Atmosferi avtomobillərin dəm qazından necə qorumalı

İndi bütün dünyanı düşündürən bu sualın cavabı Azərbaycan üçün də aktualdır

Məlumdur ki, neçə illərdir qlobal avtomobil sənayesi havanın çirkliliyi və qlobal iqlim dəyişikliklərinin yaratdığı problemlərlə əlaqədər çox ağır böhran yaşayır. Məhz bu səbəbdən 2015-ci ilin dekabrında Parisdə 195 ölkə nümayəndələrinin qəbul etdikləri ilk Qlobal İqlim Sazişi imzalanmışdır.

21-ci əsrin ilk böyük çoxtərəfli müqaviləsi olan bu sazişlə hökumətlər qlobal istiliyin orta səviyyəsinin 2 dərəcədən aşağı səviyyədə qalması və artımın 1,5 dərəcəyə qədər məhdudlaşdırılması, iqlim dəyişikliyinin risk və təsirlərinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması barədə uzun dövrü əhatə edən qərar qəbul etmişdir. Sənəddə həmçinin ətraf mühitin çirklənməsinin pik həddə çatmaması üçün müasir texnologiyaların qısa müddətdə tətbiqi hesabına tullantıların azaldılması tələb olunmuşdur.

Müasir dövrdə ətraf mühitin həddindən artıq çirklənməsi və Yer kürəsində temperaturun getdikcə yüksəlməsi ilə bağlı meydana çıxan problemlər dünya enerji istehsalında payı 90 faizdən çox olan karbohidrogen tərkibli yanacaqların yerüstü, dəniz və hava nəqliyyatının, traktorların və iş maşınlarının daxiliyanma mühərriklərində, qaz turbinlərində və təbii qazla işləyən elektrik stansiyalarında tətbiq olunan mövcud yanma metodunun təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bu güc qurğularında tətbiq edilən mövcud yanma mexanizminin xüsusiyyəti yanmadan öncə yanacaqla havanın bir-birinə mümkün qədər homogen (bircinsli) qarışdırılmasına üstünlüyün verilməsidir. Məlumat üçün bildirək ki, homogen yanacaq-hava qarışığının həm benzin, həm də dizel mühərriklərində tətbiq olunma şərtinin bünövrəsi zəncirvari yanma reaksiyaları mexanizminin kəşfinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüş akademik N.Semyonovun adını daşıyan Rusiya EA Kimyəvi Fizika İnstitutu (KFİ) tərəfindən qoyulmuşdur.

Təxminən 70-75 il əvvəl SSRİ Elmlər Akademiyası ilə Dövlət Elm və Texnika Komitəsinin (ETK) hökumətə verdiyi təklif əsasında dünyada ilk dəfə olaraq elmi kəşflərin qeydiyyatını aparmaqla müəllif hüquqlarının qorunmasına qərar verilmiş və SSRİ-nin süqutuna qədər 375 elmi kəşf qeydiyyata alınmışdır. Onların arasında KFİ-nin əməkdaşı, texnika elmləri doktoru L.A.Qussakın “LAQ-Proses” adlandırılan elmi kəşfi diqqəti daha çox cəlb edir. Həmin bu kəşfə görə, mühərrikin silindrinə daxil olan hava və yanacaq bir-biri ilə mümkün qədər homogen qarışdırılır və bu zaman elektrik şamının ətrafında həcmi yanma kamerasının həcminin 2-3 faizindən çox olmayan kiçik bir əlavə kamerada (forkamerada) təxminən 50 faiz havası olan zəngin qarışıq alınır. Zəngin qarışıq şamla yandırılandan sonra əmələ gələn kimyəvi aktiv natamam yanma məhsulları və yanma kamerasındakı kasıb homogen hava-yanacaq qarışığını alışdırır və bununla benzin mühərriklərinin dizellər kimi kasıb tərkibli qarışıqla işləməsi təmin edilir. Bu isə yanacağa qənaət edilməsi, deməli, həm də havaya atılan dəm qazının azalması deməkdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq benzinlə çalışan yük və minik avtomobillərinin yanacaq sərfini azaltmaq məqsədilə “LAQ-Proses”dən istifadə etmək üçün hökumətin qərarı ilə müxtəlif layihələr həyata keçirilmiş, lakin istənilən nəticələri əldə etmək mümkün olmamışdir. Bunun əsas səbəbləri kiçikhəcmli forkameranı zəngin qarışıqla stabil təmin etməyin çətinliyi və ana yanma kamerasında yanacaqla havanın bir-birinə homogen qarışdırılmasının tələb edilməsi olmuşdur.

