Media məkanı sağlamlaşacaq

Bu sahə ilə bağlı yeni qanunun qəbulundan sonra jurnalistika daha da inkişaf edəcək

Son illər ərzində dövlət media sahəsinin inkişafı, bu sahədə keyfiyyət dəyişikliyinin aparılması üçün çoxsaylı işlər görsə də, çatışmazlıqların, sui-istifadə hallarının olduğunu, hətta onların sayının getdikcə artdığını müşahidə edirik. Mövcud problemlər ciddi jurnalistikanın inkişafına maneələr yaradır. Hazırda Milli Məclisdə müzakirə olunan “Media haqqında” qanun layihəsinin qəbulu ilə bu kimi problemlərin öz həllini tapacağına ümid edilir. Qanun jurnalistika peşəsinin ciddi mahiyyət qazanmasına təkan verəcək. Dövlətin təminatı altına alınan media azadlığı daha da güclənəcək, jurnalistika müasir tələblər səviyyəsində daha da inkişaf edəcək.

KİV məkanındakı neqativ halların qarşısı alınmalıdır

Mətbuat Şurasının sədri Əflatun Amaşov bildirir ki, Azərbaycan dövlətinin kütləvi informasiya vasitələri ilə bağlı siyasəti cəmiyyətin informasiya tələbatının müasir dövrün standartları səviyyəsində ödənilməsinə, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu prosesinin mühüm şərti sayılan informasiyalı cəmiyyətin prinsip və normalarının dərinləşməsinə, idarəçilikdə şəffaflığın, səmərəliliyin artırılması üçün medianın yaradıcı potensialından istifadənin təminatına yönəlib: “İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT), innovativ ideya və təşəbbüslərin KİV-ə tətbiqini rəhbər tutan bu siyasət eyni zamanda məsuliyyət mühitinin formalaşdırılmasını, peşəkarlığın beynəlxalq standartlar səviyyəsinə yüksəldilməsini hədəf seçir. Qarşıya qoyulmuş məqsədlər KİV infrastrukturunda mühüm əhəmiyyət daşıyan problem və çətinliklərin aradan qaldırılmasını tələb edir. Azərbaycanın media orqanlarının əsaslı şəkildə yenilənməsinə, ümumən, dünyanın media məkanına inteqrasiyası istiqamətində addımların atılmasına ehtiyac yaranıb. Ölkəmizdə kütləvi informasiya vasitələri sahəsində qanunvericiliyə müxtəlif illərdə edilmiş dəyişikliklər onu İKT-yə uyğunlaşdırmaq məqsədi daşıyıb. Lakin müasir dövrün tələblərinə adekvat olan bu prosesin davamlılığını zəruri edən reallıqlar var. Azərbaycanda altı minə yaxın KİV qeydiyyatdan keçib, yüzlərlə internet resursu fəaliyyət göstərir. Hazırkı bolluq şəraitində hər bir kəsin qəzet, jurnal, informasiya agentliyi və internet informasiya resurslarında hüquqlarının və qanunla qorunan mənafelərinin müdafiəsində səmərəliliyi artırmağa ehtiyac yaranıb”.

Əflatun Amaşovun sözlərinə görə, KİV məkanındakı sui-istifadələrin və digər neqativ halların qarşısının alınması da vacibdir və bu baxımdan hazırda geniş müzakirə predmetinə çevrilmiş “Media haqqında” qanun layihəsi günümüzün tələbidir: “Ümumən, media sahəsində tənzimləmələr son dərəcə vacibdir. Bunu əsaslandırmaq üçün iki məqam üzərində dayanmaq istərdim. Birincisi, media ictimai münasibətlər sistemində bir növ katalizator funksiyasını yerinə yetirir. Yəni onun operativliyi, dürüstlüyü və belə demək mümkünsə, səliqəliliyi bütövlükdə cəmiyyətin eyni xarakterə köklənməsini təmin edir. Əbəs yerə deyilmir ki, media cəmiyyətin güzgüsüdür. Cəmiyyət güzgüyə baxanda özünü təmiz görmək istəyir. Deməli, bu sahədəki səliqə-sahman həm də istər-istəməz həmin güzgüyə baxanların arzusudur. Düşünürəm ki, 9 fəsil, 78 maddədən ibarət “Media haqqında” qanun layihəsi vəzifələri doğrultmaq iqtidarında olan mühüm dövlət sənədidir”.

