Bənzərsiz aktyor

Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında, öz qrim otağında əyləşmişdi. Çox əsəbi, pərişan idi. Gənc Cəlalı “öldürdüyünü” ona bağışlamırdılar. Tamaşaçıları İsmayıl Osmanlıya təhqir dolu məktublar yazırdılar.

Kələntərin “cəzasını” çəkən İsmayıl Osmanlı...

Vəziyyət o yerə çatmışdı ki, İsmayıl Osmanlı tamaşaçıların əlindən küçəyə çıxa bilmirdi. Peşəkar aktyor idi. Bilirdi ki, belə böyük nifrətə tuş gəlməsinin, ona ünvanlanan təhqir dolu sözlərin səbəbi, əslində, aktyor kimi uğurudur. Yeni ekranlara çıxmış “Yeddi oğul istərəm” filmində ona həvalə edilmiş Kələntər rolunu elə bacarıqla ifa etmişdi ki, tamaşaçıların nifrətini qazanmışdı. Bunu çox yaxşı başa düşsə də, istər-istəməz inciyir, əsəbiləşirdi.

Sonralar İsmayıl Osmanlı xatırlayırdı: “Bir axşam tamaşadan sonra teatrdan çıxıb evə gedirdim. Avtobusa təzə qalxmışdım ki, bir neçə orta yaşlı qadın məni dövrəyə aldı. İlk sözləri:

- Əlin qurusun! - oldu.

- Cəlalı Gəray bəyə necə satdın? - bir başqası həqarətlə söylədi.

Vəziyyətin nə yerdə olduğunu anladım. Artıq bir neçə dəfə oxşar hadisə ilə qarşılaşdığım üçün özümü təmkinli aparmağa, cavab verməməyə çalışdım.

- Niyə cavab vermirsən, ay kaftar? Necə qıydın gül kimi uşağa?

Vəziyyət get-gedə gərginləşir, başqa sərnişinlər də bu qadınlara havadar çıxırdılar. Hələ yoluma bir neçə dayanacaq qalsa da, avtobus dayanan kimi düşdüm”.

Aktyor ertəsi gün bu hadisəni teatrda sənət dostlarına sarsılaraq danışdı. İsmayıl Osmanlı adamların onu təhqir edəcəyindən, hətta daşa basacağından ehtiyat edirdi. Gəray bəy rolunu böyük ustalıqla oynamış Həsanağa Turabov qoluna girib İsmayıl Osmanlını sakitləşdirdi:

“- İsmayıl əmi, - dedi, - hər aktyora nəsib olmur oyandığı rola görə sevgi qazansın.

- Nə sevgi, ay oğul? Az qala arvadlar məni parçalayacaqdılar.

- Elə aktyorun yaratdığı obraza nifrət, aktyorun özünə sevgidir də. Gör bir necə ustalıqla oynamısan ki, adamlar səni parçalamaq istəyirlər.

Mən də Şəki ləhcəsi ilə zarafata salıb:

- Ha indi saa nə var ki? Düşəydin o arvaddarın əlinə, onda bilərdin sevgi nədir, nifrət nə...”.

Aylar, illər ötdü. Daha İsmayıl Osmanlı Kələntərin namərdliyinin, riyakarlığının “cəzasını” çəkmədi. Kələntər rolu isə kino tarixində özünəməxsus yer tutdu. Bu rolu ifa edən aktyorun adı Azərbaycan kino sənətində unudulmaz oldu...

Səhnəyə uzanan yol...

İsmayıl Osmanlı 1902-ci ilin 11 aprelində Nuxada (indiki Şəki) dünyaya gəlib. Kasıb ailəsi onun yaxşı təhsil almasına şərait yarada bilməyib. On bir yaşında ikən atası Osmanı itirib. Yetimlik həyatın sərt üzünü İsmayıla o vaxt tanıdıb. Şəki İpək Fabrikində, dabbaqxanada ağır işlər görüb. Həyatın çətinlikləri, dolanışıq qayğıları uşaqlıq, ilk gənclik sevinclərinə kölgə salsa da, arzularını, xəyallarını əlindən ala bilməyib. O, Şəkidə həvəskar aktyorları ətrafına toplayan fəhlə-kəndli klubundakı dram dərnəyinə üzv yazılıb. İsmayıl Osmanlının xatirələrindən: “Cavanlıqda nədənsə həmişə darıxırdım, həmişə narahat idim. Məni ovunduran, mənə təsəlli verə bilən bir iş axtarırdım. Ancaq onun nə olduğunu bilmirdim. Bir dəfə Şəkidə klubun yanından keçirdim. Gördüm çalıb-oynayırlar. Orda Mahmud adlı bir oğlan var idi. O məni apardı kluba. Rəhbərimiz rejissor, artist, həm də müəllim Baxşəli Axundov idi. O vaxtdan, yəni 1921-ci ildən mənim teatr həyatım başlandı”.