Bu sətirlərin müəllifinin diplom işindən başlayaraq 1964-ci ildə namizədlik, 1981-ci ildə isə doktorluq dissertasiyalarının mövzusu sözügedən kəşfin tətbiqinə həsr olunduğu üçün “LAQ-Proses” yanma mexanizminin müsbət və mənfi cəhətlərini aşkar etməyə imkanı olmuşdur. Namizədlik dissertasiyasında kiçikhəcmli forkameranı zəngin qarışıqla təmin etməyin sadə bir yolu göstərilmişdir. Bu barədə Moskvada nəşr edilən “Avtomobil Sənayesi” jurnalında müəllimim N.Kərimovla birlikdə dərc etdirdiyimiz məqalədə verilən informatik biliklər əvvəlcə Qorki Avtomobil Zavodunun (QAZ), sonra isə KFİ-nin diqqətini çəkmişdir. Bundan sonra Azərbaycan Politexnik İnstitutunun (indiki AzTU) Daxili yanma mühərrikləri kafedrası bizimlə təsərrüfat müqavilələri əsasında ortaq elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına razılıq vermişdir. Bununla da dünyada ilk dəfə “Güc qurğularında yanma və partlamanın nəzəri əsasları”nı yaradan, Nobel mükafatlı N.Semyonov, iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, azot oksidlərinin yaranma mexanizmini kəşf etmiş akademik Y.Zeldoviç, akademiklər Q.Barenblatt və V.Libroviç, professorlar V.Karpov və S.Voinov kimi dünya şöhrətli alimlərin dəstəyi ilə L.A. Qussakın KFİ-dəki laboratoriyasında elmi-tədqiqat işlərinə başlanılmışdır. Bu çalışmalarla aşkar edə bildik ki, “LAQ-Proses”də iddia edildiyi kimi, yanma kamerasında yanacaqla havanın bir-birinə homogen qarışdırılması əvəzinə kameranın tam həcmində yer alan havanın təxminən yarısı daxil olmuş yanacağın hamısı ilə qarışdırılaraq zəngin qarışıq yaradılmalı, havanın qalan 50 faizi isə yanma başlayanadək yanacaqla qarışdırılmamış qalmalıdır. Bu halda yanma prosesi iki mərhələdə cərəyan edir: ilk mərhələdə zəngin tərkibli qarışığın yanması nəticəsində tam yanma məhsulları ilə yanaşı, natamam yanma məhsulları da yaranır. İkinci mərhələdə bu məhsullar hava ilə qarışaraq yanma prosesini sürətlə davam etdirir. Həmin yolla gerçəkləşdirilən yanma prosesi yanma sürəti və təzyiqinin 12-15 faiz artmasına səbəb olur. Ən əsası yanacaqdan ayrılan istiliyin miqdarı 96-98 faiz yüksəlir (homogen qarışıq yandıqda 88-92 faizdən çox olmur), ziyanlı qaz emissiyası, xüsusi olaraq azot oksidlərin yaranma miqdarı isə minimum həddə olur.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əldə etdiyimiz bu yeni tədqiqat əsasında ilk ixtiramız bir qədər genişləndirilərək Sovet Elm və Texnika Komitəsinin qərarı ilə ABŞ, İngiltərə, Fransa, Yaponiya, İtaliya və Almaniyada patentləndirildi. Patentlər elan olunar-olunmaz, bu əqli mülkiyyəti satın almaq üçün ABŞ avtomobil nəhəngi FORD və Avstriyanın AVL şirkətlərindən müraciətlər daxil oldu.

