Xanəndə, yoxsa neft milyonçusu...
Bakı əsilzadələri
XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində "neft və milyonlar səltənəti” olan Bakı "qaynar qazan”a bənzəyirdi. Şəhər sürətlə inkişaf edirdi. Ətraf yerlərdən buraya pənah gətirənlərin sayı çoxalır, hətta şəhərin sərvətindən yararlanmaq istəyən xaricilər də kapitallarını artırmaq üçün Bakıya axın edirdilər. Bu şəhərdə kimlər bir gecənin içində milyonlara sahib olmayıb? Bakının "qara qızıl”ı Nobel və Rotşild ailələri ilə bərabər şəhər sənayeçilərinə də görünməmiş sərvətlər qazandırırdı. Mədəni mühit də məhz bu zamanlardan dəyişməyə başlamışdı. Bakı nefti dünyaya hökmranlıq edirdi.
Bu illərdə mədəniyyət və incəsənət sahəsində güclü tərəqqi özünü göstərirdi. İfaçılıq sənətinin inkişafında Bakı heç də Şuşa, Şamaxı, Gəncənin musiqi məclislərindən geridə qalmırdı. Hələ deyərdim ki, Azərbaycanın başqa yerlərindən gələn ifaçıların tanınmasında Bakının xüsusi rolu var idi. Bütün tanınmış ifaçılar yaşadığı yerdən uzaqlaşanda ilk dayanacaq yerləri Bakı və onun musiqi məclisləri olurdu. Bu məclislərə içərişəhərli Məşədi Məlik Ağası oğlu Mansurov rəhbərlik edirdi. Onun evi bir növ konservatoriyanı xatırladırdı. Təsadüfi deyil ki, Mirzə Məlikin təşkil etdiyi məclislərdə Mirzə Sadıq (Sadıqcan), Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Mirzə Məhəmmədhəsən, Əbdülbaği (Bülbülcan), Seyid Şuşinski, İslam Abdullayev, Mirzə Səttar kimi böyük sənətkarlar iştirak etmişlər. Musiqişünas-alim, görkəmli tədqiqatçı Firudin Şuşinski yazırdı: "Məşədi Məlik qonaqpərvər bir şəxs olduğundan Qarabağdan, Şirvandan, eləcə də İrandan Bakıya gələn musiqiçilər aylarla onun hər cür şəraiti olan yaraşıqlı otaqlarında dincəlirdi. Azərbaycanın Hacı Hüsü, Bülbülcan, Məşədi Zeynal, Sadıqcan kimi məşhur musiqiçiləri Məşədi Məlikin ən yaxın dostları idi”.
***
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın görkəmli musiqi simalarından biri də mədəniyyət tariximizdə əbədi iz qoymuş xanəndə Seyid Mir Tağı Mirbabayevdir. Bakı musiqiçilərinin bütöv bir nəslini yetişdirmiş, Məşədi Məlikin təşkil etdiyi "Musiqi salonu”nun üzvlərindən olan Seyid Mir Tağı Mirbabayev 1867-ci ildə Bakıda mərsiyəxan ailəsində anadan olub. Atası qatı dindar idi. Seyidin gözəl səsi olduğundan o da atası və qardaşı kimi mərsiyəxanlıqla məşğul olurdı. O, bir müddət sonra mərsiyəxanlıqdan uzaqlaşıb xalq məclislərində iştirak etməyə başlayır. Artıq Seyid Mirbabayev keçən əsrin əvvəllərində Bakıda nümayiş olunan teatr tamaşalarının fasilələrində bir çox tanınmış müğənnilər kimi çıxış edirdi. Təsadüfi deyil ki, 1902-ci ilin yanvarında "Kaspi” qəzeti yazırdı: "Yanvarın 11-də, cümə günü Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında məşhur Qarabağ aşığı Nəcəfqulunun və xanəndələrdən Qaryağdıoğlu Cabbarın, bakılı Seyidin, şəkili Ələsgərin və Keçəçioğlu Məhəmmədin iştirakı ilə Bakıda birinci Şərq konserti olacaqdır”.