20 mindən çox şəxs jurnalistikadan sui-istifadə edir

Yeni qanun layihəsi media fəaliyyətinə bütöv orqanizm kimi baxmağa imkan verir. Sənəddə bu fəaliyyətin günümüz üçün aktual olan elə bir istiqaməti yoxdur ki, ora hansısa formada toxunulmasın, nəzər salınmasın. Bu barədə danışan Ə.Amaşov qeyd edir ki, layihədə demək olar ki, jurnalistika sahəsindəki bütün fəaliyyətlər, həmin fəaliyyətlər üzrə obyekt və subyektlər öz əksini tapıb. Bu isə layihənin dolğunluğundan xəbər verir. “Media haqqında” qanun layihəsi hələ Milli Məclisdəki müzakirəyədək ayrı-ayrı redaksiyalarda, jurnalist birliklərində diskussiya predmetinə çevrilmiş, müxtəlif maraqlı tərəflərin fikir və təklifləri öyrənilmişdi. Layihənin dolğunluğunu şərtləndirən ən vacib amil də məhz budur.

Layihədəki ən əsas məsələlərdən birinin “media reyestri” anlayışı olduğunu deyən Ə.Amaşov hesab edir ki, cəmiyyət kimin həqiqətən jurnalist olduğunu anlayacaq. İndiki mənzərədə isə bunu müəyyənləşdirmək çox çətindir: “Bəzən ən müxtəlif peşə sahiblərinin ciblərindən jurnalist vəsiqələri çıxır. Təqribi hesablamalara görə, bu kateqoriyadan olan şəxslərin ümumi sayı 20 mindən artıqdır. Onlar jurnalistikadan sui-istifadə edir, peşəni özlərinin korporativ maraq və mənafelərinin təminat alətinə çevirirlər. Beləliklə, jurnalist adını ləkələyir, gözdən salırlar. Təəssüf ki, illərdir bu cür hallara qarşı aparılmış mübarizə qanuni rıçaqlar olmadığından istənilən faydanı verməyib”.

Mətbuat Şurasının sədri əlavə edir ki, reyestr, ümumən, informasiya işinin stratejililiyi, həssaslığı baxımından son dərəcə vacibdir. Gələcəkdə qanunun həyata vəsiqə almasından sonra onun icrası ilə əlaqədar qəbul ediləcək digər dövlət sənədləri ümumi işə töhfə verəcək, media reyestrinin önəmini daha da artıracaq. Bu isə o deməkdir ki, həmin reyestrdə olmaq, əslində, ciddi imtiyaz sayılacaq.

