Şuşadan başlayan repressiyalar
1930-cu illərdə böyük sovet imperiyasının həyata keçirdiyi repressiya siyasəti ozamankı Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında (SSR) da çox ağır nəticələr verdi. Azərbaycan xalqının sinəsinə dağ çəkildi, çox dəyərli, istedadlı, vətənpərvər övladları həbs olundu, kimisi sürgünə göndərildi, kimisi də güllələndi…
1937-ci ilin ilk repressiya qurbanları...
1937-ci ildə
Azərbaycan Kommunist Partiyasının VI mart tarixli
plenumunda Azərbaycanda
repressiya siyasətinin
əsası qoyuldu. Doğrudur, sovet
hakimiyyəti o vaxta qədər də öz hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün
ən sərt tədbirlərə əl
atmışdı. Amma 1937-ci ildən
başlayaraq repressiyaların
miqyası əhəmiyyətli
dərəcədə genişləndi.
1937-1938-ci illərdə repressiya qurbanlarının
ümumi sayı 80 min
nəfəri ötdü.
İlk qurbanlar, əsasən, rəhbər kadrlardan seçildi. Belə ki, 1920-ci ilin fevralında Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin
üzvləri olan, 28 Aprel işğalından sonra ilk hökumətin tərkibinə daxil edilən Ruhulla Axundov, Əliheydər Qarayev, Mirzə Davud Hüseynov, Sultan Məcid Əfəndiyev, Qəzənfər Musabəyov,
Dadaş Bünyadzadə
və digər partiya rəhbərləri
xalqa xəyanətdə,
əksinqilabi, casusluq fəaliyyətlərində təqsirləndirildilər.
Onlar həbs olundular və ölümə məhkum edildilər.
Getdikcə represiya kütləviləşdirildi. Çox keçmədi
ki, yoxsul təbəqələr, hətta
baş verən hadisələri dərindən
dərk etməyən
fəhlə və kəndlilər də bu bəlanın girdabına düşdülər.
Belə ki, xalqa xəyanətdə,
xarici ölkələrin
orqanları ilə əlaqədə, millətçilikdə
günahlandırılan yüzlərlə
fəhlə və kəndli həbs olunaraq işgəncələrə
məruz qaldı.
Bütün respublikanın
kabusuna çevrilən
siyasət...
Repressiya tufanı Azərbaycanın
tanınmış qələm
adamlarından da yan keçmədi. Qurbanlar
arasında Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn,
Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Tağı Şahbazi Simurğ, Salman Mümtaz, Yusif Vəzir Çəmənzəmənli
və başqaları
vardı. Azərbaycan
səhnəsinin məşhur
aktyorları Abbas
Mirzə Şərifzadənin,
Ülvi Rəcəbin
də həyatına
son qoydular. Bəkir Çobanzadə, Hənəfi
Zeynallı, Boris Nikolayeviç
Tixomirov, Əziz Qubaydullin və başqa görkəmli alimlər də sovet hakimiyyətinin repressiya siyasətinin güdazına getdilər...
Məhkumlar xalqa, dövlətə xəyanətdə, müxtəlif
ölkələrin xeyrinə
casusluqda, pantürkizmdə,
panislamizmdə təqsirləndirilirdilər. İttihamlar qədər
verilən cəzalar da ağır olurdu. Repressiya qurbanlarının ailə üzvləri və digər yaxın qohumları da “unudulmurdu”. Onlar da repressiyalara məruz qalaraq ya həbsxanada saxlanılır, ya güllələnir, ya da sürgünə göndərilirdilər.
Beləliklə, repressiya təhlükəsi
sosial və milli mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq, hər kəsin başının üstünü
aldı. Yalnız 1937-ci ildə Azərbaycanda 22 xalq komissarı, 49 rayon partiya komitəsinin katibi, 29 rayon
icrayyə komitələrinin
sədri, 57 zavod və mədən direktoru, 95 mühəndis,
110 hərbi qulluqçu,
207 sovet və həmkarlar ittifaqı işçisi, 8 professor həbs
edildi. Və əksəriyyəti öldürüldü.
Beləcə, sovet hökumətinin repressiyası bütün
Azərbaycanı bürüdü. 1937-ci ildə Şamaxıda Həmid Sultanov başda olmaqla, bir qrup kommunistin
və bitərəfin
açıq məhkəməsi
baş tutdu. Gəncədə 1938-ci ildə əksinqilabçı,
casus-terrorçu təşkilatın
istintaq prosesinə başlanıldı. Müttəhimlər kürsüsünə çıxarılanlar
keçmiş partiya işçiləri idilər.
