Görkəmli alim, tanınmış yazıçı

Azərbaycan dilçilik elminin və bədii fikrinin zirvələrindən, parlaq simalarından olan akademik, Əməkdar elm xadimi, Xalq yazıçısı Kamal Abdullayevin 70 yaşı tamam olur. Görkəmli dilçi-türkoloq alimin Azərbaycan filologiyasının, xüsusilə də qorqudşünaslığın, sintaksisin nəzəri problemlərinin, mətn dilçiliyinin hərtərəfli öyrənilməsi və inkişafında mühüm xidmətləri var.

Kamal Mehdi oğlu Abdullayev (Abdulla) 1950-ci il 4 dekabrda Bakıda anadan olmuş, 1968-ci ildə burada 190 saylı orta məktəbi bitirmişdir. 1973-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində ali təhsilini başa vurduqdan sonra SSRİ Elmlər Akademiyası Dilçilik İnstitutunun aspirantı olmuşdur. 1977-ci ildə Moskvada "Sintaktik paralelizm” ("Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili üzrə) mövzusunda namizədlik, 1984-cü ildə Bakıda "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri” adlı doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmişdir. O, 1993-cü ildə professor elmi adı almış, 2007-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, 2014-cü ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir.

Əmək fəaliyyətinə 1977-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda başlayan Kamal Abdullayev burada kiçik elmi işçi, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində çalışmışdır. 1984-1987-ci illərdə Xarici Dillər İnstitutunun Ümumi və Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, sonrakı üç ildə isə Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun (hazırda Azərbaycan Yaradıcılıq Fondu) sədrinin birinci müavini olmuşdur. Akademik Kamal Abdullayev Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, AMEA Humanitar və ictimai elmlər bölməsinin akademik-katibi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri kimi məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 2017-ci ildən Azərbaycan Dillər Universitetinin rektorudur.

Akademik Kamal Abdullayevin dilçiliyə dair əsərləri ilk növbədə aktuallığı və sanballığı, yeniliyi və yüksək elmi dəyəri ilə seçilir. Onlar sırasında "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri”, "Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi”, "Sintaktik paralelizm”, "Mətn sintaksisi, mürəkkəb sintaktik bütövlər” monoqrafiyaları xüsusi yer tutur. Qeyd edim ki, müəllifin elmi əsərlərinin çoxu Azərbaycan dili ilə yanaşı, rus dilində də nəşr olunmuşdur.

Akademik Kamal Abdullayevin elmi yaradıcılığında 34 yaşında ərsəyə gətirdiyi "Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri” əsəri xüsusi yer tutur. Müəllifin Azərbaycan dilçiliyində hadisə sayılan bu sanballı əsəri bir sıra yeni elmi araşdırmalara cığır açmış, onlar üçün başlıca istiqamətverici qaynaq rolunu oynamışdır.

Böyük dilçi alim, akademik Kamal Abdullayevin qələmindən çıxan çoxsaylı əsərləri sırasında "Dilçiliyə səyahət” adlı elmi-kütləvi və bədii-fəlsəfi əsərini də ayrıca qeyd etmək lazımdır. Əsər ilk növbədə müəllifin dilimizə olan böyük sevgisi, azərbaycançılıq məfkurəsinə ürəkdən bağlılığı ilə yadda qalır. Kitabda eyni zamanda müəllifin dilçilik tarixinə, müxtəlif dillərə, müqayisəli dilçiliyə dair dərin bilikləri də qabarıq şəkildə özünü göstərir. Maraqlı bir üslubda qələmə aldığı bu əsərini alim həm də "Dilçi olmayanlar üçün dərslik” adlandırır.