İnternet medianın KİV kimi qəbul edilməməsi çətinliklər yaradır

Ə.Amaşov onu da bildirir ki, yeni qanunun əhəmiyyətli cəhətlərindən biri internet medianın ölkəmizin hüquqi münasibətlər sistemində özünə yer tutmasıdır. Qanunun qəbulundan sonra internet media üzərindəki qeyri-müəyyənlik tarixin arxivinə qovuşacaq. Bu məsələnin iki cəhətdən vacib olduğunu düşünən Mətbuat Şurasının sədri deyir ki, Azərbaycanda ictimai rəy əsasən internet üzərindən yayımlanan resurslarla formalaşır. Ancaq maraqlıdır ki, onların əksəriyyəti təşkilati-hüquqi forma baxımından KİV deyillər. Bu vəziyyət onlara KİV kimi şamil edilməli olan imtiyazların tətbiqinə imkan vermir. Faktiki olaraq orada çalışan jurnalist jurnalist yox, əksər hallarda məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin əməkdaşı olur. Digər tərəfdən, hüquqi münasibətlər sistemimizdə internet medianın KİV kimi qəbul edilməməsi onun fəaliyyətinin mübahisələndirilməsində də çətinliklər yaradır: “Təsəvvür edin, hansısa sayt kiminsə barəsində təhqiramiz fikir yayır. Həmin şəxs məhkəməyə müraciət edir. Məlum olur ki, təşkilati-hüquqi forma baxımından KİV sayılmadığından cavabdeh saytın yaydığı material da təhqir və ya böhtan müstəvisində dəyərləndirilə bilməz. Axı qanunvericiliyimizdə deyilmiş fikrin təhqir və ya böhtan sayılması üçün onun nə dərəcədə kütləvi yayılması əsas götürülür. Hüquqi baxımdan yanaşsaq, MMC kütləvi məlumat yayıcısı ampluasında deyil. Bununla bağlı MŞ-yə də çoxsaylı müraciətlər olub. Hətta məhkəmələrin özləri tərəfindən də belə müraciətlər edilib. Onların nümayəndələri qərar verməkdə çətinlik çəkdiklərini bildiriblər. Faktiki olaraq yayılmış material təhqir və böhtandır, ancaq hüquqi baxımdan məsələni məhz bu cür dəyərləndirmək hansısa mənada qeyri-qanunidir. Təsəvvür edirsinizmi, vəziyyətin məhz belə alınması nə qədər cəmiyyət üzvünün hüquqlarının pozulması deməkdir?! Düşünürəm ki, “Media haqqında” qanunun qəbulu və qanundan irəli gələn fəaliyyətin həyata keçirilməsi mövcud sahədə də müsbət ab-hava yaradacaq”.

Əsas niyyətin media məkanımızın sağlamlaşdırılması olduğunu deyən Ə.Amaşov nəzərə çatdırır ki, media məkanında məsuliyyət məsələsi həqiqi jurnalistləri hər zaman narahat edib. Onlar bu məkanın saflaşmasının, belə demək mümkünsə, alaq otlarından təmizlənməsinin tərəfdarı olduqlarını dəfələrlə dilə gətiriblər. Bu baxımdan əhəmiyyətli olan qanun layihəsində KİV və jurnalistlərin məsuliyyət formaları konkretləşdirilir.

Problemlərin qısa müddətdə həll olunacağını düşünmək sadəlövhlük olardı

“Xalq cəbhəsi” qəzetinin baş redaktoru, Əməkdar jurnalist Elçin Mirzəbəyli hesab edir ki, “Media haqqında” qanun layihəsi qəbul olunacağı təqdirdə media sahəsində bütün istiqamətlər üzrə islahatların həyata keçirilməsi üçün zəruri hüquqi platforma, prosesin sürətlə həyata keçirilməsinə, boşluqların aradan qaldırılmasına zəmin yaranacaq. Lakin bununla yanaşı, layihənin qəbulu ilə bu sahədə mövcud olan bütün problemlərin qısa müddətdə həll olunacağını düşünmək sadəlövhlük olardı: “Təəssüf ki, belə gözləntilər də var. Bu, çox yanlış yanaşmadır. Çünki sözügedən qanunun və bütövlükdə qanunların təməl fəlsəfəsində hansısa problemlərin həlli dayanmır. Qanun konsepsiya, yol xəritəsi deyil, hüquqi çərçivədir. Bu hüquqi çərçivə mühafizəkar xarakterli, əhatə etdiyi sahəni yeniliklərə, inkişafa qapayan hüquqi məcmuə də ola bilərdi. Amma “Media haqqında” qanun layihəsi əhatə etdiyi sahəni yeniliklərə açan, kreativ düşüncənin, yaradıcı potensialın stimullaşdırılmasına xidmət edən bir sənəddir”.

