Əsas meyarlardan biri aşkarlığın təmin edilməsidir

23 dekabr Bələdiyyə Seçkiləri Günüdür

Seçkilərin keçirilməsinin legitimliyi və demokratikliyinin qiymətləndirilməsinin əsas meyarlarından biri seçki prosesində aşkarlığın təmin edilməsidir. Buna görə də ölkəmizin seçki qanunvericiliyində aşkarlığın təmin olunmasının bir sıra institutları nəzərdə tutulub. Bunlara seçkilərin hazırlanmasını, keçirilməsini və yekun vurularaq nəticələrin elan olunmasını, seçkilərdə ciddi reqlamentin müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutan, ölkənin beynəlxalq öhdəliklərinə uyğun olaraq qəbul edilmiş qanunların və qanunuvericilik aktlarının, daimi əsaslarla peşəkar səviyyədə fəaliyyət göstərən seçki komissiyalarının mövcudluğu, onların fəaliyyətinin şəffaflığı, seçkilərə ictimai və beynəlxalq müşahidənin həyata keçirilməsi üçün zəruri şəraitin yaradılması və s. kimi hüquqi mexanizmlər aiddir.

Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsində seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi zamanı aşkarlıq mühüm prinsiplərdən biri kimi təsbit edilib. Seçkilərin şəffaflığına xidmət edən bu prinsipin təmin olunmasında aşkarlıq institutunun müxtəlif elementləri - yerli və beynəlxalq müşahidəçilərin, kütləvi informasiya vasitələrinin yaxından iştirakı, beynəlxalq metod kimi tətbiq olunan "exit-poll” keçirilməsi, seçki komissiyalarının şəffaf fəaliyyəti, eyni zamanda, qaynar xətt, internet resursları və son illər ölkəmizdə geniş tətbiq olunan veb-kameralar mühüm rol oynayır. Bütün bunlar seçki prosesini əvvəldən-axıradək izləməyə, geniş və hərtərəfli müşahidə aparmağa və nəhayət, aşkarlığın daha dolğun təminatına şərait yaradır.

Öncə qeyd etmək lazımdır ki, seçki qanunu bəzi seçki subyektlərinə - seçki komissiyalarının üzvlərinə, müvafiq seçki dairəsi üzrə qeydə alınmış namizədlərə və onların səlahiyyətli nümayəndələrinə, yaxud onların, eləcə də siyasi partiyaların, siyasi partiyalar bloklarının vəkil edilmiş şəxslərinə seçki komissiyasının iclaslarını, habelə səslərin hesablanmasını, məntəqə və dairə seçki komissiyalarında seçki bülletenləri, seçici siyahıları ilə, səsvermə üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələri ilə, səsvermənin nəticələri və yekunları haqqında protokollarla müvafiq işin aparılmasını müşahidə etmək və onlarla tanış olmaq, dairə və məntəqə seçki komissiyalarının qərarlarının və digər seçki sənədlərinin (seçici siyahıları, səsvermə üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələri, seçki bülletenləri və imza vərəqələri istisna olmaqla) surətlərini almaq, seçki komissiyalarında digər seçki hərəkətlərinin həyata keçirilməsini müşahidə etmək hüququ verməklə seçki prosesində aşkarlığın və şəffaflığın təmin olunmasının əsasını qoyub. Həmin şəxslərin müvafiq seçki komissiyalarının iclaslarında iştirak etmək və adıçəkilən sənədlərlə tanış olmaq üçün seçki komissiyalarından əlavə icazə almaları və ya müşahidəçi qismində qeydiyyatdan keçmələri tələb olunmur. Müvafiq seçki komissiyası isə onların seçki sənədləri ilə iş aparılan və ya səslər hesablanan yerə sərbəst daxil olmasını təmin edir.

Seçki Məcəlləsi istər yerli, istərsə də beynəlxalq müşahidəçilərin seçkilərdə iştirakı və fəaliyyəti üçün geniş imkanlar açır. Qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada və müvafiq dəvət əsasında Azərbaycan Respublikasına gələn beynəlxalq müşahidəçilər MSK-da qeydiyyatdan keçdikdən sonra fəaliyyət göstərə bilirlər. Qanunun tələbinə görə, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları beynəlxalq müşahidəçi statusu ala bilməzlər.

