Qax turizm və sağlamlıq mərkəzinə çevrilir

Azərbaycanda turizm ildən-ilə sürətlə inkişaf etməkdədir. 2017-ci ildə turizmin inkişafına görə respublikamız beynəlxalq reytinq cədvəlində 13 pillə ən çox irəliləyən ölkə olmuşdur. Yanvarın 29-da "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının yekunlarına həsr olunan müşavirədə Prezident İlham Əliyev turizm sənayesinin ölkədə çox geniş imkanlara malik olduğunu bildirmiş və bu sahənin inkişafı üçün bir çox göstərişlər vermişdir. Həmin göstərişlərə əsasən, Qax rayonunda da xeyli işlər görülməkdədir.

Qax rayonu Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub-qərb ətəklərində yerləşir. Rayon şimal-şərqdən Dağıstan Respublikası, cənub-qərbdən Gürcüstan Respublikası, şimal-qərbdən Zaqatala rayonu, cənub-şərqdən Şəki rayonu, cənub-qərbdən isə Yevlax və Samux rayonları ilə həmsərhəddir.

Qax rayonunun bütün təsərrüfat sahələrində ilbəil baş verən müsbət dəyişiklikləri görəndə həm təəccüblənir, həm də çox böyük qürur hissi keçiririk. Rayonda inşa edilən çoxsaylı təsərrüfat obyektləri, yüksək dərəcədə inkişaf etmiş infrastruktur sahələri, idman qurğuları, turizm, istirahət, iaşə və s. sahələrdə sadalamadığımız digər obyektlər Prezident İlham Əliyevin Azərbaycanın bütün bölgələrinə, o cümlədən Qax rayonuna göstərdiyi diqqətin və qayğının bariz nümunəsidir. İndi Qax rayonu 20-30 il bundan əvvəlkindən çox fərqlənir. Qax rayonu müasir gözəlliyi ilə nəinki Azərbaycanın, eləcə də Avropanın bir sıra şəhərləri arasında müqayisə edilə bilər.

Rayonun ərazisində dörd iqlim zonası mövcuddur. Burada temperaturun dəyişmə həddi çox böyükdür, dağların zirvəsində mənfi 400C, Acınohurda isə müsbət 400C-yə qədər temperatur müşahidə olunur. Rayonun xeyli sahəsində subtropik tipli iqlim olur.

Qax rayonu Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin su ehtiyatlarının 3873 km3 və ya 13 faizini təşkil edir. Bu məkan Azərbaycanda yeraltı və yerüstü su resurslarına görə, xüsusən də termal və mineral suların zənginliyi ilə fərqlənir. Digər xammal ehtiyatlarından fərqli olaraq, rayon ərazisində böyük müalicəvi əhəmiyyəti olan termal sular və mineral bulaqlar da qeydə alınmışdır. Bunlardan "Oğlanbulaq”, "Qızbulaq” və "Hamambulaq” daha məşhurdur. Qax rayonunun termal suları, əsasən rayonun dağəmələgəlmə proseslərinin davam etdiyi yüksək dağlıq ərazilərdə daha çox yayılmışdır. Termal suların mövcud olduğu ərazilərin əksər hissələrində avtomobil yollarının olmaması onlardan istifadə imkanlarını çətinləşdirir. Bu ərazilərə avtomobil yolunun çəkilişi çox böyük maliyyə resursları tələb etdiyindən hələlik belə ərazilərə avtomobil yollarının çəkilişi real görünmür.

Digər tərəfdən, belə ərazilərdə qış vaxtı iqlim sərt keçdiyindən qış aylarında insanların dəniz səviyyəsindən 1500-2000 metr yüksəklikdə daimi istirahət və müalicə məqsədilə istirahət etmələri real görünmür. Digər tərəfdən, dəniz səviyyəsindən yüksək olan belə ərazilərdə tez-tez baş verən qar uçqunlarının, sürüşmələrin, zəlzələlərin, sellərin neqativ təsiri nəticəsində termal suların yer səthinə çıxdığı yerlərdə "gözləri itir” və qeyri-müəyyən yerlərdə Kürmük çayına qarışırlar. Fasilələrlə baş verən təbii fəlakətlər göstərilən ərazilərdə mövcud termal suların debitinin, temperaturunun qismən azalmasına və ya çoxalmasına səbəb olur. Azərbaycanda xarici və daxili turizmin son illərdə yüksək səviyyədə inkişafını nəzərə alaraq, Qax rayonunun termal və mineral sularından da səmərəli istifadənin təmin edilməsi üçün vaxt itirmədən göstərilən ərazilərdə mövcud təbii fəlakətlərə qarşı əsaslı tədbirlər görülməlidir.

