Qədim şəhərin əsasMeydan”ı

 

 

 

Şuşa Azərbaycanın qədim tarixə malik olan şəhər mədəniyyətinin nadir təkrarsız incilərindən biridir. ŞuşadaBazarbaşıdeyilən yerdənŞeytanbazaraqədər uzanan üstüörtülü ticarət mərkəzi şəhərin əsas küçəsiRastabazaradlandırılırdı.

 

Rastabazar”ın sıra ilə düzülən daşları bir-birinə qurğuşunla bərkidilən sütunlardan, tağlardan ibarət olan qalereyanı xatırladan səkiləri örtülü olduğundan bütün fəsillərdə quru təmiz qalırdı. Küçənin ortası ilə nəqliyyat vasitələri hərəkət edirdi. Orta əsr Şərq üslubunda zövqlə tikilən bu bazar həm şəhərə xüsusi yaraşıq verirdi. Şuşanın ticarət mərkəzi iri bazar meydanı ilə tamamlanırdı. ŞəhərinMeydandeyilən əsas yeriRastabazarküçəsi boyunca inşa edilmiş ibadətgah ticarət təyinatlı tikililərdən, birmərtəbəli dükanlardan, ikimərtəbəli karvansaradan qoşa minarəli Cümə məscidindən ibarət idi. XX əsrin əvvəllərində şəhərdə 1464 dükan qeydə alınmışdı. Tarixi mənbələrdə XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində artıq Şuşada çoxlu manufakturaların 2 mindən çox sənətkarın fəaliyyət göstərdiyi bildirilir. 1809-cu ilin məlumatına görə, o dövrdə Şuşada 1500 toxucu dəzgahı fəaliyyət göstərirdi. Bu da ən azı 1500 sənətkar demək idi. XIX əsrin 60-cı illərində Şuşada illik ticarət gücü 78 milyon rubla bərabər olan ipəksarıma fabrikləri fəaliyyət göstərirdi ki, çox keçmədən həmin müəssisələrin illik istehsal gücü 117 milyon rubla çatmışdı.

 

Şuşanın memarlığıkitabının müəllifi, professor Elturan Avalov qeyd edir ki, Şuşanın əsasMeydan”ı ətrafında yerləşən binaların təyinatına görə mühüm ictimai-ticari rol oynamışdır. Burada böyük dini mərasimlər- aşura digər təziyələr keçirilmişdir. “Meydan”ın əsas memarlıq elementləri dini ticarət binalarıdır ki, bu xüsusiyyət XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan şəhərlərində salınmış meydanlar üçün xarakterikdir.

 

Əsas memarlıq ticarət kompleksi olanMeydanilk dini tikilinin ətrafında formalaşdırılmışdır. Sonradan bu cür məscidlər ətrafında inşa edilən ticarət digər tikililər məscid vəqflərinə aid idi. Məscid mədrəsələrin saxlanmasına lazım olan xərclər bu binaların istifadəsindən əldə edilən gəlir sayəsində ödənilirdi.

 

Meydanın memarlıq kompleksinə qərbdən karvansaray, şərqdən cənubdan uzun həcmli, bir mərtəbəli böyük girişlərə malik ticarət sıraları daxildir. Cənub tərəfdən həmin ticarət sıraları inkişaf edərək Aşağı bazar küçəsinin ticarət sıraları ilə birləşir. “Meydan”ın bütün bu kompozisiyası cənubda Şuşanın iki minarəli Cümə məscidi ilə tamamlanır. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin kifayət qədər hündür olan oxvari minarələri mərkəzi günbəzi şəhərin memarlıq kompozisiyasında dominantlıq təşkil edir. Yuxarı Gövhər ağa məscidiMeydan”ın memarlıq ansamblında əsas yeri tutmaqla, ətrafında yerləşən binaları özünə tabe edir.  Yalnız ticarət kompleksinin deyil, bütövlükdə şəhərin planlaşdırma nüvəsi olanMeydan”da iki əsas ticarət magistralı - Rastabazar onun davamı olan Şeytanbazarla Aşağıbazar küçələri kəsişir.

 

Görkəmli sovet memarı Nikolay Baranov qeyd edirdi ki, Şərq şəhərlərində Şuşanın Yuxarı məscid kompleksi kimi monumental dini tikililər qonşuluqda yerləşən ticarət yerləri - karvansaraylar bazarlarla birlikdə şəhərin əsas planlaşdırma elementlərini təşkil edirlər. Monumentallıq əhəmiyyətlilik təsirinin artırılması üçün Orta Asiyanın orta əsrlər memarlığında geniş tətbiq edilmiş bir neçə iki-üç mərtəbəli binanın bir kompleksdə birləşdirilməsi üsulu Şuşanın meydan mədrəsəsinin inşasında da tətbiq edilmişdir. Mədrəsə Yuxarı Gövhər ağa məscidinin qonşuluğunda tikilmişdir. Mərkəzdə isəMeydan bulağısalınmışdır.

 

 

 

Hazırladı:

 

İ.ƏLİYEVA,

 

Azərbaycan. - 2021.-13 fevral.- S. 6.