MSK-nın internet səhifəsində müşahidəçilərin qeydiyyatdan keçmələrinə metodiki köməklik göstərilməsi məqsədilə qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş və bir çox ölkələr üçün nümunə olacaq səviyyədə, sadə və işlək qaydalara uyğun ingilis və rus dillərində beynəlxalq, Azərbaycan dilində isə yerli müşahidəçilər üçün, hətta beynəlxalq müşahidəçiləri müşayiət edən tərcüməçilər üçün müvafiq ərizə formaları yerləşdirilib. Həmin formaları doldurub iki ədəd rəngli fotoşəkil əlavə etməklə qeydiyyat üçün müraciət etmək olar.

Qeydə alınmaq üçün müvafiq sənədləri təqdim edən beynəlxalq müşahidəçiyə MSK Azərbaycan dilində və xarici dillərin birində vəsiqə - lövhəcik verir. Yalnız belə lövhəciyin olması beynəlxalq müşahidəçiyə seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi dövründə fəaliyyət göstərmək imkanı verir. Beynəlxalq müşahidəçinin səlahiyyət müddəti müvafiq qaydada qeydə alındığı gündən başlayır və seçkilərin yekunlarının (ümumi yekunlarının) rəsmi dərc edildiyi gün başa çatır. Azərbaycan Respublikasının qanunlarını, beynəlxalq hüquq normalarını pozduqları halda MSK onların qeydiyyatını ləğv edə bilər.

Beynəlxalq müşahidəçilər seçicilərlə, namizədlərlə, qeydə alınmış namizədlərlə, seçki komissiyalarının üzvləri ilə, siyasi partiyaların, siyasi partiyalar bloklarının səlahiyyətli nümayəndələri ilə, qeydə alınmış namizədlərin, siyasi partiyaların, siyasi partiyalar bloklarının vəkil edilmiş şəxsləri ilə görüşə, səsvermə günündən sonra seçki qanunvericiliyi, seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi ilə əlaqədar mətbuat konfransı keçirə və kütləvi informasiya vasitələrinə müraciət edə bilərlər.

Onlar seçki kampaniyasının gedişi, seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi ilə əlaqədar olmayan fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün öz statusundan istifadə edə bilməzlər.

Seçki prosesinin yerli müşahidəsi bir qayda olaraq müşahidəçinin öz təşəbbüsü ilə və ya qeydə alınmış namizədin, siyasi partiyanın, siyasi partiyalar blokunun seçkilər sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatının təşəbbüsü əsasında aparılır. Belə müşahidələr iki formada: respublikanın bütün ərazisində və müvafiq seçki dairəsinin ərazisində aparıla bilər. Azərbaycanın bütün ərazisində müşahidənin aparılmasına dair ərizə seçkilərin elan edildiyi gündən başlayaraq seçkilərin keçirilməsinə 10 gün qalanadək MSK-ya təqdim edilə bilər. Ərizədə müşahidə aparmaq niyyətində olan şəxsin soyadı, adı, atasının adı, yaşayış yerinin ünvanı, şəxsiyyət vəsiqəsinin seriya və nömrəsi, zərurət olduqda isə həm də maraqları təmsil olunacaq namizədin adı, qeyri-hökumət təşkilatının, siyasi partiyanın, siyasi partiyalar blokunun adı və hüquqi ünvanı göstərilməlidir. Ərizəyə iki fotoşəkil də əlavə olunmalıdır. Hər bir ərizəyə dair qərar isə onun verildiyi tarixdən başlayaraq 3 gün müddətində qəbul edilir. Ərizəçinin müşahidəçi qismində qeydiyyatından imtina olunması halı yalnız ərizədə göstərilən məlumatlar yanlış olduqda baş verə bilər. Müşahidənin aparılmasına icazə verildikdə müşahidəçiyə MSK-nın müəyyən etdiyi formada lövhəcik verilir.

Seçki dairəsinin ərazisində müşahidənin aparılmasına dair ərizə isə seçkilərin elan edildiyi gündən başlayaraq seçkilərin keçirilməsinə 5 gün qalanadək müvafiq dairə seçki komissiyasına təqdim edilməlidir. Bu ərizədə də yuxarıda qeyd edilən məlumatlar göstərilməli və ərizəyə iki fotoşəkil əlavə olunmalıdır. Müşahidənin aparılmasına icazə verildikdə dairə seçki komissiyası müşahidəçiyə MSK-nın müəyyən etdiyi formada lövhəcik verir.

