Ötən əsrin
30-cu illərində milli
özünüdərkə xidmət edənlər, xalqın gələcəyi
üçün çalışanlar,
ictimai-mədəni fəallar
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini süquta
uğratmış bolşevik-erməni
birləşmələrinin hədəfinə çevrilmişdilər.
Onların arasında şair, pedaqoq, ədəbiyyatşünas kimi
tanınan Əmin Abid də var
idi.
Əmin Abid
1898-ci ildə Bakıda,
Təzəpir məsçidinin
yaxınlığında Mütəllib
Əhmədovun ailəsində
anadan olub. Atası Mütəllib kişi məşhur daşyonan usta idi. Anası Reyhan evdə paltar tikir, qadınlara
və uşaqlara əlifbanı, "Quran"
oxumağı öyrətməklə,
mərsiyəxanlıq da
edir, bir sözlə, çörək
pulu qazanıb, ailənin dolanışığını
təmin etməkdə
ərinə yardımçı
olurdu. Əminin özündən böyük
Əbülfəz və
Əliabbas adında qardaşı olub. Əmin ibtidai təhsilini anası Reyhan xanımın evdə açdığı
məktəbdə alıb.
Sonra şəhərdəki
III Aleksandr Oğlan Gimnaziyasında təhsilini
davam etdirib.
Əmin valideynlərinin
tövsiyəsi ilə
ali təhsil almaq üçün
1914-cü ildə Türkiyəyə
getməyi qərarlaşdırır.
Lakin Birinci Dünya müharibəsinin
başlanması onun bu arzusunu həyata
keçirməyə mane
olur. O, qardaşı sair Əliabbas Müznibin naşiri olduğu "Dirilik" və "Babayi-Əmir"
jurnallarında işləyir.
Müxtəlif imzalarla
hekayə, şeir, məqalə və tərcümələr çap
etdirir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulanda bir çox azərbaycanlı gənci
kimi, onun da arzusu gerçəkləşir. Pedaqoji
təhsil almaq üçün Türkiyəyə
gedir, İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat
fakültəsinə daxil
olur.
Abid İstanbul
Universitetində təhsil
alarkən özündən
aşağı kursda
oxuyan, milliyyətcə
almanəsilli Nafiə
ilə tanış olur, onunla ailə
qurur. Əmin Abid 1927-ci ildə universiteti bitirib Azərbaycana dönəndə
Nafiə təhsilini yarımçıq qoyub onunla Bakıya gəlir. Cütlük Bakıda başqa bir ovqatla qarşılaşır.
Bolşevik rejimi burada Nafiə xanıma nə təhsilini davam etdirməyə, nə də haradasa işləməyə imkan
verir. Zamanın sərt ruzigarı ilə üzləşən
xanım məcbur olub evdə dərzilik edir, qohum-qonşu üçün
paltar tikir.
Pedaqoji Texnikumda
və universitetdə dərs deyən Əmin Abidi bir müəllim və araşdırıcı
kimi daha çox düşündürən
məsələ "Dədə
Qorqud" dastanı idi. "Dədə Qorqud"un Drezden nüsxəsinin surətini
ilk dəfə Azərbaycana gətirən
də, bu əvəzsiz dastan barədə Azərbaycanda
ilk elmi fikir söyləyən də, bu abidəni
ilk dəfə nəşrə hazırlayan
da Əmin Abid olub. AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu (İmanov), flologiya üzrə elmlər doktoru Almaz Həsənqızı,
yazıçı-publisist Əli
Şamil və digər tədqiqatçı-alimlərin fikrincə, ürək ağrıdan məsələlərdən biri
də odur ki, araşdırıcıların
çoxu Azərbaycanda
"Kitabi-Dədə Qorqud"un
tədqiqi tarixini hələ də başqa-başqa tədqiqatçıların
adları ilə bağlayırlar.
Əmin Abid ictimai-siyasi hadisələrin
dərinliynə vardıqca,
sovet rejiminin apardığı yadlaşma,
milli dəyərləri
heçə endirmə
siyasətinin, müstəqil
düşüncə sahiblərinin
təqib edilməsinin
şahidi olur. Buna görə qələmini süngüyə
çevirərək özünü
odlara-alovlara atır.
