“Oda pənah aparanın ocağı sönməz”

Bolluq, ruzi, bərəkət, firavanlıq rəmzi, yeni ilin başlanğıcı sayılan Novruz bayramı ta qədimdən ölkəmizdə təmtəraqla keçirilir. Bu bayramdan əvvəlki dörd çərşənbə də xüsusi mərasimlərlə qeyd olunur. Həmin çərşənbələrdən ikincisi Od çərşənbəsi adlanır.

Yaradılışın mərhələlərini əks etdirən dörd ünsürdən biri

Araşdırıcılar Novruz bayramına qədər qeyd olunan dörd çərşənbə bayramını yaradılışın mərhələlərini əks etdirən dörd ünsürlə - su, od, yel və torpaqla izah edirlər. Tədqiqatçıların fikrincə, odun müqəddəsliyinə inam həm də bu düşüncə ilə əlaqədardır. Çərşənbə bayramlarından ikincisi bu baxımdan Od çərşənbəsi adlandırılır.

Xalq arasında Od çərşənbəsinə Üskü çərşənbə, Üskü gecəsi, Adlı çərşənbə, Ocaq çərşənbəsi, Atəş çərşənbə, Xıs çərşənbə, Xızır çərşənbəsi də deyilir.

Bu çərşənbənin keçirilməsində xalqımızın qədim dövrlərdən Günəşə, oda olan inamı və ümidi əsas yer tutur. Ümumiyyətlə, insanlar bəşəriyyətin ilk dövrlərindən oda, istiliyə böyük ehtiyac hiss ediblər. Odun onlara həm soyuqdan donmaqdan qurtulmaqda, həm də vəhşi heyvanların hücumundan qorunmaqda köməyi olub. Zaman keçdikcə, gündəlik həyatda, məişətdə odun zərurətini daha aydın görüb, dərk ediblər. Xeyirin qələbəsinə ümid edən ilk bəşər övladları Günəşin, odun, ocağın istilik, rahatlıq, sağlamlıq mənbəyi olduğu qədər də şər qüvvələrdən qoruduğuna inanıb, onları müqəddəs olaraq qəbul etməyə başlayıb, sitayiş edib, inanclar, mərasimlər yaradıblar.

Oda inamın və sitayişin tarixi o qədər qədimdir ki, Novruz bayramını, Od çərşənbəsini zərdüştlük etiqadına bağlamağa cəhd göstərənlər fikirlərini yetərincə əsaslandıra bilməyiblər. Tədqiqatçılar bu bayramların tarixinin zərdüştlükdən də, islamdan da çox-çox öncələrə gedib çıxdığını qeyd edirlər. Bildirirlər ki, Novruz və dörd çərşənbə bayramlarında qalanan tonqalın atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi ola bilməz. Çünki atəşpərəstlər müqəddəs bildikləri, sitayiş etdikləri odun, ocağın üstündən tullanmazlar. Novruz və çərşənbə bayramlarında isə “Ağrım, uğrum odda yansın” deyərək tonqalın üstündən atılırlar.

Əcdadlarımızın oda sitayişləri, şərəfinə şənliklər düzənlədikləri, ocaq qarşısında səcdəyə duraraq oyun və ayinlər təşkil etdikləri bir sıra tarixi mənbələrdə qalmaqdadır. Buna misal olaraq, Qobustan qayaüstü rəsmlərində ocaq ətrafında “yallı” gedən insan təsvirlərini göstərmək olar.

“Od yanan yerdən işıq gələr”...

Qədim türk xalqlarının dağ başında tonqal qalayaraq həm bir-birilərinə xəbərlər ötürdükləri, həm də sevinc və kədərlərini ifadə etdikləri folklor nümunələrində də əksini tapıb. Belə ki, onlar dağ başında, hündür yerlərdə yandırdıqları tonqalın sayı ilə şad vaxlarında, sevincli dəqiqələrində birlikdə şənlənməyə, çətin, dar günlərində, düşmənin hücumu zamanı isə köməyə çağırıblar. Bu işarələrdən vəziyyətin nə yerdə olduğunu başa düşən soydaşları, dostları özlərini yetirib, uzaq məsafələrdən onlara yardıma gəliblər.

Qədim dövrlərdən od-ocaq insanları yaşadıqları yerə, obaya, yurda bağlayıb. Əcdadlarımız müqəddəs bildikləri oda, ocağa, işığa, Günəşə and içib: “Od haqqı”, “Gün haqqı”, “İşığa and olsun!”, “Çıraq haqqı!” deyiblər.

Oda inam “Odu su ilə söndürmək olmaz”, “Odsuz ocaq olmaz”, “Od ilə oynamaq olmaz”, “Od yanmasa, tüstü çıxmaz”, “Oda pənah aparanın ocağı sönməz”, “Ocağı söndürən çox olar, yandıran az”, “Od yanan yerdən işıq gələr” və başqa deyimlərdə, atalar sözlərində əksini tapıb.

Ulularımız xoş günlərini görmək istədikləri, xoşbəxt olmağını arzuladıqları adama “Ocağın odlu, qazanın qaynar olsun”, “Ocağınız odlu, eviniz nurlu olsun”, “Ağrın, acın odda yansın”, “Ocağına nur çilənsin”, “Ocağın bərəkətli olsun”, “Ocağın sönməsin” deyə alqış ediblər.

