Faciənin ekran, səhnə və musiqi yaşantıları

Xocalı müsibəti bədii əsərlərdə öz təcəssümünü tapdıqca daha çox yaddaşlara yazılır. Hər il xalqımız, eləcə də dünya azərbaycanlılarının bu soyqıqımı ilə bağlı keçirdiyi təbliğat xarakterli tədbirlər bəşəriyyəti erməni vəhşiliyinin şahidinə çevirir.

Xocalı faciəsinin baş verdiyi məqamları lentə almaq sözün əsl mənasında qəhrəmanlıq idi. Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin və fədakar jurnalist-operator Seyidağa Mövsümovun həmin o müdhiş günlərdə qanlı faciənin ağrılı anlarını lentə almaları soyqırımının dünyaya təqdim edilməsində mühüm faktor kimi daim öndə olub. Bundan sonra faciə haqqında sənədli, son illər isə bədii filmlər yaradılaraq dünya ictimaiyyətinə bir neçə dildə təqdim edildi.

“Düşmən laylası” adlı qısametrajlı film Xocalı faciəsinin ağrıları haqqındadır. Film litvalı jurnalist Riçard Lapaitisin Xocalıya səyahəti kimi təqdim olunur. İllər öncə hərbi müxbir olan R.Lapaitis Dağlıq Qarabağ münaqişəsini və qanlı soyqırımı aktını işıqlandırıb. O, Xocalıda kütləvi qətliamdan sağ çıxmış insanlarla görüşüb. Ermənilərin atəşi altındakı “sonsuz dəhliz”də özünə nicat yolu axtararkən yaxınlarını itirənlərin ürəkdağlayan hekayətlərini dinləyib. Filmin müəllifi bu soyqırımının təşkilatçıları və icraçıları - erməni hərbi komandirləri ilə də söhbət edib.

Xocalı soyqırımından söz açan “Zülmətdən qaçarkən” sənədli filmi ABŞ-da Xocalı soyqırımı mövzusunda çəkilmiş ilk sənədli ekran əsəridir. Los-Anceles istehsalı olan və burada fəaliyyət göstərən yəhudi kinematoqrafçıları tərəfindən yaradılan həmin sənədli film Xocalı soyqırımının canlı şahidlərinin müsahibələrini diqqətə çatdırır.

“Müharibə uşaqları” və “Biz qayıdacağıq” kinolentləri də Xocalı soyqırımından bəhs edir. Rejissor Şamil Nəcəfzadənin çəkdiyi “Müharibə uşaqları” filmində faciə zamanı valideynlərini itirmiş yeddi uşağın taleyindən ağrılı notlarla söz açılır. Rejissoru Könül Kərimova olan “Biz qayıdacağıq” adlı ikinci filmdə Milli Qəhrəman Hikmət Nəzərlinin keçdiyi döyüş yolu işıqlandırılır.

Xocalı həqiqətlərinin dünyaya çatdırılmasında böyük xidmətləri olan Nüşabə Məmmədovanın ssenarisi əsasında lentə alınan “Haray” filmi Xocalı faciəsinin bədii kinoda dolğun ifadəsidir.

Xocalı soyqırımı haqda ilk bədii kinolardan biri sayılan “Fəryad”ın ssenari müəllifi kinorejissor Vaqif Mustafayev, quruluşçu rejissoru isə mərhum sənətkar, baş rolun ifaçısı Ceyhun Mirzəyev olub.

Rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun çəkdiyi “Qırmızı qar” filmini də həyəcansız seyr etmək mümkün deyil. Xocalı və ümumiyyətlə, Qarabağ mövzusunda daha bir ekran əsəri də Elxan Qasımovun “Biz qayıdacağıq” filmidir. Film Xocalıdan olan yeniyetmə bir oğlanın həyatından bəhs edir.

“Xocalı” filminin müəllifi bədii kinonun imkanları çərçivəsində hadisələrin reallıqlarını tamaşaçıya çatdırır. Xocalı soyqırımına həsr edilən bir sıra ekran əsərləri var ki, onlardan biri də “Salnamə” kinostudiyasında çəkilən “Dua” və rejissor Mehriban Ələkbərzadənin “Xocalı soyqırımı” sənədli filmlərdir. “Azərbaycantelefilm”də lentə alınan “Xocalı”, “Xocalı soyqırımı”, “Xocalı şahidləri” kimi nümunələr, əlbəttə, tamaşaçılarda faciənin nəinki ağrısını yaşadır, eyni zamanda onu qan yaddaşına yazır.