Məlum olduğu kimi, xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyev respublikamızda avtomobil sənayesinin yaradılması üçün uzun müddət mübarizə aparmış və nəticədə Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun qərarı ilə Gəncə Avtomobil Zavodunun tikintisinin başlanmasına nail olmuşdur. Bu dövrədək Gürcüstan və Ermənistanda avtomobil zavodlarının fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, dünyada ilk dəfə nəqliyyat vasitələri üçün motor yanacaqları istehsal edən Azərbaycanda belə istehsal müəssisəsinin yaradılmasına mərkəzdən imkan verilməmişdir. Təəssüf ki, SSRİ-nin süqutu ilə Gəncə Avtomobil Zavodu da fəaliyyətə başlaya bilməmiş və 1992-ci ildə 120 min avtomobil istehsal etməli olan müəssisənin istifadəyə verilməsi yarı yolda qalmışdır.

Siyasi müstəqilliyimizdən sonra hakimiyyətə qayıdan Ulu Öndər bir çox sahələr kimi avtomobil sənayesinin də bərpası ilə əlaqədar çalışmalara başladı. Onun tapşırığı ilə ilk olaraq qonşularımız - qardaş Türkiyə və İranın avtotraktor sənayesi şirkətləri ilə tanış olaraq onlardan yararlanmaq imkanlarını araşdırdıq. Bəlli oldu ki, xarici şirkətlərin lisenziyaları əsasında fəaliyyətə başlamış Türkiyə və İran müəssisələrində istehsal edilən avtomobil və traktorlar müasir dövrün texniki səviyyəsindən geridə qalmış motor texnologiyasına sahibdir. Bu halda qazandığımız elmi nailiyyətləri qardaş ölkələrdə tətbiq etmək üçün Türkiyədə İstanbul Texnik Universiteti və Orta Doğu Texnik Universiteti sənaye mərkəzləri - FORD-OTOSAN və TOFAŞ, İranda Təbriz Texniki Universiteti, senaye mərkəzləri - Motor Sazan, TraktorSazi, Meqa Motor firmalari ilə görüşlər, seminar və konfranslar keçirərək istehsalda olan mühərriklərin modernləşdirilməsi ilə məşğul olmaq haqqında ortaq layihələr həyata keçirməyə başladıq. Türkiyənin ozamankı Prezidenti Süleyman Dəmirəlin təklifi və dəstəyi ilə Qara Dəniz ölkələri universitetleri birliyi yaradıldı və AzTU da bu birliyin üzvü oldu. Sovet dönəmində VAZ (Tolyatti) ilə yarı yolda qalmış motor layihəmizi TOFAŞ və DAÇİA (Rumıniya) şirkətlərinin istehsal etdikləri mühərriklərin təkmilləşdirilməsinə yönəltməyə qərar verdik. Təəssüf ki, müxtəlif səbəblər üzündən nəzərdə tutduğumuz işləri tamamlaya bilmədik.

Əvəzində Türkiyə Respublikası Müdafiə Sənayesi Nazirliyi və İstanbul Texniki Universitetinin birgə dəvəti əsasında 2001-ci ildən 20 il boyunca qardaş ölkədə fəaliyyət göstərərək avtomobil və motor sənayesi üçün yerli elmi-texniki mütəxəssis və mühəndislərin hazırlanmasında iştirakçı oldum. Lisenziya vaxtı bitmiş xarici ölkə texnologiyalı avtotraktor motorlarının modernləşdirilməsi və yeni nəsil mühərriklərin yaradılması mövzularında bir çox dövlət dəstəkli elmi-tədqiqat layihələrini həyata keçirdim. Eyni zamanda Prezident İlham Əliyevin cəsarətli və əzmkar fəaliyyəti sayəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun istifadəyə verilməsi, müasir İpək yolunun dəniz və dəmir yolu marşrutlarında çalışacaq lokomotiv və gəmilər üçün daha əlverişli və işlənmiş qazları az zərərli olan ağır dizel motorlarının modernləşdirilməsi ilə bağlı dövlət əhəmiyyətli layihələrin elmi-tədqiqat işlərinə rəhbərlik etdim.

