Naxçıvan tarixinin intibahı

Əslində tarixindən söz açmaq üçün çox-çox uzaqlardan başlamaq lazım gəlir. Çünki bütün mənbələr onun qədimliyindən xəbər verir

Qədim şəhər

Özü kimi adı da qədimdir. “Naxçıvan” toponiminin müxtəlif etimoloji yozumları var. Bir sıra mənbələrdə, eləcə də Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətində Naxçıvan şəhərinin əsasının eramızdan əvvəl 1539-cu ildə qoyulduğu qeyd edilib. Naxçıvan şəhərinin əsasının eramızdan əvvəl 1500-cü ildə qoyulması fikri isə müasir elmdə qəbul olunmaqdadır.

Tədqiqatlara görə, bu şəhər barədə ən erkən məlumatları eramızdan əvvəl I əsrdə tarixçi İosif Flavi və bizim eranın II əsrində coğrafiyaşünas Klavdi Ptolomey veriblər.

İosif Flavi Nuhun gəmisinin dayandığı yer olaraq “Apobaterion” toponimini qeyd edib. Toponim “Naxçıvan” kimi səslənir və müasir Naxçıvan şəhərinə aid edilir.

İosif Flavi Naxçıvan toponiminin meydana gəlməsinin Nuhun əfsanəsi ilə əlaqədar olduğunu yazıb. Allahın əmri ilə düzəltdiyi gəmidə öz ailəsi, götürdüyü canlılarla birlikdə xilas olan Nuh Peyğəmbər bugünkü Naxçıvan ərazisində məskən salıb.

Bu yerin hər qarışında tariximizin izləri var. Naxçıvan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar da şəhərin qədimliyini meydana çıxarır. Eramızdan əvvəl IX-VI əsrlərdə Naxçıvan qədim Manna, İşquz və Midiya dövlətlərinin tərkibində olub. Madayların hakimiyyəti dövründə Naxçıvan tanınmış şəhərlərdən idi.

Sonrakı dövrlərdə tarixi siması dönə-dönə dəyişsə də, bu şəhərin əhəmiyyəti heç zaman dəyişməyib.

Atabəylər dövlətinin paytaxtı

Naxçıvan tarixinin ən mühüm mərhələlərindən biri də Atabəylər dövlətinin (1136-1225) bərqərar olduğu dövrdür. Tədqiqatçılar bildiriblər ki, Azərbaycanın dövlətçilik tarixində çox böyük rolu olmuş Atabəylər dövrü siyasi, iqtisadi, mədəni inkişaf baxımından Naxçıvan tarixinin intibah dövrü hesab edilə bilər. XII əsrin 30-70-ci illərində Naxçıvan şəhəri bu dövlətin mərkəzi şəhəri, paytaxtı olub.

Eldənizlər dövlətinin banisi Atabəy Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətinin ilk dövründən dövlətin siyasi mərkəzi Naxçıvan şəhərində yerləşib. “Əcaib-əd-dünya” adlı tarixi mənbədə qeyd olunub: “Naxçıvan Eldənizin dövründə tam tərəqqiyə çatdı. Orada padşahlıq iqamətgahı (darülmülk) yaratdılar və dövlətxana təsis etdilər”.

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründə Naxçıvan Atabəylər dövlətinin əsas iqtisadi, siyasi və mədəniyyət mərkəzinə çevrilib. Şəmsəddin Eldənizin daimi yaşayış yeri və sarayı Naxçıvanda olub.

Azərbaycan Atabəylər dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldəniz dövrünün görkəmli dövlət xadimi kimi şöhrətlənib. O, qurduğu dövləti qüdrətləndirmək, ərazilərini genişləndirmək üçün böyük işlər görüb.

Ərəb tarixçisi İbn Əl-Əsir “Mükəmməl tarix” adlı əsərində Atabəy Şəmsəddin Eldənizdən bəhs edərək yazıb: “O, Azərbaycan, Arran və Şirvana, Cibəl ölkəsinə, İraq, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyə sahib olmuşdu. Xilat, Fars, Xuzistan, Mosul və Kirmanın hakimləri də ona tabe idilər”.

XII əsrdə Azərbaycan əraziləri, xüsusilə Naxçıvan yadellilərin hücumlarına tez-tez məruz qaldığından Şəmsəddin Eldənizin ölümündən sonra oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın zamanında (1174-1186) Atabəylər dövlətinin paytaxtı bu şəhərdən Həmədana köçürülüb. Onun vəfatından sonra hökmdarlıq taxtında kiçik qardaşı Qızıl Arslan (1186-1191) əyləşib. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın oğulları Əbubəkrin (1191-1210) və Özbəyin (1219-1225) hakimiyyəti dövründə paytaxt Təbrizdə yerləşsə də, Naxçıvan ölkənin iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynayıb. Eldənizlərin bütün hakimiyyəti dövründə şəhər ikinci paytaxt statusunu saxlayıb.