Həm yerli, həm də beynəlxalq müşahidəçilər eyni hüquq və vəzifələrə malikdirlər. Onların seçici siyahıları ilə tanış olmaq, səsvermə günü istədiyi vaxt müvafiq seçki məntəqəsində olmaq, seçki bülletenlərinin verilməsini, səsvermə yerindən kənarda seçicilərin səs verməsini, seçki bülletenlərinin, ləğv edilmiş seçki bülletenlərinin sayılmasını müşahidə etmək kimi hüquqları var. Bundan əlavə, onlar seçicilərin səslərinin hesablanmasına, seçicilərin səsləri hesablanarkən doldurulmuş və ya doldurulmamış hər bir seçki bülleteninə səsin etibarlılığını yoxlamaq məqsədilə baxa, səsvermənin nəticələri və seçkilərin yekunları haqqında seçki komissiyasının protokolu və digər sənədlərlə tanış ola, səsvermənin təşkili ilə əlaqədar təklif və iradlarla məntəqə seçki komissiyasının sədrinə, o olmadıqda isə onu əvəz edən şəxsə müraciət edə bilər. Müşahidəçilərin, həmçinin səsvermənin nəticələri və seçkilərin yekunları haqqında protokolların surətini əldə etmək hüququ var.

Qanunla seçki prosesində aparılan müşahidənin tam, hərtərəfli, keyfiyyətli, obyektiv və ən önəmlisi, qərəzsiz aparılması üçün bir sıra prinsiplər də müəyyən edilmişdir: seçki prosesində bir namizədin və ya siyasi partiyanın mənafeləri naminə təsir göstərilməməli, müşahidə edilən hərəkətlərə aid olan bütün hallar və faktlar nəzərə alınmalı, müşahidə açıq aparılmalı və müşahidənin yekunları faktlara əsaslanmalıdır. Göründüyü kimi, bu prinsiplər seçki prosesinin müşahidəsinin səmərəliliyini artırmağa və seçki praktikasının daha da təkmilləşdirilməsinə xidmət edir. Həm yerli, həm də beynəlxalq müşahidəçilər bütün fəaliyyətləri zamanı qərəzsiz və bitərəf olmalıdırlar.

Seçki Məcəlləsində müşahidəçilərin fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra qadağalar da müəyyən edilib. Belə ki, seçicilərə seçki bülletenləri vermək, seçiciyə necə səs verəcəyi və ya necə səs verdiyi haqqında sual vermək, seçicinin xahişi ilə onun əvəzinə seçki bülleteninin alınması haqqında imza etmək və bülleteni doldurmaq, seçki bülletenlərinin hesablanmasında birbaşa iştirak etmək, seçki komissiyalarının işinə maneə törədən hərəkətlər etmək, seçicilər arasında təşviqat aparmaq, hər hansı bir namizədin, siyasi partiyanın, siyasi partiya bloklarının dəstəklənməsinə yönəldilən və ya bu cür qiymətləndirilə bilən çağırışlar etmək, seçki komissiyasının qərarlarının qəbul olunmasına müdaxilə etmək və öz statusu ilə bağlı suallar istisna olmaqla, seçicilərin suallarına cavab vermək müşahidəçilərə qadağan edilir. Bu tələblərin əksinə hərəkət edən müşahidəçinin qeydiyyatı onu qeydə almış seçki komissiyasının müraciəti əsasında müvafiq məhkəmə orqanı tərəfindən ləğv oluna bilər.

Hal-hazırda qarşıdakı bələdiyyə seçkiləri ilə əlaqədar olaraq yerli və beynəlxalq müşahidəçilər, xarici və yerli kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri üçün seçki prosesini əvvəldən axıradək azad və sərbəst müşahidə etməyə həm qanunvericilik, həm də təşkilati baxımdan hər cür şərait mövcuddur. Bütün seçki subyektləri, eləcə də bütün müşahidəçilər üçün Azərbaycan, ingilis və rus dillərində müxtəlif maarifləndirmə materialları - "Seçki günü üçün yaddaş”, "Müşahidəçilər üçün yaddaş” kitabçaları və s. hazırlanaraq həm MSK-nın rəsmi internet səhifəsində yerləşdirilib, həm də aidiyyəti üzrə çatdırılmaq üçün seçki subyektlərinə paylanılıb.

