Meydan tamaşaları
Azərbaycanda ənənəvi xalq oyunları və meydan tamaşalarının
sorağı şifahi
xalq ədəbiyyatından
gəlir. Xalqımızın
özünün yaşı
qədər olan bu tamaşaların özəlliyi ondadır ki, onlar genetik
olaraq qandan-qana hopur, iliklərə işləyir, ilkinliyini qoruyub saxlayır və akademik teatrın bünövrəsi
sayılır.
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru Nailə Əskər bununla bağlı qeyd edir ki, “İslam
coğrafiyası və
Azərbaycanda oyunlar” adlı kitabında bu məsələyə geniş yer ayırıb: “Meydan tamaşaları musiqi, rəqs, məzhəkə,
nəqletmə, yarışma
və başqa ünsürlərdən yaranıb.
Açıq havada, şəhər meydanlarında,
kəndlərdə geniş
sahələrdə, karvansaralarda
göstərilən meydan
tamaşaları ənənəvi
xalq teatrıdır. Tamaşaçılarla əhatələnmiş
sahədə, meydanda oynanıldığı üçün
ona “orta oyunu”, yaxud “meydan tamaşaları” deyilib. “Meydan tamaşaları” termini altında əsasən Azərbaycanda oynanılan təhkiyəli, süjetli
xalq oyunları nəzərdə tutulur. Xalqın özü qədər qədim olan, oyunçu və tamaşaçı arasında
səmimi münasibətlər
şəraitində göstərilən
bu tamaşalar masqarabazlar, nağılçılar,
aşıqlar, məzhəkəçilər,
kukla oyunçuları
tərəfindən inkişaf
etdirilərək, ənənəvi
xalq tamaşalarının özəyini yaradıb”.
Xalq
arasında çox qədimdən yaranan “Motal-motal”, “Qurd basdı”, “Çövkən”,
“Cızıq turnası”,
“Gizlənpaç” (gizlən,
qaç), “Oğru-oğru”,
“Şuma qədər”,
“Aşıq-aşıq”, “Qoz-qoz”,
“Pul-pula”, “Zorxana”, “Sino”, “Mil”, “Qəpəq”, “Fincan-fincan”,
“Bənövşə”, “Dirədöymə”,
“Çalabaşı”, “Yelləncək”,
“Maral oyunu”, “Kilimarası” və s. oyunlarında həm uşaqlar, həm də böyüklər həvəslə iştirak
edərdilər.
“Kosa-kosa”, “Kəndirbaz”, “Sim pəhləvan”, “Masqara”, “Gözübağlıca”, “Cıdır”
tamaşaları, qılınc
oynatmaq, kəmənd atmaq, qurşaq tutmaq, daş qaldırmaq, at çapmaq və s. kütləvi əyləncəli
milli oyunların bayramla əlaqədar keçirildiyi söylənilir. Sadaladığımız xalq
oyunları zaman-zaman yol keçərək bu günümüzədək
gəlib çatıb.
Novruz bayramında həmçinin güləş
yarışları təşkil
edilir, meydanlarda yallı oynanılır, kəndirbazlar tamaşalar göstərir, mahnılar
oxunur, aşıqlar deyişirlər...
“Novruz” mərasiminin mühüm epizodunu təşkil edən “Kosa-kosa” oyunu əsl teatr örnəyidir. Burada ardıcıl süjet, dramatik hərəkət, həmçinin xüsusi paltar geyinən, maska taxan aktyor
olur. Bir neçə gün davam edən toy mərasimlərində
ifa olunan “Xan-xan”,”Mütriblərin rəqsi”,”Gəlinlə qayınana deyişməsi”
və s. epizodlar oyun və tamaşa
ünsürlərinin müstəqil
əhəmiyyət kəsb
etdiyini göstərir.
Ozan-aşıq məclislərində,
“Zorxana” səhnələrində,
kəndirbazların çıxışlarında,
habelə qədimdə
el arasında geniş yayılan “Yuğ” mərasimində də meydan teatrı ünsürləri
güclü olub.
“Kosa-gəlin”, “Tapdıq çoban”, “Tənbəl qardaş” (üçpərdəli
komediya) və s. tamaşalar el arasında məşhur olmuşdur. Bu tamaşalarda əsasən
kəndin təsərrüfat
və məişət
həyatı əksini
tapmışdır. Nikbinlik
onların başlıca
xüsusiyyətidir. Həmin
tamaşalarda gülüş
bəzən ciddiləşərək
acı kinayə satiraya çevrilərək
adamların əmək,
məişət və
psixologiyasındakı qüsurları
qamçılayırdı.
Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,
Azərbaycan. - 2021.- 20 mart.- S.8.