Akademik Kamal Abdullayev çalışdığı bütün məsul vəzifələrdə özünü bacarıqlı rəhbər və yenilikçi təşkilatçı kimi göstərmişdir. O, Bakı Slavyan Universitetinin rektoru vəzifəsində çalışdığı müddətdə (2000-2014) bu ali təhsil ocağının nüfuzunu xeyli artırmış, bir sıra yeni layihələri həyata keçirməyə nail olmuşdur. Həmin layihələr sırasında "Filoloqun kitabxanası”, "Dünya nəsri”, "Tərcümə problemləri” elmi tədqiqat laboratoriyasını xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Görkəmli alimin ideya müəllifi və baş redaktoru olduğu "Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası”nın bünövrəsi onun Bakı Slavyan Universitetinə rəhbərlik etdiyi illərdə qoyulmuşdur, Azərbaycanda ilk dəfə hazırlanmış bu sanballı kitab 2018-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Ensiklopediyada Azərbaycanda tərcümə tarixi ilə bağlı məsələlər işıqlandırılmaqla yanaşı, görkəmli mütərcimlər haqqında da dəyərli bilgilər verilmişdir.

Akademik, Xalq yazıçısı Kamal Abdullayevin elmi və bədii yaradıcılığında oğuzların ana kitabı "Dədə Qorqud” eposu qırmızı xətlə keçir. Görkəmli dilçi alimin hələ 27 yaşında Moskvada SSRİ EA Dilçilik İnstitutunda uğurla müdafiə etdiyi "Sintaktik paralelizm” adlı dissertasiya işi dünya folklorunun bu nadir incisinə həsr olunmuşdur. Alim sonralar da bu mövzuya dönə-dönə qayıdaraq "Gizli Dədə Qorqud”, "Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud”, "Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikasına giriş” adlı sanballı elmi əsərlərini ortaya qoymuşdur. Kamal Abdullayev qorqudşünaslıq sahəsindəki səmərəli elmi fəaliyyətinə görə Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin ölkəmizə rəhbərliyi dövründə - 1999-cu ildə Əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Qeyd edim ki, "Kitabi-Dədə Qorqud” eposu və almanların "Nibelunqlar nəğməsi” arasında bir yaxınlıq və səsləşmə olduğunu müəyyən edən görkəmli dilçi-türkoloq alim bu iki möhtəşəm folklor nümunəsinin müqayisəli elmi araşdırmalara cəlb edilməsi üzrə beynəlxalq layihənin təşkilatçılarından və əsas müəlliflərindən biridir.

Akademik, Xalq yazıçısı Kamal Abdullayevin istər elmi, istərsə də bədii əsərləri müəllifin milli humanitar elminə, xalqımızın qədim bədii təfəkkürünə dərindən bələdliyini, eləcə də rus və Qərb dilçiliyi, dünya ədəbiyyatı, mədəniyyəti və folkloru sahəsində də yetkin bilik sahibi olduğunu sübut edir.

Akademik Kamal Abdullayev yeniliyə can atan, daim ideyalar axtarışında olan yaradıcı insandır. Bir çoxları alim-yazıçını "ideyalar generatoru” adlandırırlar. Kamal Abdullayevi Azərbaycandan kənarda, xüsusilə də Türkiyədə, Almaniyada tanıyanlar da onun bu seçkin keyfiyyətinə yaxşı bələddirlər.

Akademik Kamal Abdullayevin elmi-bədii yaradıcılığının son böyük nailiyyətlərindın biri müəllifin ürəkdən bağlandığı, bütün həyatı boyu onun yol yoldaşı olan "Kitabi-Dədə Qorqud” eposu ilə bağlıdır. Bu, müəllifin "Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikasına giriş” (Bakı, 2017) monoqrafiyasıdır. Görkəmli türkoloq alimin bu sanballı elmi əsəri ilk növbədə oğuzların ana kitabı "Dədə Qorqud” dastanlarına yeni yanaşma üsulu ilə diqqəti çəkir. Müəllif dərindən bələd olduğu eposun yaranma tarixi ilə bağlı tutarlı dəlillər gətirərək diqqəti əsərdə baş verən hadisələrin insan oğlunun ilk yaranış dövrünə aid olması kimi qlobal bir məsələyə yönəldir, bununla da Azərbaycan folklorunun qədimliyini, dərin köklərini sübuta yetirir. Əsər bütövlükdə götürdükdə elmi üslubda yazılmasına baxmayaraq, burada yazıçı qələminin izləri, özünəməxsus bədiilik də göz qabağındadır ki, bu mühüm amil də onun özümlüyünü və təsir gücünü artırmış olur. Alim-yazıçının iş otağındakı yazı taxtasında onun öz xəttilə "Dədə Qorqud” eposundan bir cümlə yazılmışdır ki, bu maraqlı fakt sözügedən möhtəşəm əsərin alim-yazıçını daim düşündürdüyündən xəbər verir.

