Nizami qələmində
obrazlaşan simalar
2021-ci il "Nizami
Gəncəvi ili"dir
Elmi tarixşünaslıqda qəbul edilmiş inkaredilməz gerçəklikdir ki, tarixi həqiqətlərin öyrənilməsinin ən etibarlı mənbələrindən biri də sözügedən dövrdə yaşayıb-yaratmış, ictimai-siyasi, sosial, ədəbi-mədəni hadisələrin bilavasitə canlı iştirakçısı olmuş bədii söz sənətkarlarının qələminə məxsus ədəbi örnəklər, xüsusilə də süjet və kompozisiya imkanlarının genişliyi ilə seçilən epik əsərlərdir. Bu baxımdan XII əsrin, xüsusilə tarixi şəxsiyyətlərimizin öyrənilməsi üçün dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin poemaları qiymətli mənbələrdir. Şairin bədii obrazına çevrilmiş, əsərin ideyasının açılmasına xidmət edərək Nizami qələmi ilə ibrətamiz hekayətlərin qəhrəmanı kimi yaddaşlara həkk olunmuş surətlərin rəngarəng qalereyasında “Məxzənül-əsrar” poemasındakı Adil Nuşirəvan, Sultan Səncər, Harun-ər Rəşid, Süleyman peyğəmbər, İsa peyğəmbər və başqaları kimi tarixi şəxslər xüsusilə seçilir.
Əsəri üçün bədii obraz kimi seçdiyi şəxsiyyətlərin tarixdə daha çox hansı keyfiyyət və özəllikləri ilə qaldıqlarından yaradıcı şəkildə istifadə edən şair bu sahədə də təxəyyülünün sonsuz imkanlarını sərgiləmişdir. Məsələn, Adil Nuşirəvan haqqında hər kəsə məlum olan Nuşirəvan və bayquşların söhbəti əhvalatını xatırlayaq. Nizami bayquşların söhbətindən təsirlənib nəticə çıxaran və ölkədaxili siyasətini kökündən dəyişən, bütün fəaliyyətini xalqın rifahı istiqamətinə yönəldən hökmdarın adının tarixdə “ədalətli” padşah kimi qalmasını özünəməxsus şəkildə izah edir:
Pak qəlblər ölkəsində onun adı
Sikkədə “ədalətli” yazıldı.
Onun aqibəti yaxşılıqla qurtardı,
Ədalət qapısını döyənlərin
hamısına bu ad nəsib oldu.
Nizaminin bədii obraz kimi işlədiyi tarixi şəxsiyyətlər
arasında Süleyman
peyğəmbər də
diqqəti cəlb edir. Şair “Dünyanın qəzaları
haqqında” üçüncü
məqəlatı üçün
“Süleyman və qoca əkinçinin hekayəsi” illüstrativ hekayətini qələmə
almışdır. Məlumdur ki,
Süleymanın adı
tarixdə mehriban peyğəmbər, ədalətli
padşah və hikmətli bir alim kimi tanınmışdır.
Nizaminin yaratdığı Süleyman
obrazı da bu xüsusiyyətlərə
malikdir. O, məmləkətində
güzəran sürən
adi bir kəndlinin
də qeydinə qalır, onun işləri ilə maraqlanır, həmsöhbət
olub onu səbirlə dinləyirdi.
Bütün poemalarında böyük
ehtiramla andığı
İsa peyğəmbər
də şairin ədəbi qəhrəmanına
çevrilmişdir. “Məxzənül-əsrar”ın onuncu hekayəsi “İsanın - Allahın ona salamı olsun! - dastanı”
adlanır. Hekayənin
əsas ideyası insanları ən xoşagəlməz məqamda
da yaxşını, gözəlliyi görə
bilməyə çağırmaqdır:
Başqalarının eybini və öz yaxşılığını görmə,
Nəzərini aşağı - öz yaxana sal.