Möhsün Sənaninin Bakıdan Şəkiyə qastrola gəlişi onun səhnəyə marağını artırıb. Dram dərnəyində aktyorluq edən İsmayıl Osmanlı onunla Azərbaycanın rayonlarına birgə qastrola çıxıb. Bundan sonra daha böyük həvəslə aktyorluq fəaliyyətini davam etdirib.

1922-ci ildə Gəncəyə köçüb. Altı il Gəncədə həvəskarlar teatrında çalışıb. İfa etdiyi rollar, tərəf-müqabilləri sayəsində aktyorluq təcrübəsi qazanıb. 1928-ci ildə tanınmış rejissor Kirmanşahlının təklifi ilə Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrına dəvət olunub. 1929-cu ildə isə başqa bir teatra - Azərbaycan Dövlət Dram Teatrına dəvət edilib. Bakıya gəlib. İsmayıl Osmanlının Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının səhnəsində ilk rolu Şəmsəddin Abbasovun “Qələbə” pyesindəki traktorçu Bəhram olub.

Ömrünün sonunadək çalışdığı bu teatrda onu məşhurlaşdıran, tamaşaçı sevgisi, alqışları ilə mükafatlandıran müxtəlif xarakterli rollar oynayıb. İsmayıl Osmanlı “Xanlar”da Keçəl Aslan, “İnsan”da Fon Hols, “Vaqif”də Şaliko, “Pəri cadu”da Əmrah, “Şeyx Sənan”da Şeyx Hadi, “Səyavuş”da Vali, “Knyaz”da Şakro, “Nizami”də Munis, “Alov”da Kərim Rəhimli, “Qatır Məmməd”də Əliş, “Qızıl çeşmə”də Nikita Pavloviç, “Dağılan tifaq”da Məşədi Cəfər, “Ölülər”də Məşədi Oruc, “Dəli yığıncağı”nda Hacı Naib, “Hacı Qara”da Səfər bəy, “Hacı Qəmbərdə, Cəbi, “Oqtay Eloğlu”da Xaspolad, “Aydın”da Mirzə Cavad, “Xoşbəxtlər”də Mirzə Qərənfil, “Aydınlıq”da Zakir, “Küləklər”də Əhməd bəy, “Əliqulu evlənir”də Xəlil, “Nişanlı qız”da Qasım, “Qaçaq Nəbi”də Koxa Məmməd, “Bahar suları”nda Kefli Bəşir, “Həyat”da Mirzə Heydərqulu, “Kəndçi qızı”nda Şəkinski, “Türkiyədə”də Əşrəf, “Canlı meyit”də Aleksandrov, “Otello”da Baş senator, “On ikinci gecə”də Feste, “Hamlet”də Gilderstern, “Darıxma, ana!”da İsidor Cakeli, “Şəxsi iş”də General Berqoyn və başqa rollar ifa edib.

Böyük sənətkar, sevilən adam...

İsmayıl Osmanlı həm də istedadlı kinoaktyor kimi tanınıb. O, “Kəndlilər”də daxili işlər naziri, “Bir məhəlləli iki oğlan”da Mahmud, “O olmasın, bu olsun”da Rza bəy, “Əsl dost”da Usta Şirəli, “Yenilməz batalyon”da Yusif, “Mən ki gözəl deyildim”də poçt müdiri, “26-lar”da Şahbazov, “Ulduzlar sonmür”də Hacı Zeynalabdin Tağıyev, “Nəsimi”də Nəimi, “Yeddi oğul istərəm”də Kələntər və başqa rollara ekran ömrü verib.

Şux təbiətli, sadə, mehriban, duzlu-məzəli söhbətli, şirin və ibrətamiz Şəki lətifələrini özünəməxsus tərzdə söyləməyi xoşlayan İsmayıl Osmanlı sevilən adam olub. Çalışdığı teatrda gənc aktyorlar ona “İsmayıl dayı” deyə müraciət edib, böyük ehtiramla yanaşıblar. O da gənc həmkarlarından öz qayğısını, məsləhətlərini heç zaman əsirgəməyib.

İstedadı və əməyi yüksək qiymətləndirilib. İsmayıl Osmanlı 1940-cı ildə Azərbaycan SSR-nin Əməkdar artisti, 1949-cu ildə Xalq artisti, 1974-cü ildə isə SSRİ Xalq artisti fəxri adları ilə təltif olunub.

Aktyor İsmayıl Osmanlı teatrda son dəfə Nodar Dumbadzenin “Darıxma, ana” pyesindəki İsidor Cakeli rolu ilə səhnəyə çıxıb. Böyük aktyor 22 iyun 1978-ci ildə vəfat edib. Fəxri xiyabanda dəfn olunub.

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan.-2022.- 15 aprel.- S.7.