Seyid tez bir zamanda bütün Qafqazda, Orta və Yaxın Şərqdə muğam ifaçısı kimi məşhurlaşır. Şəhərin milyonçuları xanəndəni bir-birlərinin bəhsinə şənliklərinə dəvət edirdilər. Xüsusilə də xanəndənin "Pate” (Fransa), həmçinin Varşavanın "Konsert-Rekord” şirkətlərində, o zamanlar Tiflis və Bakıda fəaliyyət göstərən filialları tərəfindən bir neçə mahnısı vala köçürüləndən sonra onu sevənlərin sayı daha da artır, məclislərində xanəndənin iştirakı üçün cəhdlər də olurdu. Bakı milyonçusu Şıx Bala Şıx Sala oğlu Seyid Mirbabayevi məşhur tarzən salyanlı Şirin Axundovla birlikdə oğlunun toy məclisinə dəvət edir. Toyun adəti üzrə xanəndə bəy tərifi yerində bəyin dayısından xələt almaq üçün üzünü ona tutub deyir:
...Gözəl olur mayislərin mayisi,
Gəlsin xələt versin bəyin dayısı...
O da öz növbəsində pul əvəzinə Sabunçuda həyət sahəsində qazdırdığı fontanın xərcini üzərinə götürməklə xanəndəyə bağışladığını bəyan edir. Hadisədən bir müddət sonra gözlənilmədən həmin həyətdə olan neft quyusu bir neçə yerdən fontan vurur...
***
Bu yerdə bir haşiyəyə çıxmaq istərdik: xanəndə haqqında yazanlar, onun barəsində çıxış edənlər heç bir tutarlı mənbəyə müraciət etmədən bildirirlər ki, bu hadisədən sonra guya Seyid Mirbabayev milyonçu olmuşdu.
Düzdür, həmin hadisədən sonra S.Mirbabayev böyük var-dövlət sahibi olsa da, əslində o, 1906-cı ildən Bakıda sahibkarlar arasında imkanlı şəxs kimi tanınırdı. Onun da mülkləri, daşınmaz əmlakı var idi, onları ayrı-ayrı imkanlı şəxslərə icarəyə verirdi.
Qeyd edək ki, 1905-ci ildə dul qalmış sahibkar arvadı Yekaterina Mixaylovna Nadirova adlı qadın Tiflisdə yaşayan I qildiya taciri, nəslən Fəxri vətəndaş sayılan Maksimilian Mavrikeviç Şumaxerə Bakıda yerləşən neft torpaqlarını icarəyə verir. Bu barədə məlumatlar Dövlət Tarix Arxivinin sənədlərində öz əksini tapıb. Orada yazılır: "Mən, Yekaterina Mixaylovna Nadirovanın inanılmış şəxsi Bakının Balaxanı bağlarında yerləşən neft sahəsini Maksimilian Mavrikeviç Şumaxerə icarəyə verdim”.
O, neftdən gələn gəlirin 4/1 hissəsini hər ayın 15-nə qədər dövlətə ödəməli idi. Görünür icarə haqqını vaxtlı-vaxtında ödəyə bilməyəcəyini düşünən M.M.Şumaxer 1906-cı ildə Mir Tağı Mirbabayevə həmin neft torpaqlarını icarəyə verir.
Arxiv sənədlərindən o da məlum olur ki, S.Mirbabayev "Bakı rus neft cəmiyyəti”nə, milyonçu (sənədlərdə I qildiya tacir) Musa Nağıyevə və başqa şəxslərə Sahil kənarındakı mülkündə otaqlarını kirayəyə vermişdi. Seyid yalnız mülkün birinci mərtəbəsini icarəyə verməklə il ərzində təmiz 32.756 rubl qazanc əldə etmişdi.
S.Mirbabayev yalnız ayrı-ayrı sahibkarlarla iş birliyi yaratmır, o həmçinin dövlət orqanları ilə də əlaqələr qururdu. Bəzən onlara bu və ya digər məsələlər barədə müraciət edir, kreditlə pul götürür və öhdəliyi vaxtında yerinə yetirəcəyinə yazılı surətdə zəmanət verirdi.