* * *

Bizim üçün bəzi hallarda istifadəsi əlçatmaz olan Qax rayonunun termal sularını 150 il bundan əvvəl rus, alman, polyak, yəhudi və s. ölkələrin alimləri tədqiq etmiş, termal və mineral bulaqların texniki göstəriciləri haqqında tam dəqiqliklə məlumat vermişlər. Termal və mineral suların debiti, temperaturu, kimyəvi tərkibi, müalicəvi xüsusiyyətləri və s. göstəriciləri özünün elmi praktiki əhəmiyyətini bu gün də saxlayır.

Qaxın 1500 km2 ümumi ərazisində 5 termal və 6 mineral soyuq bulaq var. Onlardan yeddisi bilavasitə yer səthinə çıxışı olan termal sulardır. İlisu, Qaynama, Nohbulaq, Kürmükçay hər birinin bir çıxışı olan bulaqlardır. Göstərilən termal və mineral bulaqların ilk tədqiqi 1887-ci ildə Q.V.Strube, 1928-ci ildə isə K.N.Paffenqolts tərəfindən aparılmışdır. İlisu termal suyunun hərarəti müsbət 400C-yə, debiti 40000 litr/sutkaya bərabərdir. Paffenqoltsun 1930-cu ildə İlisunun termal suyunun kimyəvi tərkibi haqda çap etdirdiyi məqalə 1940-cı ilə qədər İlisu termal suyu haqda nəşr olunan ilk və yeganə elmi məqalə olmuşdur. Sonrakı illərdə Azərbaycan tədqiqatçıları bu sahədə araşdırmaları davam etdirmişlər.

İlisu termal su mənbəyi dəniz səviyyəsindən 1460 metr yüksəklikdə Kürmük çayının sol qolu olan Hamamçayın sol sahilində yerləşir və çoxsaylı çıxışları olan termal sulara malikdir. Hamamçayın geniş vadisi ilə İlisu termal su mənbəyinə gedən yol tədricən daralaraq eni 3-4 metrə çatır və kanionvarı dərə əmələ gətirir və Qızbulağın çıxışında bu ərazi sıldırımlı qayalarla əvəz olunur. İlisuyun əsas mənbəyindən çıxan sular çaydan təxminən 12-15 metr hündürlükdə yerləşən şaquli vəziyyətdə yerləşmiş qayaların çatlarından çıxır.

Oğlanbulağın bu suyundan yerli və Gürcüstanın yaxın yaşayış məntəqələrindən gələn əhali 3x3 m sahəsi və 1,4 metr dərinliyi olan hovuzdan müalicə üçün istifadə edərmişlər. Oğlanbulaqdan 20 metr şimalda hərarəti müsbət 400C olan Qızbulaq termal suyu yerləşir. Qızbulaqdan azacıq şimalda isə temperaturu müsbət 350C olan çoxsaylı çıxışlı termal sular mövcuddur. Bundan başqa, çayın sağ sahilində hərarəti müsbət 350C olan termal sular istifadəsiz axır. İnsan sağlamlığı üçün çox qiymətli olan, hələlik istifadə edilməyən bu sular Oğlanbulağa qarışaraq Hamamçaya çıxır. Suyun kimyəvi tərkibi xlor, natrium, kalsium və s. element ionları ilə zəngindir.

* * *

İlisu termal suyunun əsas çıxışı olan Oğlanbulaq və Qızbulaq sularının çıxdığı ərazi qədimdən yerli əhali tərəfindən müqəddəs bir ziyarətgah kimi qəbul edilmişdir. Ona görə də bura gələn insanlar saf niyyətlə gəlməlidirlər. Həmin bulağın çıxdığı yerdə iki vanna fəaliyyət göstərir. Vanna qəbulu isə pulsuzdur.

