Sənət aşiqi

Səhnə xadimləri

Dövrünün ən görkəmli, ustad sənətkarlarından olan Mirzə Muxtar Məmmədov xalqın yaddaşında əbədiləşən parlaq simalardan biridir. Onun Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında xüsusi yeri vardır. Qarşıya qoyduğu məqsəd və amalına nail olmaq üçün bütün gücünü, istedadını səfərbər edən, maneə və qadağalara səbir, dözüm və təmkinlə yanaşan xoşməramlı bir insan, milli teatr tarixində unudulmaz xidmətləri olan sənətkarlardan idi. Mirzə Muxtarın ömrü fədakarlıqlarla doludur, öz mövqeyi, şəxsiyyəti, dəst-xəti ilə tanınmış peşəkarlar içərisində bu səhnə xadiminin adı ilklərdə çəkilir. O, həm də kamil bir musiqişünas idi.

1852-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Atası Mirzə Əli Əsgər Qarabaği Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında mühüm xidmətlər göstərmiş sənətkarlardan sayılırdı. Onun həm gözəl səsi vardı, həm də mahir tar ifaçısı idi. Uzun illər Xurşidbanu Natəvanın atası Mehdiqulu xanın sarayında Mirzə Hüseyn, Keştazlı Həşim, Hacı Hüsü, Məşədi İsi kimi məşhur xanəndələri tarda müşayiət etmişdir.

Mirzə Muxtarın musiqişünas kimi yetişməsində atasının böyük rolu olmuşdur. O, yeniyetməlik vaxtlarından atasının çalıb-oxumasını heyranlıqla dinləmiş, onun qurduğu məclislərdə püxtələşmiş, musiqinin incəliklərinə yiyələnmişdir.

Ömür yolu

Mirzə Muxtar ibtidai təhsilini molla yanında almışdır. Sonra mədrəsədə təhsilini davam etdirmişdir. On bir yaşında türk-rus (rus-tatar) məktəbində oxumuşdur. Fars və rus dillərini mükəmməl öyrənmiş və bu dillərdə qəzəllər yazmışdır. İyirmi yaşından Şuşada müəllimliklə məşğul olmuşdur.

1870-ci ildə Novruz bayramı münasibətilə o, “Qaravəlli” tamaşası hazırlamış və bu oyun camaatın xoşuna gəlmişdir. Bundan sonra bütün bayramlarda məsxərəli, məzhəkəli tamaşalar səhnələşdirilməyə başlanılmışdır. İnsanlar belə tamaşalara böyük maraq göstərmişlər.

1874-cü ildə Mirzə Muxtar yerli ziyalıları ətrafına toplayıb Şuşada, “Hacıquluların zalı”nda M.F.Axundzadənin “Hacı Qara” komediyasını tamaşaya qoymuşdur. Tamaşa rus əsgərlərinin qışlamasında, yəni kazarmasında göstərilmişdir. Bu, teatr tarixində ilk tamaşa kimi, şəhərin mədəni həyatında müsbət rol oynamışdır. Həmin əlamətdar hadisə haqqında Mirzə Muxtar yazırdı: “Qırx beş il bundan əqdəm Şuşada mərhum Mirzə Fətəli Axundovun əsəri “Hacı Qara”nı teatra məxsus bir bina olmadığından qışlaqda (kazarmada) mövqeyi-tamaşaya qoydum. O vaxt mətbəə-filan olmadığından qələm ilən otuz beş elan yazdım və payladım cəmaətə. Axşam tamaşaçılardan bəziləri “şəriətə zidd şey bulsaq, vay halına” deyərək, məni hədələdilər. Bərəkət versin ki, dinə müxalif bir şey bulmayıb razı getdilər”. Mirzə Muxtar özü də başa düşürdü ki, çətin bir yola qədəm qoyub. Təbii ki, bu yol da hər zaman hamar, rəvan, rahat olmur. Böyük əngəllər, maneələr həmişə vardı. Amma vaxt keçir, zaman dəyişirdi. Onun xoş niyyəti, əməli və inamı bir-birini elə tamamlayırdı ki, arzuladıqları çin olur, gördüyü işlərin biri digərinə təkan verirdi.