Azərbaycanda keçirilən seçkiləri xarakterizə edən mühüm cəhətlərdən biri də seçki prosesində çoxsaylı yerli və beynəlxalq müşahidəçilərin, eləcə də yerli və beynəlxalq kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin iştirakıdır. Bu isə Azərbaycan dövlətinin seçkilərin təşkili və keçirilməsi sahəsində milli qanunvericiliyə, eləcə də beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq üzərinə götürdüyü öhdəliklərə sözsüz və dönmədən əməl etməsinin bariz göstəricisidir.

Respublikada keçirilən seçkilərdə şəffaflığın yüksək səviyyədə təmin olunmasını özünün əsas vəzifələrindən biri hesab edən MSK bu məqsədlə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının imkanlarından da geniş istifadə edir. Məsələn, respublikamızın seçki tarixində on ildən artıq müddətdə tətbiq olunan və səsvermə prosesini seçki məntəqələrindən kənarda internet vasitəsilə fasiləsiz olaraq canlı izləməyə imkan verən veb-kameralardan istifadə təcrübəsini qeyd etmək yerinə düşər. Keçirilən seçki və referendumlar zamanı respublikadakı seçki məntəqələrində veb-kameralar quraşdırılmasına dair məsələyə MSK-nın iclasında baxılaraq müvafiq qərarla veb-kameralar quraşdırılan 1000 (təxminən 20%) məntəqənin siyahısı təsdiq olunur. Kameralar səsvermə günü seçki məntəqələrinin açılması anından, səsvermənin yekunlarının müəyyənləşdirilməsi və səsvermənin nəticələri haqqında protokolun doldurulmasından sonra seçki məntəqələrinin bağlanması anınadək fasiləsiz olaraq fəaliyyət göstərir.

Veb-kameralarla bağlı texniki hazırlıq işləri və onların sınaqdan keçirilməsi sahəsində MSK Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq edir. Qeyd edək ki, bu veb-kameralar vasitəsilə internet istifadəçiləri istər ölkə daxilindən, istərsə xaricdən MSK-nın internet səhifəsinə daxil olaraq, heç bir qeydiyyat tələb olunmadan səsvermə prosesini, səslərin sayılmasını, nəticələrin müəyyənləşdirilməsini və nəticələr haqqında rəsmi protokolların hazırlanmasını arasıkəsilmədən canlı müşahidə etmək imkanı əldə edir. Bu təcrübə 2008-ci ildən etibarən respublikada keçirilən bütün seçki və referendumlarda uğurla tətbiq olunur. Yeri gəlmişkən, qarşıdan gələn bələdiyyə seçkilərində də bu ənənənin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu isə seçki prosesində şəffaflığın təmin olunmasında iştirak edən çoxsaylı aşkarlıq institutları ilə bərabər, ölkə əhalisinin təqribən 80 faizindən çoxunu təşkil edən internet istifadəçiləri tərəfindən seçki günü proseslərinin birbaşa izlənməsinə və beləliklə, bu prosesdə aşkarlığın və şəffaflığın daha yüksək səviyyədə təmin olunmasına şərait yaradacaq. Qeyd edək ki, dünya seçki praktikasında yeni bir səhifə açan bu təcrübədən artıq bir sıra ölkələr də istifadə etməyə başlayıb.

Seçkilərdə iştirak edən tərəflərin etibarlı məlumat əldə edə bildikləri qaynaqlardan biri də MSK-nın seçkilərlə bağlı 115 nömrəli qaynar xəttidir. Avtomatlaşdırılmış telefon və elektron qaynar xətlərə daxil olan müxtəlif mövzularla bağlı sorğular, eləcə də digər hüquqi məsələlər dərhal cavablandırılır və operativ şəkildə müvafiq addımlar atılır.

Ölkəmizdə keçirilən seçkilər zamanı seçki günü ərzində MSK-ya ötürülən məlumatlar müxtəlif vasitələrlə birbaşa yayılır. Seçki prosesinin digər mərhələlərində olduğu kimi, seçkilər başa çatdıqdan və səsvermə məntəqələri bağlandıqdan sonra maraqlı şəxslərin maneəsiz şəkildə məlumat alması məqsədilə ölkə üzrə bütün seçki məntəqələrindən səsvermənin yekunlarına dair daxil olan ilkin məlumatlar Dövlət Avtomatlaşdırılmış İnformasiya Sisteminin xüsusi proqram təminatı vasitəsilə birbaşa MSK-nın internet səhifəsinə ötürülərək oradan bütün yerli və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə təqdim olunur.