Onlar xalq düşmənləri
kimi təqsirləndirilir,
SSRİ-ni dağıtmağa,
kapitalizm qurmağa cəhd göstəməkdə
ittiham olunurdular.
Qarabağın mərkəzi
statusundan məhrum edilən Şuşada kütləvi həbslər
Tədqiqatlardan gəlinən nəticələrə
görə, Azərbaycan
SSR-in ərazilərində gündən-günə genişləndirilən,
bütün respublikada
kabusa çevrilən
repressiyalara, əsasən,
Şuşadan başlanıldı. Xalqın aparıcı
qüvvəsi, düşünən
beyni olan ziyalılardan qurtulmaq qarşıya qoyulmuş əsas məqsədlərdən
biri idi. Sovet hakimiyyəti repressiya siyasəti ilə bu məkrli niyyətini həyata keçirmək üçün
Şuşanın sayılıb-seçilən,
nüfuzlu, istedadlı,
tanınmış, söz
sahibi olan insanlarını, məşhur
sənətkarları, hətta
adi peşə sahiblərini məhv etməyə başladı.
Hələ 1920-ci illərin
kütləvi həbsləri
zamanı Şuşa
və onun ətraf kəndləri çox qurbanlar verməli olmuşdu. İlk qurbanlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə fəallıq
göstərənlər idilər.
Ümumilikdə min nəfərədək şuşalı repressiyanın
güdazına getmişdi.
1920-ci ildə
Azərbaycanda bolşeviklərin
hakimiyyəti ələ
keçirmələri Qarabağın,
eləcə də Şuşanın ətraf
ərazilərində yaşayan
əhalinin etnik tərkibinə təsirsiz
ötüşmədi. Sərt
şəkildə, böyük
qəddarlıqla həyata
keçirilən repressiyalar
Şuşa şəhərində azərbaycanlıların
sayının azalması
ilə nəticələndi.
Şəhərin inzibati statusu sovet hakimiyyəti dövründə bir neçə dəfə dəyişikliyə məruz
qaldı. Şuşa PK(b)P MK Qafqaz bürosu plenumunun 5 iyul 1921-ci il tarixli qərarı ilə yeni yaradılmış
Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətinin mərkəzi kimi müəyyənləşdirildi. Ancaq həmin qərar 1923-cü il iyulun 7-də həyata keçirilərkən
Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətinin mərkəzi Şuşa yox, Xankəndi seçildi. Sonrakı tarixi hadisələr belə düşünməyə
və nəticələr
çıxarmağa əsas
verdi ki,
bu qərar təcavüzkar ermənilərin
Azərbaycana qarşı
hazırladıqları planları
Şuşadan reallaşdırmalarının
çətinliyi nəzərə
alınaraq verilib.
AK(b)P MK Rəyasət
heyətinin 16 iyul
1923-cü il tarixli iclasının xüsusi qərarı ilə Şuşa şəhəri
də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin tərkibinə
daxil edildi. Şəhər eyni adlı
rayonun və 12 kənddən ibarət Malıbəyli volostunun mərkəzinə çevrildi.
Şuşanı 170 ildən artıq
davam edən Qarabağın mərkəzi
statusundan belə məhrum etdilər.
Sovet hakimiyyəti bu şəhərdə yaşayan
əhalinin sayına və milli tərkibinə
ciddi təsir göstərdi. Vaxtilə Azərbaycanın böyük
və abad şəhərlərindən biri
olmuş Şuşada,
təxminən 50 il ərzində əhalinin sayı 3 dəfədən də çox azaldı. Belə ki, 1917-ci ildə burada 43.869 nəfər əhali yaşadığı
halda, 1970-ci ildə onların sayı 13.664 nəfər oldu.
Əslində, sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda bərqərar
olması ilə başlayan və 1930-cu illərdə daha da genişlənən kütləvi həbslər
respublikanın digər
yerləri kimi Şuşada da böyük faciələrlə
nəticələndi. Həmin
illərdə həyata
keçirilən repressiya
siyasəti Teymur bəy Cavanşirov, Şamxal bəy Vəzirov, Əsgər Hacıyev, Məşədi
Baba Quliyev, Cavanşir
Rəşid Ağa, Əkbər Piriyev, Cəbiş Bəy Sədrəddinov, Cəfər
Haciyev, İslam Hacıyev, Seyid Cəfər Ağamirov, Salman Ağayev və başqa şuşalıların ömrünü
yarımçıq qoydu...
Zöhrə FƏRƏCOVA
Azərbaycan.- 2022.- 27 yanvar.-
S.7.