Bağışlanmış neft quyusunun hesabına daha da zənginləşən, var-dövlətə sahib olan Seyid şəhərdə mülk almaq üçün el ağsaqqalı sayılan Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yanına məsləhətə gedir. Onun sənətinin vurğunu olan Hacı anasının və özünün yaşadığı mülkündən başqa bütün evlərini ona peşkəş verməyə hazır olduğunu bildirir. Seyid Hacının bu iltifatını yüksək qiymətləndirir və o, başqa bir mülk almaq istədiyini söyləyir.
Hacı Zeynalabdin Tağıyev bir qədər özlüyündə götür-qoy etdikdən sonra deyir:
- Seyid, gəl sənə məktub
verim, get Tiflisə. Müflisləşmiş
erməni milyonçusu Aramyants dəniz kənarındakı
mülkünü satmaq istəyir. Bildiyimə
görə elə də baha vermir. Çox
qəşəng memarlıq üslubunda tikilib. Mənim mülkümdən heç də geri qalmaz.
Evim hazır olanadək mən də o mülkdə
yaşamışam. (Neçə illər
sonra Seyid elə həmin mülkdən hər cür şəraiti
olan səkkiz otağı Musa Nağıyevə icarəyə
vermişdi).
- Nə deyirəm, Hacı, məsləhət
gördüyün kimi edərəm, - deyə cavab verir.
Hacının Seyid Mirbabayevin
almaq üçün məsləhət gördüyü
mülk indiki Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti
meydanında yerləşən binadır. O, Bakı şəhərində
qədim tikililər arasında öz əzəməti və
gözəlliyi ilə xüsusi diqqət çəkir. Qeyd edək
ki, binanın layihəsi 1893-cü il may
ayının 25-də təsdiq olunub və həmin ayın
sonlarında Sadovaya küçəsində və Aleksandrovskaya
Naberejnayanın kəsişdiyi yerdə tikintisinə
başlanılıb. Mənbələrdə
göstərilir ki, Fransa intibah üslubunda inşa edilən
fasad sahilin qərb tərəfinə baxırdı. Üzü Azneft meydanına tərəf tikilən və
rahat mənzillərdən ibarət olan bina şəhərin
layihələndirmə strukturunda çox mühüm əhəmiyyət
daşıyırdı. Binanın daxili dəhliz
boyu yerləşdirilmiş otaqlarında şüşəbəndlər
həyətə açılırdı. Bu
binanın alqı-satqısından məlum olur ki, onun sahibi
Mixail Osipoviç Aramyants mülkünün
satılmasını vəkili Avetis Sergeyeviç Cknavoryantsa həvalə
edib. Avetis Sergeyeviç Cknavoryantsa Mixail
Osipoviç Aramyantsın tam mülkiyyətini Bakı taciri
Mir Tağı Mirbabayevə satır.
Seyidin başqa mülklərindən
biri də sovet dövründə "Səhiyyə
işçiləri klubu” adlanan bina idi. 1865-1867-ci illərdə
tikildiyi ehtimal olunur. Neftçilər prospektində
"Qubernator evi” kimi tanınan binanın yeni sahibi Seyid
Mirbabayev Bakı şəhəri qubernatorunun iqamətgahı
olmadığından ona icarəyə verir...
***
Seyid vaxtilə Hacının
ona verdiyi məsləhəti qəbul edib Qori Müəllimlər
Seminariyasının hamiliyini üzərinə
götürür. Qeyd edək ki, Qori Müəllimlər
Seminariyasının nizamnaməsində təlim-tərbiyə
ilə bağlı, həm də seminariyanı himayə edən
Fəxri Nümayəndəsi haqqında xüsusi maddələr
öz əksini tapmışdır. Seyidin
üzərinə götürdüyü missiya Tiflis şəhərində
sevinclə qarşılanır. Tiflis qəzetləri
Bakı neft sənayesi sahibinin bu addımını yüksək
qiymətləndirərək yazırdı: "Varşavada səsi
qrammofon valına yazılan ilk azərbaycanlı xanəndələrdən
biri, təsadüf nəticəsində neft milyonçusu olan
Seyid Mirbabayev elmin tərəqqisi naminə Qori Müəllimlər
Seminariyasına yüksək məbləğdə ianə verdi...” O, bu elanı məqbul saysa da, "xanəndə”
sözü Seyidi dilxor edir. Artıq onun
adının əvvəlinə "xanəndə”
sözü artırılmasını qəbul edə bilmir.