E.Mirzəbəylinin qənaətinə görə, qanunun qəbulu ilk növbədə media subyektlərinin və jurnalistlərin fəaliyyətinin hüquqi müstəvidə tənzimlənməsinə, bu sahədə xaos və özbaşınalığın aradan qaldırılmasına imkan yaradacaq, media subyektlərinin ayrı-ayrı şəxslərin, yaxud qrupların cinayət əməllərinin həyata keçirilməsi üçün vasitəyə çevrilməsinin qarşısını alacaq. Layihənin üstün cəhətlərindən biri Konstitusiyada yer alan əsas azadlıqların daha imperativ və aydın şəkildə ifadə olunması, bu azadlıqların qorunması ilə bağlı daha təkmil mexanizmlərin yer almasıdır. Media reyestrinin yaradılması isə mediaya etimadsız münasibətin formnalaşmasına xidmət edən neqativ amillərin qarşısının alınmasında müstəsna rol oynayacaq. Reyestrə daxil olanlar qanunvericilik qaydasında onlara verilən imtiyazlardan istifadə edəcəklər: “Bu, çox önəmli məqamdır. İmtiyazların ayrı-ayrı qurumlar və səlahiyyətli orqanlar vasitəsilə verilməsi asılılıq yaradır, amma qanunvericilik çərçivəsində verilən imtiyazlar asılılığa səbəb olmur. Əksinə, jurnalistin öz fəaliyyətini daha sərbəst şəkildə həyata keçirməsinə zəmin yaradır. Mahiyyət etibarilə qanun layihəsində yer alan bütün imtiyaz və güzəştlərin əsas qayəsi media subyektlərinin və jurnalistlərin maddi azadlıqlarının təmin edilməsinə yardım göstərmək, media subyektlərinin gələcəkdə öz ayaqları üzərində dayanmasına zəmin yaratmaqdır. Layihənin qəbulu bu sahədəki bir çox boşluqların aradan qaldırılmasına müsbət təsir göstərəcək, ən əsası isə media sektorunda həyata keçirilən islahatları sürətləndirəcək”.

Media reyestrinə daxil edilməyən jurnalistlərin fəaliyyəti məhdudlaşdırılmayacaq

“Media haqqında” qanun layihəsini məsuliyyətli medianın inkişafına təkan verəcək mütərəqqi sənəd kimi xarakterizə edən “Səs” Media Qrupunun rəhbəri, Əməkdar jurnalist Bəhruz Quliyev deyir ki, media reyestrinə daxil edilmiş jurnalistlərə vahid jurnalist vəsiqəsinin təqdim olunması könüllülük prinsipi əsasında həyata keçirilsə də, media mühitinin sağlamlaşmasına müsbət təsir göstərəcək.

O, bir çox ölkələrdə, o cümlədən Türkiyədə bu sistemin çoxdan effektli şəkildə fəaliyyət göstərdiyini söyləyir. Vahid vəsiqəsi olan jurnalistlərə veriləcək imtiyazları açıqlayan B.Quliyev nəzərə çatdırır ki, belə KİV nümayəndələrinin jurnalist fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan muzeylərə, qalereyalara, habelə mədəni-ictimai tədbirlərin həyata keçirildiyi obyektlərə ödənişsiz daxil olmaq, dövlət orqanları, müəssisə və təşkilatlar, qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən akkreditasiya olunmaq, müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi orqan tərəfindən təşkil edilən təlimlərdə ödənişsiz və ya güzəştli əsaslarla iştirak etmək, dövlət və cəmiyyət üçün əhəmiyyət kəsb edən məsələlər üzrə layihələrə qatılmaq, maliyyə xarakterli güzəşt və imtiyazlardan (güzəştli kreditlərdən yararlanmaq daxil olmaqla) istifadə, sosial müdafiənin gücləndirilməsi və maddi təminatının yaxşılaşdırılması ilə bağlı güzəştlərdən yararlanmaq və s. imkanları olacaq.

B.Quliyev deyir ki, jurnalistlərin adının məlumat bazasında qeyd olunması onlara bir çox üstünlüklər versə də, media reyestrinə daxil edilməyən jurnalistlərin də fəaliyyətinə heç bir maneə nəzərdə tutulmur. Vahid jurnalist vəsiqəsi olmasa belə şəxs jurnalist kimi fəaliyyət göstərə bilər. Qanunda təsbit olunan “jurnalist” anlayışı xidmət müqaviləsi əsasında işləyən jurnalistləri də əhatə edir. Media subyektləri onlarla işləyən jurnalistlərə özlərinə məxsus vəsiqələri verməkdə tam müstəqildirlər. Qanun sosial şəbəkə bloqçularının fəaliyyətini tənzimləmir. Onlar vahid vəsiqə almadan, əmək müqaviləsi olmadan sərbəst şəkildə fəaliyyət göstərəcəklər. Üstəlik, media məkanında yaranacaq müsbət vəziyyət onların da işinə fayda verəcək. Bu şəxslərdən peşəkar tələblərə cavab verənlər arzu etdikdə peşəkar mediada işləyə biləcək.