İlisu termal suları tərkibində natrium hidrokarbonat və sərbəst karbonat turşusu olan qələvi karbonat tərkibli su qrupuna aiddir.

Rayonun ərazisində yerləşən digər mineral sular əsasən yerli əhali tərəfindən xəstəliklərin müalicəsi üçün istifadə edilir. Tarix boyu burada yaşayan insanlar bəzi xəstəliklərini müalicə etmək üçün göstərilən soyuq mineral bulaqların ətrafında xəndəklər qazır, böyük çay daşlarını tonqalda qızdırıb, qızmar daşları həmin xəndəklərə tökərək suyu isidib, vanna kimi istifadə edirmişlər.

Belə mineral bulaqlardan biri də rayonun Suskəndi yaxınlığında yer səthinə çıxan, öz kimyəvi-mineral tərkibinə görə məşhur Naftusiya hidrokarbonatlı mineral sularla oxşarlıq təşkil edən "Qax” mineral bulağıdır. 1988-ci ildən həmin su qablaşdırılaraq çox məhdud sayda Bakı şəhərində, respublikanın digər şəhər və rayonlarında satışa çıxarılır. Onun əsasında 1989-cu ilin fevralından etibarən "Şəfa” müalicə pansionatı da fəaliyyət göstərir.

Pansionata gələnlərin əksəriyyəti "Qax” mineral suyu ilə müalicəyə üstünlük verənlərdir. Süfrə suyu kimi də məşhur olan bu suyun tərkibi müxtəlif minerallarla zəngin olduğundan onun çox böyük müalicəvi əhəmiyyəti vardır. Pansionatda mədə-bağırsaq, qaraciyər, öd yolları, maddələr mübadiləsi pozğunluqları, böyrək daşı, ürək qan-damar, sümük oynağı sistemi və başqa xəstəliklər müalicə olunur. Burada xəstələr təbii bitki mənşəli vannalar, parafin-naftalanlı müalicə, fizioterapiya, masaj, mədənin və bağırsağın yuyulması və s. müalicələr alırlar. 70 nəfər tibbi heyətin çalışdığı pansionatın müalicə şöbəsində yüksəkixtisaslı uroloq, kardioloq, terapevt, pediatr fəaliyyət göstərir.

Təəssüf ki, hər cür şəraiti və böyük müalicəvi əhəmiyyəti olan bu müalicə müəssisəsi 1997-ci ilin fevral ayından ilin cəmi 4 ayı (iyun-sentyabr) fəaliyyət göstərir. Qalan vaxtlarda isə işçilər məcburi məzuniyyətə göndərilir. Halbuki 1997-ci ilin fevral ayına qədər pansionat il boyu fəaliyyət göstərmişdir. Əlaqədar təşkilatlar xəstələrə şəfa bəxş edən bu müalicə-istirahət müəssisəsinin daha da genişləndirilməsi və il boyu fəaliyyət göstərməsi üçün müvafiq tədbirlər görsə, bunun böyük əhəmiyyəti olar.

* * *

Qax rayonu ərazisində yerləşən "Uludağ” istirahət və turizm mərkəzi 2005-ci ildə istifadəyə verilmiş, dörd hektar sahəni əhatə edir. İlisu termal suyu plastik borularla mərkəzə gətirilmişdir. Mərkəzdə kafe, bar, restoran eyni vaxtda 140-150 nəfər yerli və xarici turistlərə xidmət göstərir. 2-4 nəfərlik kotteclər, bura istirahətə gələnlər üçün vannalar, hovuz, eləcə də uşaqlar üçün kiçik hovuz, kişi və qadınlar üçün masaj kabinləri, həkim məntəqəsi və s. fəaliyyətdədir. Vannaların qəbulu, masaj, hovuzdan istifadə üzrə qiymətlər Avropa ölkələrində olan müalicə mərkəzlərindəki qiymətlərdən ucuzdur.

