Novruz görkəmli alimlərin tədqiqatlarında

Xalq bayramı

Mərasim folkloru mürəkkəb və geniş anlayış olduğuna görə, onun əhatə dairəsi də çoxcəhətlidir. Mifoloji tarixi-magik görüşlərin, ritual komplekslərinin əks olunması mərasim folkloru nümunələrini birləşdirən əsas funksiya kimi diqqəti cəlb edir. Mərasim folklorunda zaman anlayışı önəmli məqamlardan birini müəyyən edir. Hələ ibtidai dövrlərdən zaman insan həyatına müdaxilə etmiş, ilin ayrı-ayrı fəsillərində ona bilavasitə təsir göstərmişdir. İlin müxtəlif günlərində silsilə mərasimlər keçirilmişdir. Ayrı-ayrı mərasimlərdə sözün magik qüvvəsinə inam güclü olmuş, həmçinin sözlə hərəkətin vəhdəti bilavasitə onların yaranma strukturuna və poetik özəlliklərinə də təsirsiz ötüşməmişdir.

Xalq mənəviyyatının sərvəti olan şifahi söz sənətinin törəyişi insan təfəkkürünün hələ tam formalaşmadığı çağlarla bağlıdır. Erkən tarixi dövrlərdə təbiət və cəmiyyət hadisələri insanlarda yalnız müşahidə və ilkin təsəvvürlər yaradırdı. Təbiətdə baş verən hadisələrin yaranma səbəblərini dərk edə bilmədiklərindən onlara ilahi varlıqların müdaxiləsi kimi baxmış və bununla bağlı bu gün mərasim folkloru kimi qəbul olunan adət-ənənələr silsiləsi xalq ədəbiyyatına daxil olmuşdur.

Azərbaycan poetik xalq yaradıcılığının, mərasim folklorunun, Novruz bayramı kompleksini təşkil edən bədii nümunələrin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində təqdirəlayiq işlər görülmüşdür. Azərbaycan mərasim folklorunun öyrənilməsi folklorşünaslığımızın aktual problemlərindən biridir. Çünki burada ayrı-ayrı ayinlərin, ritualların səciyyəviliyi bilavasitə xalqın yaşam tərzini, düşüncəsini, dünyagörüşünü, təfəkkürünü müəyyənləşdirir. Novruzun genezisi və tipologiysı ilə bağlı araşdırmalar XIX yüzillikdən bu günə qədər davam edir.

Azərbaycan folklorunda mərasimlərin, bayramların, ayrı-ayrı arxaik ayin və ritualların tədqiqi nəticəsində folklorşünaslıqda dəyərli elmi araşdırmalar ərsəyə gəlmişdir. Bu baxımdan F.Köçərlinin, Ə.Abidin, H.Zeynallının, S.Mümtazın, Y.V.Çəmənzəminlinin, M.H.Təhmasibin, M.A.Dadaşzadənin, P.Əfəndiyevin, V.Vəliyevin, A.Nəbiyevin, Q. Paşayevin, M.Qasımlının, B.Abdullayevin, E.Aslanovun, M.Kazımoğlunun, S.Orucovanın, A. Xəlilovun, Ş.Albalıyevin və başqalarının xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir. Azərbaycan mərasimlərinə, xüsusən də mövsümlə bağlı olanlara, Novruz və bayrama hazırlıq mərhələsini təşkil edən çərşənbələrə dair folklorşünaslıqda xeyli işlər görülmüş, ayrı-ayrı məqalə və dərsliklərdə onlardan bəhs olunmuşdur. Qərb şərqşünası A.Mets “Müsəlman intibahı” adlı kitabında göstərir ki, “Xalqın həyatında islamın təsirinin güclü olmadığını bayramlar sübut edir. Doğrudan da müsəlman ruhaniləri nə qədər çalışdılarsa, Novruz bayramını nə qadağan etməyə, nə də ona dini don geydirməyə müvəffəq oldular. Xalq kütlələri bahar bayramı olan Novruzun qeyri-dini, azad xarakterini qoruyub saxladılar”.

XX yüzilliyin əvvəllərində nəşr olunan bir sıra jurnallarda mərasim folkloruna, Novruza aid nəğmələr çap olunmuşdur. Onların bir qismi M.H.Təhmasib tərəfindən yenidən nəşr edilmişdir. 1914-cü ildə “Məktəb” jurnalında çapdan çıxan nümunələr arasında Məmmədağa Axundzadənin “El sözləri” adı altında aşağıdakı “Kosa-kosa” mərasim nəğməsini çap etdirmişdir:

Ay kosa-kosa gəlmisən

Gəlmisən meydanə sən.