Akademik Kamal Abdullayevin Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin fəaliyyətində də böyük əməyi vardır. Mərkəzin Himəyadarlar Şurasının sədri olan Kamal Abdullanın bilavasitə təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə dünyanın bir sıra qabaqcıl universitetlərində Azərbaycan multikulturalizmi fənni tədris olunur ki, bu da bütövlükdə Vətənimizin xarici ölkələrdə daha yaxşı tanıdılması və təbliği işinə öz töhfələrini verir. Mərkəzin təşkil etdiyi yay məktəbi və bu məktəblərdə xarici ölkə tələbələrinin iştirakı ideyası da akademik Kamal Abdullayevə məxsusdur.

Akademik Kamal Abdullayev artıq bir neçə ildir ki, Azərbaycan Dövlət Dillər Universitetinin rektoru vəzifəsində çalışır. Bu zaman kəsiyində universitetin nüfuzu nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışdır. Kamal müəllim rəhbərlik etdiyi universitetdə bir sıra maraqlı layihələr həyata keçirmişdir və bu iş uğurla davam etdirilir.

Akademik Kamal Abdullayevin "Türkologiya” beynəlxalq elmi jurnalının fəaliyyəti dövründəki xidmətlərini də ayrıca olaraq qeyd etmək lazımdır. Əsası 1970-ci ildə qoyulan bu jurnala (o vaxtlar "Sovetskaya türkologiya” adlanırdı) 2016-cı ildən akademik Kamal Abdullayev rəhbərlik edir. Bu müddətdə dörd dildə (Azərbaycan, rus, ingilis, türk) nəşr olunan jurnal məhz baş redaktor Kamal Abdullayevin gərgin əməyi sayəsində özünün mövzu və əhatə dairəsini daha da genişləndirmiş, nüfuzlu elmi jurnallara məxsus göstəricilərinə görə bir sıra beynəlxalq indekslərə layiq görülmüşdür.

20-dən çox monoqrafiya və dərs vəsaitinin, 300-ə yaxın elmi və publisistik məqalənin müəllifi olan akademik Kamal Abdulla eyni zamanda qüdrətli qələm sahibidir, dünya şöhrətli Azərbaycan yazıçısıdır. Xalq yazıçısının bədii yaradıcılığının ilk böyük nümunəsi sayılan "Yarımçıq əlyazma” romanı müəllifinə böyük şöhrət qazandırmış və qısa zamanda dünyanın bir çox dillərinə (türk, rus, gürcü, ingilis, fransız, alman, ispan, polyak, portuqal, ərəb, yapon və s.) tərcümə edilərək böyük tirajla nəşr olunmuşdur. Özümlüyü və çəkiciliyi, bənzərsiz üslubu və yüksək ustalığı ilə seçilən "Yarımçıq əlyazma” romanı Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yeni olan postmodernizmin uğurlu nümunələrindən biri kimi dəyərləndirilir.

Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın digər romanlarında da ("Sehrbazlar dərəsi”, "Unutmağa kimsə yox”, "Sirlərin sərgüzəşti”) eyni bənzərsiz üslub özünü göstərir. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, müəllifin "Yarımçıq əlyazma”, "Sehrbazlar dərəsi”, "Unutmağa kimsə yox” romanları haqqında ölkə xaricində elmi əsərlər yazılmışdır. Bədii əsərləri xarici ölkə dillərinə ən çox tərcümə olunan Azərbaycan yazıçılarından biri də Kamal Abdulladır. Xalq yazıçısının pyesləri Azərbaycan, Gürcüstan və Estoniya teatrlarında uğurla səhnəyə qoyulmuş və yüksək qiymətləndirilmişdir.

Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın romanlarının, ümumiyyətlə, bədii əsərlərinin bir özəl keyfiyyətini, seçkin xüsusiyyətini ayrıca olaraq qeyd etmək istəyirəm. Müəllifin qələmindən çıxmış bədii əsərləri özünəməxsus dil-üslub özəllikləri ilə seçilir. Yazıçının işlətdiyi bir sıra cümlələri və cümlə quruluşları, ayrı-ayrı deyim və ifadələr olduqca orijinal səslənir və özündə dilimizin əski qatının xüsusiyyətlərini daşıyır. Maraqlıdır ki, bu qabarıq özəllik müəllifin bədii əsərləri üçün seçdiyi adlarda da özünü göstərir: "Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə-Qorqud”, "Sehrbazlar dərəsi”, "Sirri-zəmanə”, "Sirlərin sərgüzəşti”.

Akademik, Xalq yazıçısı Kamal Abdullayevin Azərbaycan dili və mədəniyyətinin, multikulturalizm dəyərləri və tolerantlığın təbliği sahəsindəki səmərəli fəaliyyətini də ayrıca olaraq qeyd etmək lazımdır. Müəllifin "Gəlin azərbaycanca danışaq” kitabının Fransada fransız dilində (2008), Rumıniyada rumın dilində (2010) nəşr edilməsi dilimizin ölkə xaricində tanıdılması və təbliği baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan həqiqətlərinin beynəlxalq aləmə çatdırılmasında böyük işlər görən alim-yazıçı Kamal Abdulla elmi və bədii yaradıcılığı ilə də Azərbaycanı xaricdə böyük ləyaqətlə təmsil edən, yetərincə tanıdan vətənpərvər ziyalılarımızdan biridir.

Akademik Kamal Abdullayevin təşəbbüsü və bilavasitə iştirakı ilə "Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları” kitabı üç dildə (Azərbaycan, rus, ingilis) nəfis şəkildə nəşr olunmuşdur. Görkəmli alim eyni zamanda "Multikulturalizmə giriş” və "Azərbaycan multikulturalizmi” adlı sanballı dərsliklərin elmi redaktoru və əsas müəlliflərindən biridir.

Akademik Kamal Abdullayevin ölkəmizdə gənc dilçi-türkoloq kadrların yetişməsində də böyük əməyi var. Qeyd etmək lazımdır ki, akademikin rəhbərliyi altında aparılan elmi-tədqiqat işləri orijinallığı, sanballığı və yüksək elmi səviyyəsi ilə seçilir.

Tanınmış dilçi-türkoloq alim Kamal Abdullayev Türk Dil Qurumunun həqiqi fəxri üzvü, Ukrayna Beynəlxalq Kadr Akademiyasının həqiqi üzvü, eləcə də Rusiya, Gürcüstan və Bolqarıstan universitetlərinin fəxri doktoru, Rusiya Federasiyasının Poltava İqtisadiyyat və Ticarət Universitetinin fəxri professorudur.

Akademik, Əməkdar elm xadimi Kamal Abdullayevin Azərbaycan elmi və mədəniyyəti sahəsindəki xidmətləri yüksək qiymətləndirilmişdir. O, 2015-ci ildə "Şöhrət” ordeninə, keçən il isə Xalq yazıçısı fəxri adına layiq görülmüşdür. Görkəmli alim eyni zamanda Rusiya Federasiyasının "Puşkin” medalı və Macarıstanın "Zabit xaçı” ali xidmət ordeni ilə təltif olunmuşdur.

Kamal Abdullayevi 70 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hörmətli həmkarıma möhkəm cansağlığı və yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

Möhsün NAĞISOYLU,

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik

Azərbaycan. - 2020.- 4 dekabr.- S.7.