Aləmdə səsi qalan yazıçı

Ədəbiyyat xadimləri

Arabir evinin məhəccərinə söykənib olub-keçənləri gözləri önünə gətirirdi. Düşünürdü ki, sanki bambaşqa dünyadan gəlib. Gözlərini yumub o aləmə qayıdırdı.

...1930-1931-ci dərs ilinin başlanmasına az qalır. Qara çadralı, üzü rübəndli Seyid Rübabə nəvəsi Əzizxanımın əlindən tutub “Çadrovı” deyilən küçə ilə (indiki Mirzağa Əliyev küçəsi) Mirzə Fətəli Axundov küçəsinin tinində yerləşən 38 saylı orta məktəbə gedir. Məktəbin direktoru Allahverdi Bakıxanovun otağına girirlər. Allahverdi müəllim məktəbə gələn birincilərin qeydiyyatını aparırdı. Növbə balaca Əzizxanıma çatır. Allahverdi müəllim Seyid Rübabədən uşağın adını soruşur. Onun yerinə dilli-dilavər qız cavab verir:

- Adım Əzizxanımdır, - deyir.

- Bəs familiyası nədir? - Allahverdi müəllim Seyid Rübabə ilə Əzizxanımın ona mat-məəttəl baxdıqlarını görüb istər-istəməz soruşur: - Deyirəm, babasının adı nədir?

Seyid Rübabə bilmirdi, qızı Böyükxanımın həyat yoldaşı Məmməd Cəfər oğlunun soyadı Musayevdir. Uşağın babasının adını soruşurdular, o da cavab verir:

- Cəfər.

- Hə, onda yazırıq Cəfərova Əzizə.

Balaca Əzizxanım etiraz edir:

- Yox, mən Cəfərzadəyəm, Əzizə Cəfərzadə.

Nəvəsinin adını yazdırıb evə qayıdan Seyid Rübabə yolboyu uşağın adının Əzizxanım yox, Əzizə kimi qeyd olunması barədə düşünür, ürəyində götür-qoy edirdi. Əzizxanım adı onlar üçün çox əzizdi.

İki böyük nəslin - Şamaxının sonuncu xanı Mustafa xanla, ocağı ziyarətgah sayılan Mir Ağası Ağanın nəslini davam etdirən Seyid Rübabənin dünyaya gətirdiyi doqquz övladın biri, bu balaca qızın anası Böyükxanım uzunömürlü olmuşdu. Böyükxanım özündən 16-17 yaş böyük Məmmədə gəlin gedəndə Seyid Rübabə düşünürdü ki, bundan sonra təsəllisi yeganə qızının övladları olar. Ancaq onun ilki Nurcahan da vəfat edir. 1921-ci ilin 29 dekabrında - Fatimeyi-Zəhranın vəfatı günündə Böyükxanımın bir qızı da olur. Seyid Rübabə əhd eləyir: “İlahi, bu uşağı uzunömürlü elə, hər il Fatimeyi-Zəhranın vəfatı günü üç gün mərsiyə deyərəm”.

Yaxın qohumlar bir yerə toplaşırlar. Uzun məsləhətdən sonra bu əziz uşağa Əzizxanım adını verirlər.

Anası kimi Böyükxanımın da ürəyi baladağlı olur. O da yeddi övladının dördünü körpə ikən torpağa tapşırdı. Bu dilavər qızla, iki oğlu - dörd yaşlı Məmməd və bir yaşlı Əhməd bu dünyadakı ən böyük təsəllisi, ümidi olur.

Bu qorxulu illərdə fürsət tapıb ərəb dilini, Qurani-Kərimi öyrətmək istəyəndə də balaca Əzizənin nadincliyindən az çəkmədilər. Qızı əvvəlcə Şəkili Axund kimi tanınan Axund Hacı Fərəcullahın yanına apardılar. Onun dəcəlliyi ilə bacarmayan axundun halına acıyan Böyükxanım qızı bu dəfə şamaxılı Şeyxülislam Həkimzadənin yanına gətirdi. O, uşağa ərəb əlifbasını, ərəb və fars dilini öyrətdi. Quranı-Kərim barədə bilgilərini təkmilləşdirən isə anası oldu. Təhsil üzü görməmiş Seyid Rübabə də nəvəsinə başqa cür müəllimlik edirdi. Bir vaxtlar eşitdiyi, hafizəsində qoruyub-saxladığı duaları, tarixi əhvalatları, nağılları öyrədirdi ona.

Babası Kərbəlayi Əliheydər üçüncü dəfə Kərbəlaya ziyarətə gedəndə vəfat etmişdi. Atası Məmməd isə hələ Bakı Komissarları Soveti vaxtı Şamaxının Tağılı kəndinə (indi Hacıqabul rayonunun ərazisi hesab olunur) köçmüşdü. O vaxt çox israr etsə də, Böyükxanım kəndə getməyə razılıq verməmişdi.

1935-ci ildə Seyid Rübabə İranda yaşayan qardaşı nəvəsinin toyuna gedir. Elə o gedən olur. Seyid Rübabə geri dönə bilmir. Böyükxanımın həyatının ən çətin günləri onda başlayır. Artıq texnikum tələbəsi olan on dörd yaşlı Əzizə işə düzəlir. Sonra makinaçılıq kursuna qəbul olur. Oranı bitirib əvvəlcə “Bolşevik neftçi” adlı qəzetdə, sonra “Maarif-mədəniyyət” jurnalında işləyir.

1937-ci ildə Əzizənin “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində ilk hekayəsi dərc edilir. Əsər evlər idarəsi işçisinin lotereyada bəxti gətirmiş vətəndaşı aldatmasından, pulunu ələ keçirmək üçün özünü Əzrayıl kimi təqdim etməsindən, sonunda isə fırıldağının qurbanına çevrilməsindən bəhs olunurdu.