Seçki prosesində seçki subyektlərinin maarifləndirilməsində və şəffaflığın təmin olunmasında digər mühüm bir vasitə isə Mərkəzi Seçki Komissiyasının internet səhifəsidir (www.msk.gov.az, www.cec.gov.az, www.infocenter.gov.az) ki, burada əvvəlki seçkilərlə, o cümlədən bələdiyyə seçkiləri ilə bağlı bütün məlumatlar yerləşdirilib. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Seçki Məcəlləsi, MSK tərəfindən qəbul edilmiş bütün təlimat, qayda, izah və qərarlar ən son redaksiyada Azərbaycan və ingilis dillərində həmin internet səhifəsində mövcuddur. Bələdiyyələrə cari ildə keçiriləcək seçkilərlə əlaqədar MSK-nın qərarları, keçirdiyi çoxsaylı maarifləndirmə tədbirləri haqqında və digər məlumatlar dərhal Azərbaycan və ingilis dillərində internet səhifəsində yerləşdirilir. Bundan başqa, seçki dairə və məntəqələrinin dislokasiyası, seçicilərin axtarış sistemi, əvvəlki seçkilərlə bağlı məlumatlar, seçki komissiyalarının tərkibi, ünvanı (naviqasiyalı bələdçi vasitəsilə səs veriləcək seçki məntəqəsinin tapılması), əlaqə məlumatları, seçki məntəqələrinin ünvanı və xəritəsi, seçicilərin siyahısı, seçkiqabağı təşviqatla əlaqədar məlumatlar, mətbuat bülletenləri və ictimaiyyət üçün maraq kəsb edən digər informasiyalar internet səhifəsində real vaxt rejimində vətəndaşların istifadəsinə verilib. Komissiyanın sosial şəbəkələrdəki səhifəsi də istifadəçilərin ixtiyarındadır və məlumatlar mütəmadi olaraq bu səhifələrdə də yerləşdirilir.

Seçkilərdə kompüter texnologiyasından və telekommunikasiyadan istifadə onların seçki prosesində tətbiqinin yüksək səmərəliliyini inandırıcı şəkildə sübut etdi. MSK-nın təşəbbüsü ilə yaradılmış "Seçkilər” Dövlət Avtomatlaşdırılmış İnformasiya Sisteminin tətbiqi Azərbaycan vətəndaşları üçün səsvermə və referendumda iştirak hüququnun təminatlarından biridir. Belə ki, sistem məlumatların düzgünlüyünü və dolğunluğunu təmin edir, vətəndaşları seçkilərin gedişi və nəticələri barədə mümkün qədər tez və geniş məlumatlandırır və bütün səviyyələrdən olan seçki komissiyalarının fəaliyyətinin informasiya təminatının səmərəliliyini artırır ki, bununla da seçki prosesində aşkarlığın təmin olunmasında önəmli rol oynayır.

Seçki prosesinin şəffaflığının və aşkarlığının təmin edilməsinin əsas vəzifəsi ədalətli və azad seçkilərin keçirilməsinə elə şərait yaratmaqdan ibarətdir ki, vətəndaş namizədliyini azad şəkildə irəli sürmək, səsvermənin gizliliyinə riayət edilməklə dəstəklədiyi namizədin lehinə səs vermək və iştirak etdiyi seçkinin nəticələrini vaxtında almaq imkanına malik olsun.

Bir daha qeyd etmək istərdik ki, aşkarlıq seçki prosesi üçün son dərəcə vacibdir, çünki mümkün səhv və nöqsanları aradan qaldırmağa, qanun pozuntusu ehtimalını məhdudlaşdırmağa imkan verir, vətəndaşların seçki sisteminə inamını gücləndirir.

Beləliklə, seçkilərdə aşkarlığın və şəffaflığın təmin olunmasına ciddi hüquqi əsas yaradan milli qanunvericilik sisteminin və seçki praktikasında mühüm aşkarlıq institutlarının mövcudluğu, seçki komissiyaları sisteminin daimi əsaslarla peşəkar fəaliyyəti, MSK-nın həyata keçirdiyi çoxsaylı maarifləndirmə tədbirləri qarşıdakı bələdiyyə seçkilərinin tam aşkarlıq və şəffaflıq şəraitində, azad və ədalətli keçiriləcəyinə inam yaradır.

Bəxşeyiş ƏSGƏROV,

Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının üzvü

Azərbaycan.- 2019.- 29 noyabr.- S. 5.