Türkiyədə ən diqqətəlayiq işlərdən biri İstanbul Texnik Univesiteti və MOTOSAN şirkətinin dövlət dəstəkli layihəsi çərçivəsində 2005-ci ildə Türkiyədə bir ilk olaraq 100 faiz yerli imkanlarla 3 silindrli, üstdən idarə olunan 4 klapanlı, qaz turbinli, ara soyuduculu, qaz emissiyası bu günün standart səviyyəsində olan yeni nəsil yerli dizel mühərrikini istehsal edə bilməyimizdir. Bununla Türkiyədə nəinki avtotraktor, hətta tank motoru istehsal etmək üçün lazımi elmi potensialın və bacarıqlı mühəndisləri olan sənayenin olduğunu ortaya qoyduq. Türkiyədəki ikinci işimiz isə yenə də dünyada bir ilk olaraq TÜMASAN traktorunun 100 faiz maye qaz yanacağı LPG ilə də işləyə bilmə üsulunun - yeni üstün motor texnologiyasının sənayedə tətbiqi oldu.

Hazırda Volskwagen, Peugeot, Renault, Nissan və s. dizel motorlu avtomobillərin azot oksidləri ilə zəngin olan (normadan 10-20 dəfə çox) işlənmiş qazları zəhərli kimyəvi duman yaratdığı üçün istehsalları dayandırılmaq ərəfəsindədir. Bu şirkətlərin istehsal etdikləri benzinlə işləyən avtomobilləri də benzin sərfiyyatının və işlənmiş qazlarla atmosferə atılan karbon qazının normadan çox olması ile seçilir. Ona görə də Avropanın Paris, London, Düsselldorf və s. kimi mərkəzi şəhərlərində dizel və benzinlə çalışan avtomobillərin istifadəsi tədricən dayandırılır. Hazırda həmin şəhərlərin küçələrində Avro 6 standartına cavab verən avtomobillərin istifadəsinə icazə verilir.

Homogen yanacaq-hava qarışığının yanma mexanizminin qüsurlarını hələ 1981-ci ildə bildirmiş olsaq da, bu gün də qlobal avtomobil sənayesinin hegemonluğunu əlində tutan avropalı mütəxəssislər çıxış yolunu elektrik avtomobillərinin istehsalında görürlər. Bu isə heç də asan və ziyansız texnologiya sayılmır. Əvvəl onu nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün inkişaf etmiş ölkələrdə istehsal edilən elektrik stansiyalarının ümumi gücü daxiliyanma mühərrikləri ilə işləyən yerüstü, dəniz nəqliyyat vasitələrinin, traktor və iş maşınlarının birgə gücündən 25-30 dəfə azdır, yəni sadəcə yerüstü nəqliyyat vasitələrini elektrikli avtomobillərlə əvəz etsək, kəskin elektrik çatışmazlığı ilə üzləşərik. Digər tərəfdən, elektrik enerjisinin çoxu istilik və atom stansiyalarında hasil olunur ki, onların da ətraf mühitə ziyanlı təsiri heç də mühərriklərinkindən az deyil. Bundan başqa, ən güclü qələvi metal olan lityum, alüminium və kompozit kimi çətin istehsal edilən materiallardan hazırlanan akkumlyator batareyalarının istismar müddəti bitdikdən sonra təkrar emalı mümkün deyil. Onların tullantı qalıqları isə atom elektrik stansiyalarından atılan qalıqlardan da ziyanlıdır. Elə bu batareyaların istehsalı zamanı ətraf mühitə atılan karbon qazının miqdarı da daxiliyanma mühəriklərindən çıxan karbon qazından 50-60 faiz çox olur. Bir sözlə, dünya enerji istehsalında 90-95 faiz payı olan daxiliyanma mühərriklərinin (DYM) 160 il bundan əvvəl kəşf olunmasına baxmayaraq, faydalı iş əmsalına görə hazırda onu əvəz edə biləcək başqa bir güc qurğusunu tapmaq mümkün deyil.