Lisenziya almayan internet TV-lər fəaliyyətlərini maneəsiz davam etdirəcəklər

Son vaxtlar sayı sürətlə artan internet televiziyaların lisenziya almaq üçün müraciət etmələrinin məcburi xarakter daşımadığını deyən B.Quliyevin sözlərinə görə, lisenziya almayan belə televiziyalar öz fəaliyyətlərini maneəsiz davam etdirə biləcəklər. Yeni qanunla media subyektlərinin istehsal etdikləri məhsullar üzərindəki müəlliflik hüquqlarının qorunması təmin ediləcək, media subyektlərinin bir-birilərindən material “oğurlamaq” vərdişləri aradan qalxacaq. Layihənin 13-ci maddəsinə görə, bir media orqanı başqasının hazırladığı materialı bütövlükdə götürüb yaya və ondan bəhrələnə bilməz. Abunəlik və ya müqavilə olmadıqda media subyekti digər media subyektinin hər bir informasiyasının yalnız üçdə birindən çox olmayan hissəsini istinad etməklə istifadə edə bilər. Bu, xüsusilə onlayn media vasitələrinin “copy-paste” prinsipi əsasında çalışmasının qarşısını alacaq və jurnalistlərin məsuliyyətini artıracaq. Qanun jurnalistlərin əmək və sosial hüquqlarını da qoruyacaq: “Bir çox jurnalistlər əmək müqaviləsi olmadan işlədiyi üçün işçi kimi hüquqlarından istifadə edə bilmirlər. Qanun bu sahədə vəziyyəti kökündən dəyişəcək. Media orqanları əməkdaşlarını rəsmi müqavilə əsasında işə götürməli olacaqlar və onlara ölkə üzrə müəyyənləşdirilmiş minimum aylıq əməkhaqqından aşağı məbləğdə maaş verə bilməyəcəklər”.

B.Quliyev hesab edir ki, bir neçə şəxs tərəfindən layihənin qəsdən səhv yozulması bəzi insanlarda çaşqınlıq yaratsa da, buna heç bir əsas yoxdur. Deyildiyinin əksinə olaraq, çap mediası və onlayn media subyektinin təsis edilməsi üçün dövlət orqanlarından icazə tələb olunmur. Çap mediası subyektlərinin fəaliyyətə başlamazdan əvvəl bu barədə məlumat verməsi isə yeni bir prosedur deyil.

Müsahibimiz onu da əlavə edir ki, son dövrlərdə mediadan şəxsi məqsədlər üçün istifadə, antidövlət təbliğatı aparma hallarının sayı xeyli artıb. Bir çox media vasitələlərində, xüsusən onlayn media məkanında tərəfsizlik, peşəkarlıq, obyektivlik kimi prinsiplər arxa plana keçib. Əvəzində sifarişli, qərəzli, cəmiyyətin tələbatını ödəməyən materiallar çoxluq təşkil edir. Bunları nəzərə aldıqda qətiyyətlə demək mümkündür ki, dövlətin bu sahədə vətəndaşların hüququnu təmin etmək, dünya standartlarına uyğun fəaliyyət göstərəcək peşəkar media orqanlarının formalaşması üçün optimal tənzimlənmə mexanizmi yaratmaq cəhdi təqdirəlayiqdir. Parlamentdə qəbul olunacağı gözlənilən yeni qanunun bu sahədə vəziyyəti fundamental şəkildə dəyişəcəyinə ümid etmək olar.

İlhamə İSABALAYEVA,

Azərbaycan.- 2021.- 17 dekabr.- S.1; 5.