Almayınca payını

Çəkilmə bir yanə sən.

Beş yumurta payındı,

Olmaya allanasan.

Mənim kosam oynayır,

Gör necə dingildəyir...

Həmin jurnalda çap olunmuş nümunələr arasında Ağa bəy İsrafilbəyovun hekayəsində bayramla əlaqədar olan “Gün çıx, çıx, çıx!” və “Mən anamın ilkiyəm” nəğmələri də təqdim edilmişdir.

Y.V.Çəmənzəminli yazır ki, “xalqımız arasında Novruz bayramına bir ay qalmışdan başlayaraq çərşənbə axşamında vəsfi-hal kimi bir adət vardı. Qadın və qızlar toplaşaraq bir badya su qoyar və hərədən bir nişan alıb suya salardılar. Badya başında oturan qadın təsadüfən əlinə keçən nişanı sudan çıxarıb bir vəsfı-hal söyləyər, bu qayda ilə fala baxardılar. Deməli, nişan verənin ürəyində bir niyyət olar və niyyətinin baş verəcəyini və ya verməyəcəyini söylənən vəsfi-haldan duyardı”. Müəllif sonra vəsf-hallara aşağıdakı nümunələri göstərir:

Ağlama, naçar ağlama,

Əlində haçar ağlama,

Qapını bağlayan Allah

Bir gün açar ağlama.

Oturmuşdum səkidə

Ürəyim səksəkədə.

Üç qızıl alma gəldi

Bir qızıl nəlbəkidə...

Maraqlı məqamlardan biri də odur ki, bəzi tədqiqatlarda Novruzla zərdüştçülük arasında müqayisələr aparılmışdır. Hamıya məlumdur ki, müəyyən oxşarlıqlar olsa da, xalq bayramı olan Novruz mənşəyi və tarixiliyinə görə daha erkən çağlarla bağlıdır. Çünki “Günəşin müqəddəs sayılması təbii odun müqəddəs sayılmasından əvvəldir”.

M.H.Təhmasibin “Xalq ədəbiyyatımızda mərasim və mövsüm nəğmələri” adlı namizədlik dissertasiyası Novruz ənənələrinin tədqiqatında xüsusi qeyd olunmalıdır. Əsərin müəllifi bir çox məsələlərin, o cümlədən “Ata-baba günü”nün, “Hodu-Hodu”nun, “Kosa-kosa”nın, “Səməni bayramı”nın üzərində təhlillər aparmış, bu mərasimlərin həm adlarının etimoloji izahını təqdim etmiş, həm də elmi-nəzəri fikirlərini irəli sürmüşdür.

Tədqiqatçılara görə, şifahi yaradıcılıqda əmək nəğmələrindən sonra mühüm yeri təbiəti dərketmə ilə, ayin, etiqad və mərasimlərlə bağlı nəğmələr tutmuşdur. Zaman-zaman bu hadisələri qavramaq, dərk etmək və sanki özünə tabe etmək məqsədilə insanlar ilk ibtidai inanc və etiqadlarını, ayin və mərasimlərini yaratmış və onlar şifahi yaradıcılıqda öz əksini tapmışdır. Xalq ədəbiyyatında həmin inam və etiqadlarla bağlı silsilə nəğmələr yaranmışdır ki, onların yalnız bir qismi bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Mərasim nəğmələri adlanan bu poetik nümunələr öz mövzu və məzmun xüsusiyyətlərinə görə, əsasən, iki qrupa bölünür ki, bunlar mövsüm və məişət mərasimi nəğmələridir.

Görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın “Novruz Şərq ölkələrində” adlı araşdırması bu gün də aktualdır. Tədqiqatçı göstərir ki, “... Yaxın və Orta Şərqin bir çox ölkələrində bu bayram əziz və səbirsizliklə gözlənilən bir mərasim kimi qeyd edilir”, “Mərkəzi Asiyadan Balkanlara qədər uzanan böyük bir ərazidə məskunlaşan bütün türk xalqları tərəfindən sevinclə qarşılanır... Müasir dovrdə Novruz bayramı Misir ərəbləri tərəfindən qarşılanır. Misirdə yazın gəlişi “Şəmmuu-n-nəsim” yaz və artım, məhsuldarlıq bayramı ilə bağlı müxtəlif mərasim və ayinlərin icrası ilə qeyd edilir...”