“Məxzənül-əsrar”ın ən məşhur hekayətlərindən birinin
qəhrəmanı da
Sultan Səncərdir. Sultan Səncər
haqqında mənbələr
yazır: “Büyük
Selçuklu Sultanı
Melikşah'ın oğlu
olan Sencer 1086'da Sincar'da doğdu. Küçük yaşından itibaren
devlet tecrübesi kazanan Sencer, ağabeyleri Berkyaruk ve Muhammed Tapar
zamanında devlet hizmetinde bulunarak, doğuda çıkan isyanları bastırdı.
Buradaki başarıları üzerine
Horasan melikliğine tayin edilen Sencer,
Haziran 1102'de Selçuklu
Devleti'ne saldıran Karahanlı Hükümdarı
Kadir Han'ın saldırılarını bertaraf
etti. Ayrıca Gaznelileri, Selçukluya bağladı”.
“Qarı və
Sultan Səncərin hekayəsi”ndə
Nizami Sultan Səncərin
ölkədaxili siyasətini
bir növ təhlil etmişdir. Bu hekayədə Nizaminin dövlətin daxili siyasətinə dair görüşləri, demokratik
dövlətin əsas
prinsiplərinə dair
fikirləri də əksini tapmışdır.
Yuxarıdakı sitatdan da məlum olur ki, Sultan Səncər hərbi əməliyyatlardakı
uğurlarına görə
Xorasan hakimi təyin edilmişdir.
Bu fakt “Məxzənül-əsrar”dakı
hekayədə də əksini tapmışdır.
Xorasan vilayətini tutmuş Səncər
Bu sözə əhəmiyyət
verməyib özünə
ziyan verdi.
Hekayədə Səncər ədaləti
tanımayan, xalqın
qeydinə qalmayan hökmdar kimi təsvir edilmişdir.
Ey məlik, sənin qayğını mən az görmüşəm,
Lakin bütün ili
səndən zülm görmüşəm.
Və ya:
Mən səndə nə hakimlik, nə ədalət görürəm
Və görürəm ki, (qiyamətdə) sən əzabdan
azad olmayacaqsan.
Daha sonra:
Şəhərlilərin evini yıxmısan,
Kəndlilərin xırmanını dənsiz
qoymusan.
Nizami bu hekayədə 1139-cu ilin sentyabr ayında
Gəncədə baş
vermiş dəhşətli
zəlzələdən sonra
Gürcüstan çarının
Gəncəyə hücum
edərək şəhəri
yağmalamasını və
əhalini əsir almasını da xatırlayır:
Yetimlərin malını qəsb
etmək (yaxşı)
iş deyil,
Ondan əl çək, o ki Abxaz qarəti deyil.
“Qarı və Sultan Səncərin hekayəsi”ndə
diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də Nizaminin
türk dövləti
və türk hökmdarlarının ədaləti
haqqında söylədiyi
fikirlərdir:
Elə ki, türklərin dövləti ucaldı,
Məmləkətdə ədalət hakim oldu.
Akademik Teymur Kərimli yazır ki, “türk padşahı Səncərin
siyasi deqradasiyası işığında ...Nizami
bütün türk tarixinə qiymət verir; ... “qızıl keçmişlə” korlanmış
müasirliyi müqayisə
edir və təəssüflənir”. Səlcuq
hökmdarlarının ədalətə
meyilli olduqlarını
açıqlayan akademik
Yevgeni Bertels də bu barədə
yazır: “Tarixçilərin
məlumatlarından anlaşıldığına
görə, ilk səlcuqlar
öz libasları və silahları ilə qonşularından,
demək olar ki, heç də seçilmirdilər.
Yalnız az
əvvəl qəbul edilmiş islamiyyət onlarda bir heyranlıq
hissi doğurmuşdu;
onlar islamiyyətin ideallarını həyata
keçirməyə, ədalət
və həqqaniyyəti
işdə göstərməyə
çalışırdılar”.
Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov şairin hökmdarlara, xüsusən
də Azərbaycan Atabəylərinə münasibətindən
geniş bəhs edərkən onun Sultan Səncər haqqındakı
fikirlərinə də
toxunmuşdur: “...Nizami
Alp Arslan, Məlik şah kimi sultanlar
barədə yaxşı
fikirdə olduğu halda, Sultan Səncər hakimiyyətini rəiyyət
üçün böyük
fəlakət hesab etmişdir. Bu da
təsadüfi deyildi.
Həqiqətən, tarixi mənbələrdə
göstərildiyi kimi,
Səncər hakimiyyətinin
xüsusən ilk illəri
mərkəzi hökumətin
xeyli zəiflədiyi,
xəlifəliyin əl-qol
açdığı, hər
yerdə əmirlərin,
canişinlərin özbaşınalığının
artdığı illər
idi”.
Nizaminin “Məxzənül-əsrar”dakı qəhrəmanlarından biri
də beşinci və ən məşhur Abbasi xəlifəsi Harun ər-Rəşiddir. Harun ər-Rəşid miladi 763-cü ildə İranın Rey şəhərində
(indiki Tehran yaxınlığında)
doğulmuş, xəlifə
olan qardaşı Hadi 786-cı ildə öldükdən sonra Xilafətə başçılıq
etməyə başlamışdır.
24 mart 809-cu ildə Xorasanda Tus şəhərində
vəfat etmiş və orada da
dəfn olunmuşdur.
Harun ər-Rəşidin xilafəti
dönəmində İslam
xilafəti hərbi, siyasi, mədəni və elmi baxımdan
sürətlə inkişaf
etmişdir. Xəlifə Harun ər-Rəşid haqqında zamanında yazılmış bir çox şəxsi və dövləti məsələlərə aid əhvalatlar,
rəvayətlər, hekəyə
və məsəllər
günümüzə qədər
gəlib çatmış,
məşhurlaşmışdır.
Bunların bir çoxu
həqiqəti əks
etdirərək tutarlı
səhih sənədlərə
əsaslansa da, bəziləri də uydurulmuşdur. Nizaminin
“Məxzənül-əsrar”a daxil etdiyi hekayət
də ibrətamiz və didaktik mahiyyət daşıyır.
Şair öncə Harunun hakimiyyəti dövründə xilafətin
yüksək inkişafını
qeyd edir, sonra hekayətə başlayır:
Xilafətin dövrü Haruna
çatanda
Abbasın bayrağı çərxə
ucaldı.
Hekayənin əsas ideyası
qızılın, var-dövlətin
mənəviyyatı yoxsul
olan, öz kimliyini, həyati missiyasını dərk etməyən insanın daxili dünyasını iflic etməsi, onun özünü unutması və s. kimi hallara gətirib
çıxara bilməsinin
ibrətamiz şəkildə
oxuculara çatdırılmasıdır.
“Məxzənül-əsrar”ın
hekayə qəhrəmanları
içərisində “yarıəfsanəvi,
yarıtarixi” İran hökmdarları Firudin və Cəmşid də yer almışdır.
Qeyd edək ki, hər
iki obraz Firdovsi “Şahnamə”sinin
əsas qəhrəmanlarındandırlar.
Nizami Gəncəvi
“Məxzənül-əsrar” məsnəvisində onlarca
tarixi, dini-tarixi, əfsanəvi-tarixi şəxsiyyətin,
ədəbi qəhrəmanın
adını çəkmiş,
həmin tarixi simalarla bağlı əhvalat və hadisələrə işarələr
etmişdir. Bir sözlə, “Xəmsə”nin ilk əsəri bu baxımdan rəngarəng palitranı
xatırladır.
Nizami bədii
üsulun verdiyi imkanlardan istifadə edərək məhz dövrünün hakim dairələrinə
ünvanladığı mesajlarını
tarixdən alıb əsərinə gətirdiyi
simalara müraciət
şəklində çatdırmışdır.
Təhminə BƏDƏLOVA,
AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutu Nizamişünaslıq
şöbəsinin aparıcı
elmi işçisi,
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan.-2021.- 4 iyun.- S.11.