Kiçik Naxçıvandan başlayan böyük Qurtuluş

Vaxtilə Ulu Öndər Heydər Əliyevlə görüşən insanların sayı-hesabı yoxdur və onların zərrə-zərrə toplanan xatırələri ucsuz-bucaqsız dənizlər kimi sonsuzluğa qədər uzanır. Bizim Ulu Öndərlə xatirələrimiz ötən əsrin 70-90-cı illərinə təsadüf edir. Yarım əsr öncə 1974-cü ildə o bir qərarı ilə bizim - dostumla mənim bütün həyatımızı dəyişdi.

70-ci illər idi, Bakı Energetika Texnikumunda oxuyurduq. İki dost - birimiz Qubadan, digərimiz Ordubaddan idik. Ən maraqlı xatirələrimizi bölüşərdik, mən yeşiyə alma düzməyimdən, Paşa da İrəvan bazarına lobya, ərik çıxarmağından söz salardı. Elə gələcəyimizə də bazardan baxardıq. Rusiyaya bir maşın mal vuraq, bir az da gəzək oraları.

Oxuyub kursdan-kursa keçdikcə gələcəyimizi düşünür, planlar cızır və anlayırdıq ki, Rusiya bazarına alma çıxarmaq o qədər də güclü arzu deyil, daha üstün dəyərlərə can atmaq lazımdır. İki dost qərar verdik ki, texnikumu “qırmızı” diplomla bitirib, bir imtahanla Moskva Energetika İnistitutuna qəbul oluruq, əla qiymətlərlə oxuyaraq gedirik Drezden Texniki Universitetinə. Həqiqətən də əla qiymətlərlə oxuyurduq. Fərqlənmə diplomu almağımıza az qalmışdı. Günlərin bir günü əməlli-başlı dilxor olduq. Sən demə, bizim Moskva Energetika İnistitutunda oxumağımız mümkün deyil, çünki ora qəbul olmaq üçün rus dilini bilmək, rus dilində imtahan vermək lazımdır. Hər ikimiz bu dildən bixəbər idik... İllər boyu can atdığımız işıqlı gələcək qaranlığa bələndi və biz aqibətimizlə barışmaq məcburiyyətində qaldıq.

Amma qəbul imtahanlarına xeyli qalmış Azərbaycan KP MK-nın qərarı çıxdı ki, qəbul imtahanlarında Azərbaycan dilində imtahan verib yüksək bal toplayan məzunlar da hamı kimi Sovet İttifaqının ən güclü ali təhsil müəssisələrinə oxumağa göndəriləcəklər. Həmin il Ulu Öndərin qərarı ilə Azərbaycandan keçmiş ittifaqın ən nüfuzlu məktəblərinə 200-ə yaxın tələbə yola düşdü. Biz Heydər Əliyevi o qədər tanımırdıq, amma o insan bircə qərarı ilə arzumuza gedən yollara vurulan qıfılları sındırdığı üçün bizə hamıdan yaxın oldu. Elə o vaxtdan yadımızda qeyri-adi insan kimi qalmaqdadır.

Moskvada oxuduğumuz illərdə də onun diqqəti üstümüzdən əskik olmadı. Azərbaycandan bizə gəlib baş çəkirdilər, maraqlanırdılar və hətta istisna kimi rus dilini bilməyənlər üçün Moskvanın ali məktəblərində kurslar təşkil edilirdi. Dostum Paşanı da iki ildən sonra Azərbaycandan Drezden Texniki Universitetinə oxumağa göndərdilər. Təbii ki, bu da Heydər Əliyevin təhsil siyasətinin sayəsində idi.

Başqa şəhərlərdə ali məktəbləri qurtarıb geri qayıdan tələbələrin işlə təmin olunması ilə birbaşa Mərkəzi Komitənin şöbələri məşğul olurdu. Heydər Əliyev bütün məsələləri şəxsi nəzarətində saxlayırdı. Bizim ev növbəsinə alınmağımızda, işlə təmin olunmağımızda heç bir problem ola bilməzdi. Bundan başqa, milli kadrların karyerası da Heydər Əliyevin ciddi nəzarəti altında idi.