Vaxtilə yazdırdığı səs yazılarını
təcili olaraq ayrı-ayrı şəxslərdən alıb
məhv etməyi qərara alır...
S.Mirbabayevin Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyasına himayəçi olmaq barədə müraciətinə
cavab olaraq Xalq Təhsil Nazirliyinin əmri seminariyanın direktoru
Fyodor Antonoviç Smirnovun məktubunda göstərilir:
"22 May 1915-ci il tarixdən etibarən
Mir Tağı Mirbabayev Fəxri Himayəçi olaraq təsdiq
edilmişdir”.
S.Mirbabayev nəinki müsəlman
uşaqlarına, hətta başqa millətdən olan tələbələrə
də xüsusi qayğı ilə yanaşır, bayramlarda
onların hər birinə maddi kömək göstərirdi.
Bundan sonra Seyid Mirbabayev
üçün daha geniş imkanlar açılır. Artıq o,
hökumət nümayəndələri ilə sıx əlaqələr
yaradır. Tez bir zamanda neft ticarəti sahəsində
məşhurlaşmağa başlayır. 1912-ci
ildə o, neftlə zəngin 3 böyük sahə alır və
onun hasilatına başlayır. Artıq
Seyidin kontoru 18 buruqdan ildə 150000 barel neft hasil edirdi.
***
Keçən əsrdə
hökumət devriləndən sonra başqa neft sahibləri
kimi, Seyid Mirbabayev də vəzində yüngül, qiymətdə
ağır nəyi vardısa götürüb, Bakını
tərk edir.
O, bir müddət Parisdə yaşayır. Ləl-cavahirat
həvəskarı olan Seyid özü ilə gətirdiyi qiymətli
qaş-daşlarla güzəranını keçirirdi. Bir müddət sonra gətirdiyi sərvəti əlindən
çıxan Seyid bir daşın üstündə oturub
keçmiş günlərini şirin bir xatirə kimi
yadına salır. Bu xatirələr
işığında onu ən çox
düşündürən və
peşmançılığını bildirən, vaxtilə
el ağsaqqalı, müdrik insan olan Hacının ona etdiyi vəsiyyətə
xilaf çıxması idi: "Bala, səsindən muğayat
ol! Bu səs hər bir insana müyəssər
olmayan Allah vergisidir. Sənə Ulu
Tanrı tərəfindən bəxş edilən peyğəmbərimiz
Davudun səsidir. Bu səsi heç bir var-dövlətlə
ala bilmədiyin kimi, heç bir var-dövlətə də
uyub onu əldən vermə! Onu qorumağa
çalış!”
Seyid Hacının peyğəmbərcəsinə
dediyi sözləri xatırladıqca vicdan əzabı çəkirdi. Tutduğu
işə peşman olsa da keçmişi heç cür geriyə
qaytara bilməyəcəyi ona aydın idi. Lakin hansı səbəbdən bu cür addım
atdığı ona aydın deyildi. Ümid
yeri hər yerdən üzülmüş Seyid Parisdə Teymur
bəy Aşurbəyova rast gəlir. Mirbabayevin
ağır vəziyyətini görən Teymur bəy onu
Tehrana aparır. Seyid Mirbabayev burada
bakılıların çayxanasında xanəndəlik edir və
1953-cü ildə 86 yaşında dünyasını dəyişir.