Müsəlman səhnəsinin həvəskar artisti

Mirzə Muxtar Məmmədovun aktyorluğunun ilkin mərhələsi (1873-1883) Şuşa dövrünə aiddir. Bir müddət Tiflisdə və Gəncədə işləmiş, 1899-cu ildə Bakıya köçmüşdür. Şəhər məktəblərindən birində müəllimliyə düzələndən sonra oranın teatr həvəskarları ilə tanış olmuşdur. Tezliklə teatr tamaşalarının hazırlanmasında fəallıq göstərən ziyalı kimi tanınmışdır. 1905-ci ildən taleyini bütünlüklə teatr sənətinə bağlamışdır. Müxtəlif illərdə birinci və ikinci “Müsəlman dram artistləri cəmiyyəti”nin, “Həmiyyət”, “Nicat”, “Səfa” mədəni-maarif cəmiyyətlərinin teatr truppalarında, “Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti”, Abbas Mirzə Şərifzadənin rəhbərlik etdiyi “Müsəlman artistləri ittifaqı”nın dəstələrində aktyorluq etmişdir.

Yarım əsrlik səhnə fəaliyyəti ərzində o, Molla İbrahimxəlil, Dərviş Abbas, Molla Həmid (“Molla İbrahimxəlil kimyagər”), Məstəli şah (“Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah”), Mirzə Əziz (“Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”), Şeyx Əhməd (“Ölülər”), Hacı Səməd ağa (“Bəxtsiz cavan”) və başqa rollarda səhnəyə çıxmış, dini, cəhaləti, istibdadı, tamahkar və yalançıları, feodal mühitin eybəcərliklərini cəsarətlə ifşa etmişdi.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Üzeyir bəy Hacıbəyli onu aktyor və xanəndə kimi Şuşadan yaxşı tanıyırdılar. Buna görə də “Nicat” teatr dəstəsinin və Hüseynqulu Sarabskinin “Müsəlman opera truppası”nın hazırladıqları opera tamaşalarında məlahətli səsi olan Mirzə Muxtar yaxından iştirak etmişdir. Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” əsərinin hazırlanmasında müəllifin yaxın köməkçisi və məsləhətçisi olmuşdur. 1908-ci il yanvarın 12-də göstərilən ilk tamaşada Əbül Qeys (Qeysin atası) rolunu oynamışdır.

Üzeyir bəyin “Şah Abbas və Xurşidbanu” operasının ilk tamaşasında (10 mart 1912) isə Vəzir rolunda çıxış etmişdir. Həmin vaxtdan Mirzə Muxtar əsasən, opera səhnəsində çalışmış, “Əsli və Kərəm”də Kərəmin atası, “Aşıq Qərib”də Xacə, “Şah İsmayıl”da Rəmmal, “Şah Abbas və Xurşidbanu”da Vəzir, “Mehr və Mah”da Yəmən şahı, “Fərhad və Şirin”də isə Şapur rollarını yüksək sənətkarlıqla ifa etmişdir. 78 yaşına kimi peşəkar teatrda çalışmışdır.

Mirzə Muxtar kişi rolları ilə yanaşı, qadın rollarında da oynamışdır. F.Şuşinski yazırdı ki, “45 illik çətin və ağır səhnə fəaliyyəti dövründə o, min bir müsibət çəkmiş, həmişə ehtiyac, avamlıq və cəhalətin təqibinə məruz qalmışdır. Səhnə həyatında onun başına nə qədər faciəli hadisələr, hətta gülməli əhvalatlar gəlmişdir...”