Sonra 20 Yanvar faciəsi baş verdi və həyatımızın adi axarının məcrası dəyişdi. Ulu Öndər Azərbaycana qayıtdı. Moskvada oxuyanların çoxu onunla əlaqə saxlamağa çalışır, onu ziyarət edirdilər. Bu görüşlər bizim üçün vacib idi. Amma Naxçıvana gedib onun əlini sıxanda biz bu təmasların onun özü üçün də zəruri olduğunu görürdük.

Naxçıvana zəng vurub onunla bir neçə dəfə telefonda danışdıq. Bakıda indiki müxalifət at belində idi. Heydər Əliyevə siyasi oponentləri aramsız hücumlar edirdi və kimin hansı gücə malik olduğunu təyin etmək bəziləri üçün çətin idi. O zaman Ulu Öndərlə görüşənin başı ağrıya da bilərdi.

Biz Heydər Əliyevlə görüşmək üçün Naxçıvana uçduq. Ona görə ki, orada vəziyyət daha ağır idi. Ulu Öndər bizimlə birlikdə Türkiyənin millət vəkillərinı də qəbul etmişdi. O bizi qonaqlarına təqdim etdi. Dedi ki, bu gəncləri Sovet İttifaqının məşhur universitetlərində mən oxutmuşam, indi də məni yoluxmağa gəliblər. Türkiyəli qonaqlar ayrılanda soruşdular ki, Heydər bəy, bizim başımızın böyüyü Turqut bəyə çatdırılası sözünüz varmı? Ulu Öndər cavab verdi ki, sizin Ermənistanla sərhədləriniz bağlıdır, ermənilərin əli sizə çatmır deyə bizdən qisas alırlar. Bunu çatdırın. Türkiyəli millət vəkilləri deyəndə ki, Turqut bəy bunları çox yaxşı bilir, Ulu Öndər israr etdi: “Bir də mənim adımdan deyin”.

Ulu Öndərin başqa bir jurnalistlə Bakıda görüşü də maraqlı idi. Röyter agentliyinin Moskva bürosunun rəhbəri Tim Xyüel 1991-ci ildə Bakıya gəlmişdi. O biləndə ki, Heydər Əliyevlə əlaqəmiz var, çox sevindi, görüşmək istədiyini bildirdi. Ulu Öndərlə əlaqə saxladıq, Röyter agentliyinin əməkdaşının onunla görüşmək istədiyini bildirdik. O bizə Milli Məclisin binasında iclasdan sonra vaxt ayırdı. Foyedə pilləkənlərin altında görüşdük və Tim ilk sualını verdi: “Heydər Əliyevıç, siz Kommunist Partiyasının Siyasi Büro üzvlüyündən bu partiyanın düşməninədək uzun bir həyat yolu keçmisiniz. Necə fikirləşirsiniz, bu, bir insan həyatına sığarmı?”

Sual şəxsən mənə həddən ziyadə ağır təsir etdi. Fikirləşdim ki, bu, Ulu Öndərin də xoşuna gəlməyə bilər. Amma əcnəbi jurnalist onu təəccübləndirə bilmədi, Heydər Əliyev bərkdən şaqqanaq çəkib güldü, suala da səmimi cavab verdi: “Bilirsinizmi, əgər mən Kommunist Partiyasının üzvü olmasaydım, bu vəzifələrə yüksələ bilməzdim və məni güclü kadr kimi irəli çəkməzdilər. O zamanlar kommunist ideologiyası güclü idi və məni güclü kadr kimi irəli çəkirdilər, hamımız bu ideologiya ilə yaşayırdıq. Lakin illər dəyişdi, qanlı hadısələr baş verdi və mən bu baş verənləri qəbul etmədim, etirazımı bildirdim. Mənim Kommunist Partiyasını tərk etməyim və onun düşməninə çevrilməyim təbiidir. Çünkü bütün vicdanlı insanlar belə hərəkət edirdilər”.

Tim Xyüel bütün suallarına ətraflı cavab aldı, dərin minnətdarlıq hissi ilə Ulu Öndərlə vidalaşdı.

Tim Xyüel mənə danışdı ki, Bakıda, demək olar, bütün siyası partiyaların liderləri ilə görüşüb, hamıdan ətraflı müsahibələr götürüb. Soruşdum ki, necə fikirləşirsiniz, görüşdüyünüz liderlerin içində ən güclüsü kimdir, kim qalib gələcək. Onun cavabını unutmaq mümkün deyil, çox yığcam və lakonik danışdı: “Əmin ola bilərsiniz ki, Heydər Əliyev qalib gələcək, o cox güclü və heyrətamiz insandır”.