Naxçıvan əhalisi sayına görə XI-XII əsrlərdə Yaxın Şərqin iri şəhərləri ilə müqayisə oluna bilərdi. Məhəmməd Naxçıvani bu barədə yazırdı: “Təbrizdən və Bağdaddan sonra Naxçıvan kimi cəlallı və əzəmətli şəhər yox idi”. Həmin dövrdə Naxçıvan şəhərində əhalinin sayı təxminən 150-200 min nəfər idi. Əhalisinin əksəriyyətinin islam dininə mənsub Azərbaycan türklərindən ibarət olan şəhərdə farslar və səlcuq türkləri və azsayda digər etnoslar da yaşayırdı. Əhalinin sosial tərkibi şəhər zadəganları, ruhanilər, sənətkarlar, tacirlər, məmurlar, hərbçilər və şəhər yoxsullarından ibarət idi.

Şəhərdə çoxlu məscid və mədrəsələr inşa edilirdi. “Əcaib əd-dünya” adlı tarixi mənbədə Naxçıvan şəhərindən bəhs edilərkən yazılırdı: “Orada çoxlu saray, köşk, eyvan vardır. Şəhərin yaxınlığında daşdan qala tikilmişdir. Qalada mədrəsə və məscid vardır. Bütün binalar gəcdən və bişmiş kərpicdən inşa edilmişdir. Köşklərin çoxu qəsrlər kimi üç-dörd mərtəbəlidir”.

Bu gün də Naxçıvanda tarixi məkanlardan sayılan Möminə Xatun türbəsi Atabəylər dövründən yadigardır. Naxçıvanın cənub səmtində salamat qalmış orta əsrlərə aid qala divarları hazırda Möminə Xatun türbəsinə xüsusi əzəmət, gözəllik verir...

1175-ci ildə Şəmsəddin Eldənizin xanımı Möminə xatun Naxçıvanda dünyasını dəyişib. Atabəy Eldəniz onun məzarı üzərində möhtəşəm məqbərə tikdirməyə qərar verib. Tikinti başlayıb. Ancaq arvadından bir ay sonra Atabəy Şəmsəddin Eldəniz də vəfat edib. Onların böyük oğlu Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvan 1176-cı ilin aprelində məqbərənin tikintisini başa çatdırıb. Möminə Xatun türbəsinin memarı yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə tanınmış Əcəmi Əbu Bəkr oğlu Naxçıvanıdir.

Tədqiqatçılar XII əsrdə Naxçıvan şəhərinin mərkəzinin Möminə Xatun türbəsinin yerləşdiyi sahədə olduğunu, meydan ətrafında hökmdar sarayı, böyük Cümə məscidi və ticarət binaları yerləşdiyini qeyd ediblər. Oradakı ictimai binalar, Cümə məscidi, kompleksə aid qala, minarələr və digər tikililər orta əsrlərin sonrakı mərhələlərində müharibələr nəticəsində məhv edilib.

Əlincə qalası Eldənizlərin iqamətgahlarından biri olub. Ən təhlükəli məqamlarda dövlətin xəzinəsi və hökmdarın əhli-əyalı bu qalada qorunub. Əlincənin yüksəkliyində qutval (qala rəisi), yaxud qoçubaşı üçün nəzərdə tutulan qəsr yerləşib. Bu tikinti kompleksi yerli əhali tərəfindən Şahtaxtı adlandırılıb. Minə yaxın döyüşçünün yerləşdirilməsi mümkün olan Əlincə qalasında silah hazırlayan karxanalar, ilxı və mal-qara üçün tövlələr də olub.

Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı, Nüsrətəddin Əbubəkrin anası, bacarıqlı diplomat qadın, dövrünün tanınmış şəxslərindən biri, Eldənizlər dövlətinin siyasi həyatında mühüm mövqeyə malik Zahidə xatunun əsas iqamətgahı da bu qalada olub. Eldənizlər dövlətinin Əlincə qalasındakı xəzinəsi onun sərəncamında idi. Zahidə xatun dünyasını dəyişdikdən sonra bir müddət Naxçıvanın hakimi əl-Cəlaliyyə olub. Onun Zahidə xatunla Məhəmməd Cahan Pəhləvanın qızı olduğu ehtimal edilir.

