıb. Obasının adı ölkə ilə bir olub. Dəfələrlə rəhbərlik etdiyi kolxoz "Keçici Qırmızı Bayrağa” layiq görülüb. Hətta böyük şairimiz Səməd Vurğun da kəndə hər gəlişində Bilal kişinin qonaqpərvərliyini görüb və onunla səmimi dostluq əlaqəsində olub.

"Lenin” ordenli Təşkilat Mirəziz oğlu Əzizov da kəndin hörmət bəslədiyi insanlardan idi. O da əlinin zəhməti, alnının təri ilə camaatına xidmət edib. Taxılçılıq üzrə təsərrüfat briqadiri olub. Zamanında hər kəs üçün əlçatan olmayan "Volqa” minik avtomobili ilə mükafatlandırılıb.

Vətənpərvər oğullar və mükəmməl təhsil sistemi

Kənd qəhrəman oğulları ilə də fəxr edir. 4 nəfər şəhidi var. Onlardan 2 nəfəri itkin düşüb, 2 nəfər isə kənd qəbiristanlığında uyuyur: Əhmədov Ramiz, Əliyev Bəhruz, Bayramov Elşad və Salmanov Ramiz. Kənd orta məktəbinə şəhid Elşad Bayramovun adı verilib.

Talıstan eyni zamanda mükəmməl təhsil sistemi ilə seçilir. Keçən il 5 nəfər 600-dən, 5 nəfər isə 500-dən yuxarı bal toplayıb. Bir sözlə, 20 məzundan 14 nəfəri ölkənin fərqli ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunublar.

Kənddə heyvandarlıq və taxılçılıqla yanaşı, fındıq bağları, baramaçılıq və tütünçülük də inkişaf etdirilir.

Talıstanın qazlaşdırılmasında, yol çəkilişində, içməli su təminatında bələdiyyə böyük rol oynayıb. Növbəti hədəf kəndarası yolların asfaltlaşdırılmasıdır.

Onu da öyrəndik ki, kəndin Aşağı və Yuxarı məhəllələrinin arasından axan Talıstan çayının suyu artanda yolu keçmək çətinləşir, narahatlıq yaradırmış. Lakin dünya heç zaman yaxşılardan xali olmayıb. Kənddən kənarda yaşasa belə həmişə el-obasının təəssübünü çəkən Məhəmmədəli Süleymanovun və bələdiyyənin köməyi ilə orada körpü tikilib. Daha bir hissədə də bələdiyyə ayrıca körpü quraşdırıb. Kənd sakini Əvəz Cəfərov isə heç kəsin maddi köməyi olmadan öz gəliri hesabına 7 yerdə bulaq tikib.

Hesab edirik ki, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur! Aşıq Abbas Tufarqanlının bir qoşmasında deyildiyi kimi: "El bir olsa, dağ oynadar yerindən, söz bir olsa, zərbi kərən sındırar”.

Əli SƏLİMOV

Azərbaycan.- 2019.-20 iyun.- S.11.