Ölkədə tuthatutlar başlanmışdı. Qorxu, xof insanları sevinməyə qoymurdu. Bu ərəfədə ilk hekayəsi çıxmışdı Əzizənin. O vaxt qəzetlərdə əsər çap etdirmək asan məsələ deyildi. Üstəlik, belə gənc qız üçün bu, böyük uğur sayılırdı.

Həmin il ona pasport da verildi. Bu dəfə də sənədində doğum yerini düzgün yazmadılar. Əzizə sonradan öyrəndi ki, pasportunda doğum yerinin Bakı yox, Şamaxı kimi yazılmasının səbəbkarı qonşuluqlarında yaşayan evlər idarəsinin işçisi Kərim dayıdır. O düşünüb ki, əgər qızın atası da, anası da şamaxılıdırsa, deməli, özü də oralıdır.

Əzizə uşaqlıqdan mütaliə həvəslisi idi. Müəllimləri onun bu yaşında böyük kitablar oxumasından şikayətlənirdilər. Ancaq o illər SSRİ məkanında yaşayan gənclər sınaq təyyarəçi Çkalova bənzəmək istəyirdilər. Əzizə də onlardan biri idi. 1941-ci ilin əvvəllərində Bakıda aviaklub açıldı. Məhəllələrində yaşayan həmyaşıdlarıyla bərabər, o da aviakluba getdi. İlk sınaqlardan uğurla çıxdı. Həkimlərin verdiyi rəy də qənaətbəxş idi. Sonra rəisin özü onlarla bir-bir söhbət edəcəkdi. Növbə Əzizəyə çatdı. Rəis qarşısındakı balacaboylu qızı diqqətlə nəzərdən keçirdi: “Ay qız, yeri get, böyü”, - dedi. Əzizənin göylərdə uçmaq arzusu beləcə ürəyində qaldı.

Həmin il müharibə başladı. Məktəblər müəllimsiz qaldı. Əzizə Ağsu rayonunun Çaparlı kəndinə müəllim təyin olundu.

Çaparlıdan qayıdandan sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinə daxil oldu. Üç dəfə məktəbdən çıxarıldı. Axır ki ekstern yolu ilə imtahan verib məktəbi bitirdi.

İlk kitabı 1948-ci ildə çapdan çıxmalı idi. “Hekayələr”in sınaq nüsxələrini mətbəədə görən tənqidçi Cəlal Məmmədovun qəzetdə məqaləsi işıq üzü gördü. Bu zaman Moskvada ədəbi mühit yenə dumanlandı. Sovet həqiqətlərini düzgün tərənnüm etmədiyinə görə Zoşşenkoya, əsərlərindəki salon lirikasına görə Axmatovaya qarşı tənqidi çıxışlar başlandı. Ardınca Bakıda da buna bənzər ssenarilər hazırlandı. Azərbaycanın Axmatovası Əzizə Cəfərzadə oldu. Onun “Hekayələr” kitabının sınaq nüsxələri yandırıldı. Əzizə bundan sonra daha çox elmi sahəyə meyil etdi.

1951-ci ildə kiçik qardaşı, 17 yaşlı universitet tələbəsi Əhmədin Stalinə yazdığı şeir ələ keçdi. Həbs edilərək sürgünə göndərildi.

1955-ci ildə uşaqkən eyni məhəllədə yaşadığı, aviasiya məktəbinə qəbul olunmaq üçün bir yerdə imtahan verdiyi, artıq peşəkar təyyarəçi olan Məmmədlə qarşılaşdı. Onun evlənmək təklifini qəbul etdi. Məmməd Kamçatkaya işləməyə göndəriləndə Əzizə də onunla getdi.

Əzizə Cəfərzadə alim idi, tarixi romanlar yazmaq ustası idi. Cild-cild əsərlərini, elmi araşdırmalarını görənlərə elə gəlirdi ki, bu qadının ev işləri görməyə vaxtı qalmır. Amma o, Seyid Rübabədən, Böyükxanımdan görüb-götürdüklərini unutmurdu.

İlk kitabının sevincini 1963-cü ildə yaşadı. Sonralar neçə-neçə əsəri çap olundu. Onlar Əzizə Cəfərzadəyə yalnız sevinc gətirmədi. Tarixi romanlarına görə yazıçını tənqid edənlər, faktları təhrif etməkdə günahlandıranlar az deyildi. Ən çox Şah İsmayıl Xətaiyə həsr etdiyi “Bakı 1501” romanına görə başı ağrıdı.

Kirovun heykəli qoyularkən Çəmbərəkənd qəbiristanlığı dağıdılanda Əzizəgil atalarının məzarını Tağılı kəndinə apardılar. Böyükxanım da axır günlərində vəsiyyət etdi: “Məni o kənddə dəfn eləyin”. Əzizənin anasından qabaq da səması gedib o qəbiristanlıqda yurd salmışdı. Onun da son mənzili Tağılı olacaqdı. Həyat yoldaşı Məmməd bilirdi bunu. Əzizəyə “Sən harada, mən də orada” deyirdi. Tale elə gətirdi ki, 1995-ci ildə kənddə qonaq olduqları vaxt o, insult keçirdi. Tağılıda gözlərini əbədi yuman Məmməd orada da dəfn olundu. 1999-cu ildə Əzizənin böyük qardaşı Məmməd, bir il sonra isə Əhməd həmişəlik köçdü Tağılı məzarlığına. 2003-cü ilin 4 sentyabrında isə Əzizə Cəfərzadə bu dünyadan ayrılaraq həsrətini çəkdikləri əzizlərinə qovuşdu.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2022.- 23 fevral.- S.10.