Rejissor Elşən Zeynallının “Günəşin batdığı yer”, Vahid Mustafayevin “Xoca” filmləri də bu qəbildən olan ekran əsərlərindəndir.

“Sonsuz dəhliz” isə litvalı rejissor Andreas Brokasın Xocalı qırğınından söz açan sənədli filmidir. Xatırladaq ki, İsveçin paytaxtı Stokholm şəhərində “Xocalıya ədalət!” beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində ABŞ və Litvanın birgə istehsalı olan, çoxsaylı mükafatlar qazanmış “Sonsuz dəhliz” (“Endless Corridor”) müstəqil sənədli filminin nümayişi beynəlxalq mediada böyük əks-səda doğurub.

Rejissoru Elmar Məlikov olan “Dəhliz”, həmçinin ssenari müəllifi Altay Yaşar, rejissoru Elxan Cəfərov, bəstəkarı Nailə Mirməmmədli, operatoru Tanrıverdi Tanrıverdiyev olan “Düşmən laylası” qısametrajlı filmləri də Xocalı faciəsinin ağrılarını özündə əks etdirir. Xatırladaq ki, “Zülmətdən qaçarkən” sənədli filmi ABŞ-da Xocalı soyqırımı mövzusunda çəkilmiş ilk sənədli ekran əsəridir.

Xocalı soyqırımı bədii təcəssümünü, əlbəttə, kinofilmlərdə, ekran əsərlərində olduğu kimi, səhnədə də tapmaqdadır. Belə əsərlərdən biri də Akademik Milli Dram Teatrında faciənin növbəti ildönümü ilə bağlı təqdimatı keçirilmiş “Badam ağacı çiçəkləyəndə” tamaşasıdır. Tamaşa Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində Gənc Tamaşaçılar Teatrının yaradıcı heyəti tərəfindən ərsəyə gətirilib. Burada Gənc Tamaşaçılar Teatrının aktyor heyəti ilə yanaşı, kütləvi səhnələrdə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin tələbələri də iştirak edirlər.

Tamaşanın “Badam ağacı çiçəkləyəndə” adlandırılması heç də təsadüfi deyil. Çünki badam çiçəkləməyə başlayan ilk ağacdır. “Xocalıya ədalət!” kampaniyasının loqosunda əks olunmuş badam çiçəyi də Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunun qədim yaşayış məskənlərindən olan Xocalıda 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə ermənilər tərəfindən törədilmiş soyqırımına münasibətdə ədalətin təmin edilməsinə və bu cür qəddar əməllərin təkrar olunmamasına ümidi əks etdirir.

Rejissor Gülnar Hacıyevanın quruluş verdiyi tamaşada əsas obrazları aktyorlardan Kərəm Hadızadə, Zemfira Əbdülsəməd, Mirzağa Mirzəyev, Elnur Kərimov, Asya Atakişiyeva, Güşvər Şərifova, Mehriban Hüseynova, Zülfiyyə Alhüseynova, Elşən Şıxəliyev və Manaf Dadaşov canlandırır.

Xocalı soyqırımı haqqında bir sıra mahnılar və musiqi kompozisiyaları da bəstələnib: Pyer Tilloyun “Xocalı 613” musiqi pyesi, Məmməd Quliyevin “Simfoniya - rekviyem”, Aleksandr Çaykovskinin “Khojaly Requiem”, Nəriman Məmmədovun “Xocalı” (7 saylı simfoniya), Elnarə Dadaşovanın “Xocalı laylası”, “Dəyirman” və Toni Blekmenin “Justice for Khojaly”, Qaraqanın “Xocalı”, Nigar Camalın “Broken Dreams” mahnıları və s. kimi əsərlər faciənin dəhşətlərini dinləyicilərə musiqinin dili ilə çatdırır.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.-2021.- 5 mart.- S.6.