“Dədə Qorqud”un üç tonqalı qələbə rəmzidir!

El-obamıza Novruz gələndə dağların zirvəsində qalanardı bu ocaqlar...

Mart ilin ən sevimli aylarından biridir. İlk növbədə ona görə ki, məhz bu ayda ana təbiət qış yuxusundan oyanır, torpaq cana gəlir, ötən ilin payızından isti ölkələrə uçub getmiş köçəri quşlar geri qayıdaraq ağacların budağında quruyub qalan yuvalarını bərpa edir.

Bununla da bir daha təsdiqlənir ki, yaşıl donlu bahar ömrümüzə - həyatımıza və həyətimizə ayaq başmaqdadır, ana təbiət hərdən şıltaqlıq edib üz-gözünü bozartsa da, lap elə qarı nənənin çəpişlərini vədəsiz yağan qar, çovğun qorxutsa da...

Təbiətin "oyanış ayı”nda çayların buzu əriyir, arxın kənarlarında yerin yeddi qatına kök atmış yarpız, gicitkən soyuq-sazaqdan qorxmayıb günəşə boylanır. Zirvəsi bəyaz dağlar baharın gəlişini duyub ağ çalmasını açmağa, yaşıl şala bürünməyə hazırlaşır.

Hələ bir qaya dibinə sığınmış novruzgülünə baxasız. Elə bilir ki, ondan tez oyanan yoxdur. Amma baxıb görəndə ki, danaqıran "onu yuxuya verib”, boynunu əyib kövrəlir, kol dibində bəndə düşən bənövşəni səsləyir, təbiət yenidən canlanır, qış donunu soyunmaqla yeni bir fəslin gəlişindən xəbər verir, başlayır o da nazlanmağa.

Novruz günlərinə qədər dörd çərşənbə yol gələn yaz fəsli Sudan keçib, Odda bişib, Yelin qanadlarında özünü Torpağa yetirəndə görüb ki, qarçiçəyi yerin bağrını yarıb. Novruzun təbiətə gətirdiyi oyanış, deyirlər ki, aran yerlərində daha çox hiss olunur. Lakin dağların Novruz bayramını necə qarşılamasının şahidi olanlar bu həqiqəti bəzən qəbul edə bilmirlər, onun da səbəbləri var.

Novruz bayramı günlərində (hətta çərşənbələr başlayandan) qəmli notlardan uzaq olmaq lazımdır. Bu da folklorumuzdan gəlmədir: dəm dəmi gətirər, qəm də qəmi. Ağrı-acılarımızı tonqalda yandırırıq ki, yeni baharımız, yazımız xoş əhvali-ruhiyyə gətirsin, şadlıq və sevincli günlər qədəm bassın həyatımıza. Belə günlərdə qəmlənmək olmaz, lakin nə yazıqlar ki, bu da hələlik mümkün deyil. Düşmən tapdağında qalan yurdlarımızda Novruz tonqalları qalanmır. Dədə Qorqud boylarından boy verən bu oyanış tapdaq altındakı yurdlarımızda illərdir ki, gecikir. Çünki orada yağı torpağa qayğı göstərmir, onu əkib-becərmir, əksinə, onu yaralayır.

Tədqiqatçı-alim, professor Dilqəm Quliyevin araşdırmalarına görə, Cəmşid Araz çayı kənarında məskən salıb məclis quraraq dünya hadisələrindən xəbərdar olub. Əl Biruni "Asar əl-Baqiyyə” adlı əsərində bu haqda belə yazır: "Deyirlər, Cəmşid bir sıra şəhərlər gəzib, nəhayət, Azərbaycana gələndə taxta çıxdı və camaat onu çiyinlərində apardı. Günəş şüaları həmin taxta düşdü. Camaat bu şöləni görüb həmin günü bayram etdi. Digər bir mənbədə isə deyilir ki, Cəmşid dünyanı seyr edirdi. Azərbaycana çatdıqda o, həmin gün taxta oturdu, camaat şadlıq etdi. Dedilər ki, bu gün Novruzdur - yeni gündür”.