O zaman Heydər Əliyevin hansı gücə qadir olduğunu bilməyənlər də var idi və bəzilərinə əvvəllər elə gəlirdi ki, xalq hərəkatının liderləri ölkənin aqibətini yaxşıya doğru dəyişə bilən gücə qadirdirlər. Bir neçə aydan sonra xalqın inamı və qonağımız olan ingilis jurnalistinin proqnozları özünü doğrultdu.

Ulu Öndərlə 1992-ci ilin may ayında Naxçıvanda bir neçə dəfə görüşdük.

Bakıda vəziyyət ağır idi. Şuşa ermənilərə təslim edilsə də, bunu bir neçə gün xalqdan gizlətdilər. Ermənilər isə bütün dünyaya car çəkdilər ki, dinc erməni əhalisi Şuşaya evlərinə qayıtdı. Bakıda vəhşi bir xaos hökm sürürdü. Bəzən axşam yatanda elə gəlirdi ki, səhər ermənilər qapını təpiklə sındıracaqlar. Şəhərdə xaos və müəmmalar hökm sürürdü, hamı bədbinlik və vahimə içində idi.

Orada olduğumuz günlərdə aydın görünəni o idi ki, elə bil Bakı bir qədər başını itirib əyalətə çevrilmişdi, Naxçıvan isə siyasi hadisələrin qaynadığı vacib mərkəzə çevrilmişdi. 1992-ci ilin may ayında Bakıda ordu da, ozamankı iqtidar da şokda idi. Onlar sanki nələrin baş verdiyini anlamırdılar. Naxçıvanda isə vəziyyətin mürəkkəb və çıxılmaz olmasına baxmayaraq, hadisələr idarə olunurdu. İnsanı heyrətləndirən bir arxayınlıq var idi, hamı sakit və qətiyyətli idi. Naxçıvan Bakıdan daha fərqli, daha soyuqqanlı, daha müdrik görünürdü. Bakı qaçqınlar və şayiələrlə dolu olsa da, Naxçıvanda insanlar cəsarətlə döyüşürdülər.

Bir neçə günə “Həyat yolu” körpüsünün tikintisi başa çatırdı və açılışı olmalı idi. Buna görə həmin istiqamətdə ermənilər hücuma keçmişdilər. Onlar nəyin bahasına olursa-olsun körpünün açılışını dayandırmaq, Naxçıvanı Türkiyəyə bağlayan on kilometrlik yolu ələ keçirmək istəyirdilər. Düşmən bütün beynəlxalq normaları pozaraq kimyəvi silah tətbiq etməkdən belə əl çəkmirdi. O vaxt əməkdaşı olduğum “WTN” Ümumdünya televiziya xəbərləri üçün ermənilərin kimyəvi silah tətbiq etməsi barədə informasiyanı çətinliklə hazırladıq və bu xəbər 26 dövlətə yayıldı. Orada olduğumuz müddət ərzində ən ağır döyüş bölgələrinə getdik, dağlardakı postlara qalxdıq, gecə yarısı işığı sönən xəstəxanalarda aparılan cərrahiyyə əməliyyatlarının şahidi olduq. Amma hər yerdə insanları mərd , döyüşkən və cəsarətli gördük. Hamı Ulu Öndərin Naxçıvanda olması ilə fəxr edirdi, hamı ona güvənirdi.

Ermənilər körpünün mayın 28-nə nəzərdə tutulan açılışına mane ola bilmədilər. Süleyman Dəmirəl Heydər Əliyevlə Milli Məclisdə jurnalistlərlə görüşdü, sonra böyük bir izdiham Sədərəyə yola düşdü, körpünün açılışı Türkiyənin ərazisində qeyd edildi. İsa Qənbər Naxçıvana gəlsə də, gözə dəymədi, dedilər ki, küsüb Bakıya qayıdıb.

Yaxşı yadımdadır, jurnalistlərdən biri Ulu Öndərdən soruşmuşdu ki, siz böyüklükdə insan bu kiçik torpağa necə sığışırsınız? Heydər Əliyev gülümsəyərək çavab vermişdi ki, bu torpaq düşündüyünüz qədər də kiçik deyil, Naxçıvanı qucaqlamağa məndən də böyük insan lazımdır.

Bahadur İMANQULİYEV

Azərbaycan.- 2021.- 12 dekabr.- S.10.