60 ildən artıq zaman ərzində DYM sahəsində apardıgımız elmi araşdırmalar, 35-dən artıq qeydiyyatı aparılmış elmi-texniki ixtiralar, müxtəlif ölçülü və konstruksiyalı mövcud həm benzin, həm də dizel mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi və A-dan Z-yə qədər yeni mühərrikin layihələndirilməsi, prototip olaraq istehsal edilib sənayedə tətbiqi üçün müxtəlif testlərin aparılması nəticəsində qazanılmış təcrübə isə qlobal avtomobil sənaye sektorunu bu gün çətin vəziyyətdə qoyan ekoloji problemləri həll etməyə imkan verir.

Bu baxımdan Prezident İlham Əliyevin ölkəmizdə qeyri-neft sektorunun davamlı və rəqabətqabiliyyətli inkişafı üçün “Azərmaş” Açıq Səhmdar Cəmiyətinin (ASC) yaradılması ilə bağlı qəbul etdiyi qərarın mühüm əhəmiyyəti var. ASC-nin bu müəssisədə “Made in Azerbaijan” brendi ilə regionun avtomobil istehsalı sənayesi mərkəzinə çevrilmə strategiyası qəbul edilmişdir. Neft sənayesi qədər əhəmiyyətli olan bu strategiyanın həyata keçirilməsi sayəsində Azərbaycan iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə yüksələ biləcək. Bununla da xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin növbəti arzusu reallaşmış olacaq.

Onu da qeyd edək ki, bu möhtəşəm strategiyanın uğurla həyata keçirilməsi üçün ötən ilin əvvəlində “Qlobal avtomobil sənayesinin bu günü və sabahı: yanacaq və ətraf mühit problemləri, “Azərmaş” ASC strategiyasının gerçəkləşdirilməsi üçün elmi tövsiyələr” mövzularında iki elmi-tədqiqat layihələri hazırlayaraq hökumətə təqdim etmişik. Həmin layihələr Energetika və İqtisadiyyat nazirliklərində müzakirəyə çıxarılmalı idi. Lakin nazirliklərdən verilən məlumata görə, layihələrin müzakirəsi koronavirus pandemiyasına görə müvəqqəti təxirə salınmışdır. Həmin layihələrlə bağlı qısaca bildirək ki, istehsalın digitallaşdırıldığı 4-cü sənaye inqlabının ölkəmizdə mövcud olan imkanlardan və müxtəlif ölçülü həm benzin, həm də dizel mühərrikləri üzərində “MR-Proses” yanma mexanizminin tətbiqi ilə qazanılmış bilik və təcrübədən istifadə etməklə qısa zaman ərzində “Azərmaş” ASC-nin sözügedən strategiyasını gerçəkləşdirmək mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, “Cənub qaz dəhlizi”, Baki-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihələri kimi əhəmiyyətli olan “Azərmaş” layihəsini də dünyaya nümayiş etdirəcək və bununla da ekoloji təsirinə görə krizis dövrü yaşayan qlobal avtomobil sənayesinin dirçəlməsinə öz töhfəsini verəcək.

Rafiq MEHDİYEV,

texnika elmləri doktoru, professor, Beynəlxalq Şərq Neft Akademiyasının (Azərbaycan), Beynəlxalq KEYS Akademiyasının (ABŞ) və Beynəlxalq Avtomobil Mühəndisləri Cəmiyyətinin (ABŞ) üzvü

Azərbaycan.-2021.- 4 fevral.- S.6.