Elm, mədəniyyət, sənətkarlıq və ticarət mərkəzi

XI-XII əsrlərdə Naxçıvan Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Gəncə, Şamaxı şəhərləri ilə bir sırada iri sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi tanınıb. Həmin dövrdə bu şəhər memarları, dülgərləri, bənnaları, bəzzazları, dulusçuları, dəmirçiləri, dabbaqları, başmaqçıları, xalçaçıları, zərgərləri, boyaqçıları ilə məşhur olub. Bir sıra qonşu ölkələrə Naxçıvanda hazırlanan keçə, çuxa, kasa, ağac tabaqlar və başqa məmulatlar aparılıb. Naxçıvanda toxunan xalçalar, yun, ipək və pambıq parçalara da təlabat böyük olub.

Naxçıvanda dulusçuluğun, misgərliyin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini Möminə Xatun türbəsi yaxınlığında, şəhərin orta əsr Narın qalasında aparılan arxeoloji qazıntılar da təsdiq edib. Qazıntılar zamanı dulusçu kürələrinin qalıqları, əsasən həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilmiş şirəli və sadə saxsı qablar, müxtəlif mis qab nümunələri aşkara çıxarılıb. Tədqiqatlar göstərir ki, o dövrdə Naxçıvan şəhərində şüşə istehsalı sənətkarlığı da təşəkkül tapıb.

Sənətkarlığın inkişafı etməsi Naxçıvanın qonşu ölkələrlə ticarət əlaqələrini genişləndirməyə imkan verib. Buradan zinyət əşyaları, parçalar, zərif naxışlı qablar, keramika və metal məmulatları, eləcə də duz, pambıq, taxıl, quru meyvə və başqa məhsullar Azərbaycanın digər bölgələrinə, həmçinin qonşu regionlara göndərilib.

Ticarətin inkişafı Naxçıvanın görkəmini də dəyişməyə başlayıb. Karvansaralar inşa edilib, yeni körpülər, yollar salınıb.

Naxçıvan Mərənd, Xoy, Təbriz, Marağa, Urmiya, Səlmas, Dəbil və başqa şəhərlərə gedən ticarət yolu üzərində yerləşən əsas mərkəz olub, İran, Bizans, Orta Asiya, eləcə də qonşu Cənubi Qafqaz şəhərləri ilə ticarət əlaqələri qurub.

Naxçıvan şəhərində, Şərur ərazisində aşkar edilmiş pul dəfinələri, X-XII əsrlərə aid mis, gümüş, qızıl sikkələr təsdiq edir ki, ticarət əlaqələrinin inkişafı pul dövriyyəsinə də təsir göstərib. Tədqiqatlar həmin sikkələrin Abbasi xəlifələri, Bizans çarları, sacilər, salarilər, səmanilər, səlcuq sultanları, Atabəylər və başqaları tərəfindən zərb etdirildiyini sübut edib.

Azərbaycanın əsas elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Naxçıvanda mədrəsələr, ruhani məhəllə məktəbləri vardı. Eldənizlərin hakimiyyəti dövründə isə Naxçıvan şəhərində iki böyük mədrəsə açılıb, xərcləri Möminə Xatun və Yusif ibn Küseyir türbələrinin vəqfləri, gəlirindən ödənilib. Eldənizlər dövlətinin paytaxtı olduğu dövrdə Naxçıvanda elm və mədəniyyətin inkişafına şərait yaradılıb. Burada çoxlu alim, mütəfəkkir, şair, memar yaşayıb-yaradıb. İncəsənətin bir çox növləri - rəssamlıq, nəqqaşlıq, zərgərlik də yüksək səviyyədə inkişaf edib.

Naxçıvan XII-XIII əsrlərdə Azərbaycanın əsas memarlıq mərkəzlərindən hesab edilib. Şəhərsalma, qalatikmə, körpüsalma, monumental çoxmərtəbəli sarayların, türbələrin, məscidlərin inşası, təsviri və tətbiqi sənətin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. Bunu şəhərin orta əsr qala divarları, Yusif ibn Küseyir, Möminə Xatun türbələri, İmamzadə kompleksi, Əlincə qalası, Xaraba Gilan istehkamları və türbələri, Aza məqbərələri, Gülüstan türbəsi, Araz, Gilançay və Əlincəçay üzərindəki körpülər və digər memarlıq abidələri də təsdiq edir.

Eldənizlərin saray kompleksi Naxçıvanın mərkəzi memarlıq ansamblının möhtəşəm tikililərindən biri olub. Şəhərin digər memarlıq abidələri bu sarayın ətrafında salınıb. Böyük dəyərə malik bir çox möhtəşəm abidələrimiz kimi, bu saray da dövrümüzə gəlib çatmayıb. Zamanın qovğalarında, müharibə çəkişmələrində Naxçıvanın çoxlu abidələri yerlə-yeksan edilib. Ancaq bununla belə öz qədimliyində və möhtəşəmliyində tarixin izlərini yaşadıb.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.-2021.- 19 may.- S.7.