Nizami Gəncəvi xəzinəsində dörd yaradılış ünsürü

Tükənməz sərvət

Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi intibah ədəbiyyatının möhtəşəm xəzinəsini yaratmaqla Şərq poeziyasını həm forma, həm də məzmunca zənginləşdirmiş, ədəbiyyata ümumbəşəri ideyalar gətirmiş, dünya ədəbiyyatı tarixində yeni bir yaradıcılıq mərhələsinin əsasını qoymuşdur. Böyük şair öz yaradıcılığında xalq ədəbiyyatından, Azərbaycan folklorunun tükənməz xəzinəsindən daha çox bəhrələnmişdir.

Tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, “Nizami klassik şairlərimiz içərisində hamıdan artıq xalq yaradıcılığı xəzinəsindən istifadə etmişdir”. Həmid Araslı “Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” məqaləsində göstərmişdir ki, “Nizami yaradıcılığının qüdrətini Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı ilə izah edərkən, bu qüdrətin əsas təməlini təşkil edən zəngin və qüdrətli şifahi xalq yaradıcılığını xatırdan çıxarmaq olmaz. Çünki bütün Şərq şairlərindən xalq həyatına və xalq məişətinə yaxınlığı və bağlılığı ilə fərqlənib, əlaqədar olan Nizami, zəngin şifahi xalq ədəbiyyatı ilə tərbiyələnib, öz yaradıcılığını da ondan bacarıqla istifadə yolu ilə rövnəqləndirmişdir”.

Bu dahi sənətkarın “Xəmsə”sində yüzlərlə əfsanələrə, əsatirlərə təsadüf edilir. Bunlardan bəzilərini o, mifik düşüncələri əsasında özü yaratmış, bəzilərini yazılı məxəzlərdən, şifahi ədəbi əsərlərdən istifadə edərək yenidən işləmiş, təkmilləşdirmişdir. Nizami yaradıcılığında əfsanə və rəvayətlər, milli adət-ənənələr, xalq deyimləri, atalar sözü və məsəllər, folklor süjet və motivləri və sair ilə yanaşı, həm də mərasimlər, Novruz bayramı ilə bağlı, o cümlədən Novruza hazırlıq mərhələsində çərşənbələrin rəmzi olan dörd ünsür görüşləri diqqəti cəlb edir. N.Gəncəvi Aristotelin “dünyanın dörd ünsürdən yaranması” nəzəriyyəsini qəbul etmişdir. Həmin nəzəriyyəyə görə, “dörd ünsürün hər birinin öz mərkəzi var və onlar bu mərkəzə doğru meyil edir”. Hava və od hər zaman yuxarıya qalxır, su ilə torpaq isə aşağıda yerləşir.

“Leyli və Məcnun” poemasında “Allahın peyğəmbərinin meracı haqqında” hissəsində şair 4 yaranış ünsürü ilə bağlı fikirlərini məntiqlə ifadə etmişdir. Yaxud “Şahzadənin tərifi və oğlumu ona tapşırmaq” fəslində də dörd ünsür vəsf olunmuşdur.

Nizamiyə görə, Yaranışın başlanğıcı dörd müqəddəs ünsür üzərində qurulmuşdur. Su, Od, Yel və Torpaq bir-birilə vəhdət təşkil edir, biri digərini tamamlayır. Ramazan Qafarlı “Nizami poeziyasında məkan, zaman və kəmiyyət vəhdəti: dini - mifoloji düşüncə kontekstində” əsərində haqlı olaraq bu ünsürlər arasında mövcud olan əlaqə və münasibətlərin qurulması barədə yazır ki, “Su, od, torpaq və havanın vəhdəti ilə zamanın çıxışı, məkanın isə ilk dayanacağı müəyyənləşir. Vahiddən zərrələr ayrılır, varlıqlara çevrilir, hər şey ikiüzlü formalaşır, rəqəmlərin ardıcıllığı fəaliyyətin və inkişafın mərhələlərini təyin edir”. Nizami “İsgəndərnamə”nin “Şərəfnamə” hissəsində yazır :

Sən göyləri qurub ucaltdın,

Yeri isə onların güzərgahı etdin.