***
HAŞİYƏ: Uzun zaman Seyid
Mirbabayev haqqında həqiqətdən uzaq olan bir əhvalat
xanəndə haqqında yazılarda eyniliklə təkrarlanır.
Bu əhvalat Kərim Kərimovun Seyidin həyatına
həsr etdiyi "Xanəndənin taleyi” librettosu əsasında
bəstəkar Cahangir Cahangirov tərəfindən
yazılmış opera olmuşdur.
"Xanəndənin taleyi”
operası inqilabdan əvvəl Azərbaycanda
yaşamış məşhur xanəndə Seyid Mirbabayevin
acı taleyindən bəhs edir. Var-dövlət
içində həyat sürmək xatirinə qürbət
ölkəyə gətirdiyi ləl-cavahiratını göyə
sovurub yoxsullaşan xanəndənin yalnız səsi
yazılmış yeganə sınıq qrammofon valı
qalmışdı. Operada xanəndənin
bu yadigarı onun məhv olmuş həyatının rəmzi
kimi anılır. Lakin ondan sonra Seyid
Mirbabayev haqqında yazılan məqalə müəllifləri
fikri başqa səmtə yönəldir və həmin hadisəni
reallıq kimi təqdim edirlər.
Qeyd edilir ki, Parisdə
yaşayarkən var-dövləti əlindən çıxan
Seyid səfil vəziyyətdə küçələri gəzirmiş. Bu zaman
gözü "Pate” firmasının bir elanına
sataşır. Şirkət Azərbaycan
musiqiçilərinin inqilaba qədər olan səs
yazılarını yüksək qiymətə
aldığını bildirir. Seyid bir
anlıq özünü itirir. Düşünmədən
evə gəlir. Göz bəbəyi kimi
qoruduğu yeganə valı götürüb şirkətə
qaçır. Şirkətin sahibi ilə
razılığa gələndən sonra gələcəkdə
yenidən varlanacağı ümidi ilə sinəsində
qoruyub saxladığı valı şirkətin
işçisinə vermək istəyəndə həyəcandan
əli titrəyir və valı salıb sındırır.
Bu zaman elə bil Seyidin gözləri hədəqəsindən
çıxır. Qəlbində dəhşətli
inilti qopur. Nə edəcəyini bilməyir.
Heç bir söz deməyib əlləri ilə
başını qucaqlayıb yerə çökür. Bu böyük xanəndənin sınmış son
ümidi idi.
Həmin məqalələrdə
göstərilir ki, Seyid Mirbabayev milyonçu olarkən səsi
yazılmış valları bir neçə qat baha qiymətə
alıb məhv edirmiş. Bununla da Seyidin
dövrümüzə heç bir səs yazısı gəlib
çıxmadığı iddia edilir.
Təxminən belə şəkildə
biz Seyid Mirbabayev haqqında müxtəlif şəxslərin
mətbuatda yazılarına rast gəlirik.
Lakin qeyd edək ki, həmin
yazıların heç birinin reallıqla əlaqəsi yoxdur. Xatırladaq
ki, Seyid Mirbabayevin səsi keçən əsrin əvvəllərində
bir şirkət tərəfindən yox, dünyanın bir
çox şirkətləri tərəfindən vallara
köçürülüb. Hal-hazırda Seyidin ifa
etdiyi on ədəd qrammofon valından ibarət olan "Mahur”
muğamından hissə, "Mahur” təsnifi, "Muxalif” təsnifi,
"Leyli və Məcnun” təsnifi, "Mübərriğə”,
muğamdan hissə, "Mübərriğə” (fars dilində),
"Küçələrə su səpmişəm”,
"Şüştər”, "Ay bəri bax, bəri bax” Azərbaycan
xalq mahnısı, "Sarənc”, "Aşiran”, "Əraq”,
"Hicaz”, "Simayi-şəms” muğamları, keçən
əsirdən bugünümüzə gəlmiş səs
yazıları Respublika Dövlət Səs Yazıları
Arxivində qiymətli bir abidə kimi saxlanılır.
Aslan KƏNAN
Azərbaycan.- 2019.-3 noyabr.- S.4.