Əsrlər boyu xalqımızın inanclarına görə, “Ocaq yananda səs çıxırsa, deyərlər ki, kimsə sözünü danışır”, “Od hisli olarsa, uzaqdan qonaq gələcək”, “Ocağı dağıdan xeyir tapmaz”, “Ocaq sönməyən yerdə məskən salar”, “Ocaqda kül titrəyəndə “od xeyrə oynayır”...

Zaman keçdikcə insanlar həyat şəraitlərini yaxşılaşdırmaq, rahatlıqlarını təmin etmək üçün müxtəlif vasitələrə əl atıblar, yeni kəşflər ediblər. Ancaq heç bir kəşf, elmin, texnikanın inkişafı sayəsində nail olduqları yeniliklər odun, işığın insan həyatında rolunu, əhəmiyyətini azaltmayıb. Odur ki, əsrlər dəyişsə də, odla bağlı deyimlər, mərasim və inanclar da unudulmayıb.

Günəşə çağırış...

Qədimdən Od çərşənbəsində müxtəlif ayin və mərasimlər keçirilib. Günəşi çağırmaq, istiliyin olması üçün icra edilən “Qodu-qodu” oyunu onlardan biridir. İnsanlar “Qodu-qodu” mahnısı oxuyaraq Günəşi çağırıb, ondan istilik istəyiblər. Kənd cavanları Günəşin rəmzi kimi üzəri qırmızı bəzədilmiş çömçəni götürüb qapı-qapı gəzib dolaşıblar. Onlar bu nəğməni oxuyub evlərdən bayram paylarını alıblar:

Qodu-qodunu gördünmü?

Qoduya salam verdinmi?

Qodu burdan ötəndə

Qırmızı günü gördünmü?

Qoduya qaymaq gərək,

Qablara yaymaq gərək,

Qodu gün çıxarmasa,

Gözlərin oymaq gərək.

Yağ verin yağlamağa,

Bal verin ballamağa,

Qodu gülmək istəyir.

Qoymayın ağlamağa.

“Çərşənbədə ocağı boş qoymazlar”

Ulularımızın bir inancı da belədir ki, “Çərşənbədə ocağı boş qoymazlar”. Odur ki, qədim zamanlarda olduğu kimi, bu gün də ölkəmizin bütün bölgələrində Novruz bayramına qədərki dörd çərşənbə bayramına, eləcə də Od çərşənbəsinə qabaqcadan xüsusi hazırlıqlar görülür.

Odun müqəddəsliyinə inamı əks etdirən bu çərşənbə bayramının özünəməxsus, zəngin mərasimləri, adət-ənənələri var. Od çərşənbəsində Novruz bayramının digər çərşənbələri ilə müqayisədə tonqal qalama mərasimi daha möhtəşəm olur. Novruzun ikinci çərşənbəsində tonqalın yandırılması həm də gələn yeni ilin isti, bərəkətli keçməsi istəyindən irəli gəlir. Adətən, insanlar elə yer seçirlər ki, yandırdıqları ocaq hər yandan görünsün. Qədimdə qız-gəlinlər odun şərəfinə nəğmələr oxuyublar. Od çərşənbəsində qalanan tonqalın ətrafına ailəlikcə, ellikcə toplaşmaq ənənəsi bu gün də qalmaqdadır.

Tonqal quru odun, kol-kos və ya çırpıdan, tikan və təmiz ağac budaqlarından hazırlanmalı idi. İnanca görə, çərşənbə tonqalını yaş ağacdan qalamazlar. Çünki ulularımız yaş və acı tüstülü ağacdan tonqal qalayan adama sədəmə toxuna biləcəyinə inanırdılar. Araşdırıcılar bildiriblər ki, keçmiş zamanlarda insanlar həm də belə düşünürdülər ki, şər qüvvələri qaratikanın batmasından qorxub tonqala yaxın gəlməzlər. Araşdırmalarda bəzi bölgələrdə tonqala üzərlik də atıldığı, bununla insanların bədnəzərdən qorunacaqlarına inandıqları qeyd olunub.

El arasında bu gün də icra olunan adət-ənənəyə görə, Od çərşənbəsində tonqal qalayıb, üç dəfə “Ağırlığım, azarım-bezarım odda yansın” deyə-deyə odun üstündən tullanır, bununla da xəstəliklərdən xilas olduqlarına inanırlar.

Bu çərşənbə bayramında tonqalının həyət darvazasının ağzında qalanmasını odun qara qüvvələri məhv etmək gücündə olması, bununla həyətə gələnlərin özləri ilə pis niyyət, ağırlıq gətirə bilməmələri düşüncələri ilə izah edirlər.

Od çərşənbəsində də gələn yeni ilin bolluq içərisində keçməsi, bərəkətli olması üçün digər üç çərşənbədə olduğu kimi, bayram süfrəsi açılır. Çeşid-çeşid xörəklər bişirilir, plov dəmlənir. Bayram süfrəsinə şirniyyatlarla dolu xonçalar qoyulur.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2022.- 1 mart.- S.8.