1929-1930-cu illərdən başlayaraq bir çox başqa ədəbiyyatçılarımız kimi, Əmin Abidə qarşı da siyasi hücumlar
başlayır. Pantürkist
adı altında ittiham edilib repressiyaya məruz qalandan sonra Əmin Abid adının çəkilməməsi
adi hala çevrilir, Bakıda işləməsi daha da çətinləşir.
Məcburiyyət qarşısında
qalan pedaqoq
1929-1934-cü illərdə Ağdam, Ağdaş və Quba rayonlarında müəllim
işləməli olur.
Akademik Muxtar Kazımoğlunun fikrincə,
repressiya qurbanı Əmin Abidin ədəbiyyatımız, habelə
xalqımızın milli
müstəqillik uğrunda
apardığı mübarizədə
söylədiyi həqiqətlər
illərboyu pərdə
arxasında qalıb. İllərboyu dilə gətirilməyən Əmin
Abid həqiqətlərindən
biri də budur ki, o həm
də ədəbiyyat
tarixçisidir.
Ötən əsrin
20-ci illərində Tiflisdə
nəşr olunan
"Yeni fikir" qəzetinin İstanbul üzrə müxbiri Əli Şahbazovun
1926-cı ildə həmin
qəzetdə verdiyi məlumata görə, Əmin Abid 6 cilddən ibarət olan ədəbiyyat tarixi üzərində çalışıb. Çox
təəssüf ki, Əli Şahbazovun qeyd etdiyi 6 cild
bütövlükdə əldə
yoxdur. Bədirxan Əhmədli və Əli Şamilin axtarışları hesabına
Əmin Abidin ədəbiyyat tarixinə
aid cəmi iki kitabı və 20-ci illərdə ayrı-ayrı jurnallarda çap olunmuş bir neçə məqaləsi üzə çıxarılıb.
Bir gün gəlir, şair millət
sevgisinə, vətənpərvərliyinə
görə təqib edilir və işdən çıxarılır.
Eyni zamanda mətbuatda tənqid hədəfinə çevrilir.
Belə bir çətin şəraitdə
açıq mübarizənin
mümkünsüzlüyünü hiss edən Əmin Abid elmi tədqiqatla məşğul olmağa
üstünlük verir.
Çox çətinliklə
də olsa, qədim və orta yüzilliyin qaynaqlarını araşdırır.
Əldə etdiyi nailiyyətləri tədqiqata
cəlb edir... Bütün bunlara baxmayaraq, həyatını
repressiya tufanından xilas edə bilmir. Adı türk millətçiləri
siyahısına salınır.
1937-1938-ci illərdə maarif
sahəsində aparılan
"təmizləmə" əməliyyatı əsasən
türk ədəbiyyatı,
coğrafiyası və
tarix fənləri ilə məşğul olanlara yönəldilmişdi.
Bu zaman Stalin diktaturası minlərlə günahsız
ziyalımız kimi, Əmin Abidi və qardaşı Əliabbas Müznibi də qara kölgə
kimi izləyirdi. Nəhayət, 1937-ci ildə
yenidən həbs edilən Əliabbas Müznib şair və ədəbiyyat mütəxəssisi kimi həmin il avqustun
27-də Fövqəladə üçlüyün qərarı
ilə güllələnir.
Bundan təxminən bir
il bir ay sonra,
14 iyul 1938-ci ildə
Əmin Abid həbs edilir. Türkiyəyə casusluqda, gənclər
arasında pantürkizmi təbliğ etməkdə
günahlandırılan millətsevər ziyalı həmin il oktyabrın 21-də
saat 21.30-da güllələnir. Bundan nə qohumların, nə
də onu tanıyanların xəbəri olub.
Əmin Abid
güllələnəndən az sonra həyat yoldaşı
Nafiə xanımı da həbs edirlər. Cəza müddətini
başa vurduqdan sonra Bakıya qayıdan Nafiə xanım burada
çox qala bilmir və Türkiyəyə gedir.
1956-cı ildə bir çox günahsız repressiya
qurbanı kimi, millətsevər ziyalımız Əmin Abidin də
"işi"nə yenidən baxılır, əməlində
cinayət tərkibi olmadığına görə ona bəraət
verilir.
Rəhman SALMANLI,
Azərbaycan.-2023.-
17 noyabr, ¹ 250. - S.11.