Sən bir damcı sudan yaratdın

Günəşdən də parlaq gövhərləri.

Burada şair Uca Tanrının qüdrətini, əvvəlcə əlçatmaz göyləri, sonra bir damcı sudan yeri yaratdığını vəsf etmişdir.

Nizami “Şərəfnamə”nin “Sonuncu peyğəmbərin tərifi” adlanan fəslində göstərir:

Dodağı İsadan daha möcüzkar,

Zülmətin suyutək geyinmiş paltar.

Göy-ona dünyada dörd tağı quran,

Yer-ona fələkdə beş növbət vuran...

Burada müəllif bildirir ki, göylər peyğəmbərə bu dünyada dörd ünsürdən ibarət dörd qübbəli çadır quran, yer isə beş növbət vuranıdır. Əkrəm Cəfərin yazdığına görə, burada Nizami “beş növbət vuran” dedikdə beş vaxt namaz qılmağı nəzərdə tutur. Dahi Nizami “Şərəfnamə”nin “İsgəndərin təlim alması” fəslində göstərir:

Gəl qorx bu dünyanın fitnə, felindən

Qurtar öz canını onun əlindən

Ağacdır, dörd kökü, altı böyrü var,

Çoxunu boğmuşdur bu qorxulu dar

Şiddətli küləklər qopduğu zaman

Düşər yarpağımız bir-bir ağacdan...

Bu misralarda şair dörd kökü, yəni dörd ünsürü, suyu, odu, yeli və torpağı, altı cəhəti-önü, arxanı, sağı, solu, üstü, altı nəzərdə tutub bildirir ki, bu dünya elə bir dar ağacıdır ki, çoxlarını çarmıxa çəkib.

“Şərəfnamə”də Novruz və Səddə bayramlarının keçirilməsi ilə bağlı belə bir süjet verilir:

Novruz və Səddə bayramlarında

Ayinlər yenidən olurdu bərpa

Ər üzü görməmiş gəlinlər, qızlar

Evindən sevinclə dişarı çıxar

Əllər al xınalı, üzlər bəzəkli

Hər yandan gəlirdi coşqun ürəkli...

Mənbələrdən bəllidir ki, Səddə odla bağlı keçirilmiş qədim bayramlardandır. Zərdüştliklə bağlı yaranmış bu bayramın Novruzdan təqribən əlli gün əvvəl keçirilməsi və odun həmin gün tapılması ilə əlaqədar mülahizələr də vardır.

Dahi Nizami “İsgəndərnamə”nin “İqbalnamə “ hissəsində “Kitabın yazılmasının səbəbi” fəslində göstərir:

Nədir dörd yol üstə məskən düzəltmək?

Nədir qarın güdmək dördayaqlı tək?

Dörd balış qeydindən qurtaranda biz,

Asudə yatarıq səssiz-səmirsiz.

Burada şair dörd yol və dörd balış dedikdə, yenə də dünyanın dörd ünsürdən ibarət olduğunu bir daha vurğulayır və bildirmək istəyir ki, insan öləndən sonra ancaq asudə ola bilər.

“İsgəndərnamə”nin “İqbalnamə” fəslində “İsgəndərin yeddi alimlə xəlvətə çəkilməsi” bəhsi çağdaş dövrümüzdə də maraq kəsb edən fikirlərlə zəngindir. Burada böyük İsgəndər dövrünün ən məşhur yeddi alimi ilə görüşüb, onlarla dünyanın necə yaranması haqqında söhbət aparır. İsgəndər Əflatun (Platon), Bəlinas (Plin), Ərəstu (Aristotel), Valis (Fales), Sokrat, Fərfüriyüs (Porfiriy), Hürmüz (Hermes) kimi filosoflara müxtəlif suallarla, xüsusən də ilk yaranışın səbəbi, ilk tərkib, ilk baharın necə olması və s. elmi izahlara ehtiyac duyulan vacib sorğularla müraciət edir:

Bu məhrəm məclisdə alnıaçıq şah

Fikrindən onları eylədi agah

Dedi alimlərə sirri açaraq:

Sirrimiz nə qədər gizlin qalacaq?