Novruz bayramının Azərbaycanla bağlı olması barədə fikirlər əsrlər boyu davam edərək dövrümüzə qədər gəlib çatıb. Ümumiyyətlə, orta əsr mənbələrinə xas olan belə bir cəhəti qeyd etməliyik ki, həmin dövrlərdə bütün bayramların hökmdarların adı ilə bağlanmasına xeyli səy göstərilib. Bu isə dövrün xüsusiyyətlərindən irəli gəlirdi. Çünki orta əsrlərdə alim və şairlərin, demək olar ki, əksəriyyəti müəyyən hökmdarların tabeliyində və ya himayəsi altında olub.

...Dünyagörmüş şəhid anası Səmayə Mehdiyeva isə deyir ki, Novruz gecələrində sübhə kimi yatmayan təkcə oğlanlar və ya orta yaşlı kişilər deyil, qızlar da olurdu: "...Kənd qızlarının bir evə yığılması və orada mərasimlə bağlı müxtəlif oyunlar keçirmələri oğlanların da marağını çəkərdi. Həmin gecələrdə qız bəyənməyə çıxanlar da az olmazdı. Qızlar şirniyyat bişirər, nənələrindən qalma yadigarları yada salar - bəxtlərini sınayar, qapıpusmaya çıxardılar. Daha bir maraqlı oyun "Yelləncək” idi. Hündür yerlərdən kəndirlə yelləncək asardılar. İkiqat asılmış kəndirin bir tərəfində oğlan, digərinkində isə qız oturardı. Üz-üzə oturmuş bu cütlükləri bəzən yarızarafat-yarıgerçək sevgililər də adlandırardılar. Çünki qızlar yalnız bəyəndikləri oğlanla birlikdə yelləncəyə minərdilər...”

Qonşuların və qohumların, eləcə də küsülülərin bir-birinin evinə ayaq açması milli birliyin göstəricisi sayılırdı. Bayram günlərində küsülülər barışmalı, kimsə qanıqara olmamalıdır, xoş sözlər danışmalıdır. Çünki qapının arxasında "bəxtinə çıxan sözlər”i səbirsizliklə, təlaş və həyəcanla gözləyənlər olur. "Duzlu kömbə” yeyib yatanların yuxularının çin olacağı inamının da tarixi çox qədimlərə gedib çıxır...

Qalanan tonqalların qığılcımları göyləri yandırmasa da, düşmənin bağrını yarır, yarasaların gözlərini qamaşdırır. Dədə Qorqud Oğuz oğluna tapşırıb ki, dağların başında üç tonqal qalasın. Qoy düşmən bilsin ki, Oğuz yurdunun ocağı gur yanır... Bunun rəmzi mənası var. Üç tonqal qələbə rəmzidir! Üç tonqal qalamağa qadir olan xalqımızın Novruz bayramının özəllikləri az deyil. Bu milli bayramın əsrlər və minilliklər yola salması onun digərlərindən fərqli cəhətləridir. Vaxtilə dini don geydirilən və buna görə də sovetlər tərəfindən keçirilməsi yasaq edilən Novruz, əslində, mahiyyətini özü göstərir. O, təbiətin canlanması ilə fəsillərin yerinin dəyişməsini bildirir. Demək, il təzələnir. Milli-mənəvi sərvətlərimizdən sayılan Novruz bayramı özəllikləri ilə fərqlənir. Bəlkə də türk xalqlarının yeganə bayramıdır ki, bu əziz günlərdə böyüklü-kiçikli hər kəsin qəlbinə bir bahar təravəti, yaz duyğuları - coşqunluq, yüksək əhvali-ruhiyyə dolur.

Qədəmləri uğurlu, bərəkət sovqatlı olsun Novruz bayramının. Hər diləkdən bir mətləb hasil olur, deyirlər. Qoy builki Novruz yurd nisgillilərə, sadəcə, təsəlli deyil, xoş ovqat gətirsin, ümidləri cücərtsin...

Gəl, gəl, a yaz günləri, ilin əziz günləri...

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Azərbaycan.- 2019.- 20 mart.- S.7.