Azad Nəbiyev folklorşünas alim kimi fəaliyyətinin böyük hissəsini Novruz bayram kompleksinin araşdırılmasına həsr etmişdir. O, həm də Novruz çərşənbələrinin 4 yaradılış ünsürünə əsasən sıra düzümünü təqdim etmiş, beləliklə də, çərşənbələrin ardıcıl düzümünü əsaslandırmaqla mövcud olan fikir ayrılıqlarına son qoymuşdur. Alimin 2012- ci ildə çap etdirdiyi “Azərbaycanda Novruz” kitabı isə onun Novruzla bağlı apardığı tədqiqatların sonuncusudur. Azad Nəbiyevə görə, mərasim nəğmələri arxaik düşüncənin poetik ölçü və qəliblərin, poetik üslub və ifadə modellərinin ən erkən tiplərini ifadə edir, xalqların etik-estetik dünyagörüşü, əxlaqı, ritual və etiqadlarını sistem halında ifadə edir və erkən estetik düşüncəni və məişət əxlaqi detallarını əks etdirmək baxımından mövsüm mərasimi nəğmələri iki şəkildə nəzəri cəlb edir: Ayrı-ayrı təbiət hadisələri və etiqadlarla bağlı yaranan nəğmələr və ilin müəyyən fəsillərində xalqın birgə əməyini yekunlaşdıran nəğmələr.

Ayrı-ayrı təbiət hadisələri və etiqadlarla bağlı yaranan nəğmələrə yağışın yağması, Günəşin çıxması, küləyin əsməsi, göyün guruldaması, eləcə də oda, suya, küləyə və torpağa inamla bağlı yaranan nəğmələr daxil edilir. Belə nümunələrin birində, məsələn, Günəşə etiqadla bağlı aşağıdakı mətndə antropomorfik görüşlərin izləri diqqəti cəlb edir. İkinci bölgüdə ilin müəyyən fəsillərində xalqın birgə əməyini yekunlaşdıran nəğmələr yer almışdır ki, onlar əmək mövsümlərinin başlanması və ya məhsulun yığılması ilə bağlı yaranan nəğmələri əhatə edir.

Erkən dövrlərdə Azərbaycan ərazisində zərdüştçülükdə bağlı keçirilən bayramlar arasında Mehrikan bayramı da xüsusi qeyd olunmalıdır. Məmməd Arif Dadaşzadə “Azərbaycan xalqının Orta əsr mənəvi mədəniyyəti” adlı tədqiqatında Novruz bayramı və onun qədim adət-ənənələri haqqında məlumat verməklə yanaşı, göstərmişdir ki, “Mehrikan bayramı həmişə payız fəslinin əvvəlində məhsulun toplanışından sonra keçirilmişdir”. Orta əsr müəllifləri Mehrikan bayramından söhbət açarkən əvvəlcə onun keçirildiyi vaxtı qeyd edirlər. Əbu Reyhan əl Biruni bu bayramın mehr ayının 16-dan 30-na kimi qeyd olunduğunu göstərir.

Erkən düşüncədə yeni əmək mövsümünün başlanması ilə bağlı mərasim və nəğmələr arasında “Şum mərasimi”, “Saya mərasimi” və onları bəzəyən nəğmələr diqqəti daha çox cəlb edir. Azad Nəbiyev “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” əsərində “Novruzqabağı nəğmələr” adı ilə tanınan həmin nəğmələri də - “Çillə nəğmələri”nə, “İlaxır çərşənbə nəğmələri”nə və “Bayram məişəti nəğmələri”nə ayırır.

Tarixi mənbələrə görə, türklər hələ hunların dövründən bayram və mərasimlər keçirmişlər. Hunların mərasimlərinə bənzər rituallar Göytürklərin zamanında da keçirilmişdir. Türklər hər il bayram mərasimlərini təqribən beşinci ayın ikinci yarısında “Gök Tenqri” və “ıduk yer, suv” üçün qurban kəsməklə başlayardılar. Qurbandan sonra isə şənliklər olurdu. Bu zaman oyun oynar, kımız içər, nəğmələr söyliyərlərmiş.

A.Xəlilova görə, türklərdə odun təmizləyici funksiyasının, atəşpərəstlikdəki müqəddəslikdən fərqli olduğu fikri irəli sürülür. Məsələn, xalqımızın bayramda “Ağırlığım, uğurluğum, azarım-bezarım odlara” və s. ifadə etdiyi fikirlər odun müqəddəs sayılması düşüncəsi ilə uyğun gəlmir”. Həqiqətən də Novruz ayin və mərasimlərində sakral məzmun daşıyan bəzi deyimlər getdikcə mərasimdən ayrılmış və ayrı-ayrı alqış, dua, tərif və sair bədii örnəklər kimi təzahür etmişdir.

Ülkər NƏBİYEVA,

Bakı Dövlət Universitetinin professor

Azərbaycan.- 2022.- 19 mart.- S.7.