Çox gecə keçirdik biz kef edərək

Gəlin, bir günü də elmə sərf edək!

Bircə gün baxaraq Günəşə, Aya

Fələyin sirrini qoyaq ortaya.

Bilək ki, bu öküz belitək çadır

Bu möhkəm yer üstdə necə dayanır?

Əvvəli necəymiş bu göyün, yerin,

Bu haqda fikrini hamı söyləsin!

Əsərdən görürük ki, alimlər bu sualları müxtəlif formada izah edirlər. Məsələn, Ərəstu hesab edir ki, əvvəlcə hərəkət, hərəkət nəticəsində “parlaq göylərin” gərdişindən od, daha sonra hava, sonda isə şirin su yaranmışdır. Valis “məncə, su olmuşdur, hər şeydən əvvəl” deyərək sözünü əsaslandırmışdır.

Dahi Nizaminin poetik qələmindən filosof Bəlinasın fikirləri, kainatın başlanğıcında dörd ünsürün dayandığı belə ifadə edilir:

İlkin tilsim kimi yaranmış torpaq,

Qalan tərkiblər də ondandır ancaq

Hərəkət qüvvəsi ona etdi kar,

Atəşi söndükcə yarandı buxar

Onun da ən parlaq zərrələrindən

Ulduzlar yaranmış - fikrindəyəm mən

Buxarda vəzncə ağır olanlar

Hərə bir mərkəzdə tuturdu qərar.

Onlardan birinci-işıqlı oddur..

İkinci havadır, hərəkətdədir...

Üçüncü - sudur ki, təravət verər..

Dördüncü torpaqdır, tapdayır əyyam...

Əsərin “İqbalnamə” hissəsində adıçəkilən bölmədə iştirak edən digər alimlərin, Sokratın, Fərfuriyusun, Hürmüzün və Əflatunun bütün kainatın Uca Yaradan tərəfindən xəlq edildiyi haqqında fikirləri poetik vasitələrlə diqqətə çatdırılmışdır. Xüsusən də Əflatunun “bircə qarışqanın qanadında sən, Tanrı qüdrətini görə bilərsən” ifadəsi buna misaldır.

Nizami “İqbalnamə”nin “Əflatunun dedikləri” bölməsində yazır:

Bir kəs ki, əql ona ad verib: Qadir,

Özü bildiyini özü xəlq edir.

Ayrıca yaradıb o, hər gövhəri

Vasitə olmayıb burda digəri.

Hər gövhər bəzənib kamala yetdi,

Ortadan ixtilaf, ziddiyyət getdi.

Bu zidd qüvvələri bir yerə qatdı,

Ağıllı, hünərli insan yaratdı...

Burada şair zidd qüvvələr dedikdə, dörd ünsürü - suyu, odu, torpaq və havanı nəzərdə tutmaqla demək istəyir ki, Uca Yaradan bir-birinə zidd olan bu dörd maddədən insan yaratdı.

“İqbalnamə”nin “İsgəndərin Ruma qayıtması” fəslində Nizami həyatın sonunu belə şərh edir:

...Artıq hökmdarın işi bitmişdi,

Əbədi dincəlmək vaxtı yetmişdi.

Əmanət aldığı mayəni yenə

Gərək qaytaraydı tələb edənə...

Şair bu misralarda həyatın sonunda insan cismini müvəqqəti təşkil edən ünsürləri geri qaytarmalı olduğundan bəhs edir, yəni torpağı torpağa, suyu suya, odu oda, havanı havaya tapşırmalıdır.

Göründüyü kimi, Nizami Gəncəvi həm “Leyli və Məcnun”, həm də “İsgəndərnamə” əsərlərində 4 yaradılış ünsürü problemini özünəməxsus fəlsəfi görüşlər əsasında təqdim etmişdir.

Ülkər NƏBİYEVA,

Bakı Dövlət Universitetinin professoru

Azərbaycan.- 2022.- 17 mart.- S.6.