İnsanların burada qəbul etdikləri müalicə vannaları qan-damar, dayaq-hərəkət sistemlərinin, qan təzyiqi, ginekoloji, damar, dəri, piylənmə və s. xəstəliklərin müalicəsində çox yaxşı nəticə verir. Uludağa 6 kilometr məsafədən çəkilən plastik borular açıq halda olduğundan gətirilən termal suların hərarəti 10-150C aşağı düşür və suyu yenidən qızdırmaq lazım gəlir. Bu isə onun müalicəvi xüsusiyyətinə mənfi təsir göstərir. "Uludağ” turizm və istirahət mərkəzinə çəkilib gətirilmiş bu termal su bir neçə yerdə Kürmük çayından keçdiyindən vaxtaşırı çayda baş verən sellərin, eləcə də sürüşmələrin, zəlzələlərin, qar uçqunlarının təsirinə məruz qalaraq yararsız hala düşür. Göstərilən təbii proseslərdən suyun gətirildiyi plastik boruları qorumaq üçün hər dəfə külli miqdarda maliyyə vəsaiti sərf olunur. "Uludağ” turizm və istirahət mərkəzinə plastik borularla gətirilən termal su qış aylarında hökm sürən kəskin şaxtalar zamanı donur və ondan istifadə edilə bilmir. Göstərilən termal sudan il boyu istifadə üçün müvafiq təsirli müdafiə tədbirləri görülərsə, bura gələnlərin sayı artar. Burada yalnız müalicəyə gələnlərin təzyiqinin ölçülməsi və vanna qəbulundan başqa əsaslı digər tibbi xidmətlər, demək olar ki, yoxdur.

Qax rayonunun iş adamları rayonda tikdirdikləri çoxlu mehmanxana, ictimai iaşə obyektləri, istirahət, əyləncə və s. sahələrə külli miqdarda vəsait qoymuşlar. Onların tikdirdikləri dəbdəbəli qəsrlər o zaman səmərə verə bilər ki, rayon mərkəzindən çoxlu termal suları olan ərazilərə nəqliyyat yolları çəkilsin və beləliklə, turist axını artsın.

Qax rayonu Azərbaycanın ən çox təbiət abidələrinə: şəlalələrə, füsunkar sıldırımlı relyefə, selli dağ çaylarına, hələlik istifadə olunmayan tarixi qalalara, məbədlərə, dini yerlərə və s. malik olmaqla belə yerlər haqqında çox ətraflı bukletlər, xəritə sxemlər hazırlanmalı və onlar rayona xarici ölkələrdən gələn turistlərin diqqətinə çatdırılmalıdır.

Turistlər üçün yol boyu bəlli kilometrdən bir Qax rayonuna nə qədər qaldığını, yollarda olan hotel və kempinqlər, yanacaqdoldurma məntəqələri, yaxınlıqda olan tarixi və təbii abidələr və s. kimi çoxsaylı məlumatverici nişanların olması yaxşı olardı.

Payız və qış aylarında rayonda işsizliyin qismən azaldılması, həm də rayona gələn turistlərin marağını artırmaq üçün toxuculuq, xalçaçılıq, müxtəlif növ suvenirlərin və başqa sahələrin inkişafının təşkili Qax sakinlərinin arzusudur.

Bakı-Yevlax-Balakən dəmir yolu Qax şəhərindən 15 km məsafədən keçir. Bu dəmiryol xəttinin bilavasitə həm də Qax şəhərinə kimi çəkilməsi rayonun bütün təsərrüfat sahələrinin, o cümlədən yerli və xarici turizmin inkişafına müsbət təsir göstərər.

Azərbaycanın əksər bölgələrində olduğu kimi, Qax rayonunda da hotellər, kempinqlər, ictimai iaşə obyektləri, turizm və əyləncə mərkəzlərində qiymətlərin yüksək olması turizmin inkişafına mənfi təsir göstərir. Bunları nəzərə alaraq qiymətlərin tənzimlənməsinə də xüsusi diqqət göstərilməlidir.

Neron BABAXANOV,

BDU-nun professoru

İsmayıl ƏLİYEV,

BDU-nun professoru

Azərbaycan.- 2019.- 2 mart.- S. 11.