1908-1918-ci illərdə Mirzə Muxtar bir aktyor kimi Zaqafqaziyada, Şimali Qafqaz və Orta Asiyanın bir çox şəhərlərində opera və musiqili komediya tamaşalarında uğurlu obrazlar yaratmış və tamaşaçıların böyük rəğbətini qazanmışdır. 1913-cü ildə Bakının teatr ictimaiyyəti, teatr tariximizdə Mirzə Muxtarın müstəsna xidmətlərini nəzərə alaraq, onun səhnə fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirir. “Kaspi” qəzeti 9 may 1913-cü il tarixli nömrəsində yazırdı: “Mirzə Muxtar Məmmədov müsəlman səhnəsinin ilk həvəskar artistlərindən biridir. O, birinci dəfə Şuşada müsəlman Molyeri Mirzə Fətəli Axundovun ölməz “Hacı Qara” pyesində oynamışdır. Müsəlman səhnəsi üçün onun xidmətləri ona görə qiymətlidir ki, o zaman səhnədə oynamaq mürtədlik hesab olunur, bu işə cəsarət edənlər isə avam camaat və dindarlar tərəfindən təqib olunurdu. O dövrdə qadın rollarını oynamaq daha böyük qəbahət sayılırdı. Bu rolları oynayanlar hər cür alçaldılır, onları hətta rolunu ifa etdikləri qadınların adı ilə çağırırdılar. Hamıya bəllidir ki, müsəlmanlar arasında kişinin qadın adı ilə çağırılması nə qədər ağır təhqirdir. Mirzə Muxtarın müsəlman səhnəsi üçün xidməti bir daha ona görə böyükdür ki, o, belə şəraitdə fəaliyyətə başlamışdı. Müsəlman səhnəsinin bu qocaman səhnə xadimi bu cür çətin maneələri keçib gəlmişdir” (Firudin Şuşinski).

O, ömrünün son 10 ilini musiqişünaslığa həsr etmişdir

Mirzə Muxtar 1919-cu ildə 78 yaşında ikən səhnə ilə vidalaşmış, ömrünün son 10 ilini musiqişünaslığa həsr etmişdir. Hələ gənc yaşlarından atası Mirzə Əli Əsgərdən kamil musiqi təhsili alan və Şuşa musiqi məclislərində yaxından iştirak edən, dövrünün ən məşhur xanəndə və sazəndələri ilə daim təmasda olan Mirzə Muxtar, Azərbaycan xalq musiqisinin mahir bilicisi sayılırdı. O, eyni zamanda Şərq musiqisinin, xüsusilə klassik muğamların dərin nəzəriyyəçisi idi. Bir faktı da qeyd edək ki, erməni daşnakları 1918-ci ilin martında Bakıda vəhşiliklə kütləvi qırğınlar törədəndə 77 yaşlı qocaman teatr xadiminin evi dağılmış, olan-qalan varidatı əlindən çıxmışdır. Bu hadisədən sonra o, ağır günlər yaşamışdır. “Bəsirət” qəzeti 17 noyabr 1918-ci il tarixli sayında bu barədə xüsusi məqalə də yazmışdır. Üzeyir bəyin təşəbbüsü ilə ziyalılar ona yardım göstərmişlər.

Mirzə Muxtar 1929-cu il yanvar ayının 17-də 88 yaşında vəfat etmişdir. O zaman “Kommunist” qəzeti dərc etdiyi nekroloqda yazırdı: “Türk səhnəsinin bütün ağırlıqlarını çiyinlərində keçirmiş, uzun ömrünün çox böyük və dəyərli bir hissəsini bu səhnədə çalışmış, ən qoca aktyor Mirzə Muxtar həyat səhnəsindən həmişəlik olaraq çəkildi”.

Bütün çətinliklərə, ağrı-acılara baxmayaraq, həyatda göstərdiyi səbir, təmkin və əzmkarlıq Mirzə Muxtarı sevdiyi sənətin peşəkarı kimi məşhurlaşdırmışdır. İstədiyi ömrü də yaşamışdır. Bu, onun haqqında yazılan fikirlərdə duyulan ilk məqamlardır.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.- 2022.- 7 aprel- S.7.