"Arşın mal alan"ın ilk dəfə tamaşaya qoyulmasından
110 il ötür
"Arşın mal
alan" musiqili komediyasını Üzeyir
bəy Hacıbəyli
hələ Moskvada və Peterburqda oxuyarkən, 1911-1913-cü illərdə
yazmışdı. Operettanın
ilk tamaşası
1913-cü il oktyabrın
25-də Bakıda Tağıyev
teatrının səhnəsində
oynanılmışdı. Müəllif
özü Peterburqda olduğuna görə tamaşada iştirak etməmişdi. Əsərin
quruluşçu rejissoru
Hüseyn Ərəblinski
olmuş, orkestrə Müslüm Maqomayev dirijorluq etmişdi.
İnqilabdan əvvəl
Azərbaycan qadınının
səhnəyə çıxması
çətin məsələ
olduğundan tamaşalarda
çox vaxt qadın rollarını kişilər oynayırdılar.
O vaxtlar Gülçöhrə
rolunun ən məşhur ifaçısı
Ağdamski sayılırdı.
Telli rolunda isə sonralar Mövsüm Sənani ad çıxarmışdı.
İnqilabdan sonra
komediya daha da şöhrət qazandı, 80 dilə tərcümə edildi və 170-dən çox ölkədə tamaşaya
qoyuldu. Operetta ilə rejissor B.Svetlov maraqlandı və onu ekranlaşdırdı.
Filmin ilk tamaşası 1917-ci ildə
yanvarın 3-də nümayiş
olundu. Film 7 hissədən
ibarət idi. Respubikamızın kinematoqrafçıları
da bu komediyanı
ekranlaşdırdılar. 1945-ci ildə adi ölçüdə,
ağ-qara variantda,
1965-ci ildə isə rəngli, geniş ekranlı variantda lentə aldılar. Amma mütəxəssislər
hesab edirlər ki, 1945-ci il variantı, yəni S.Rəhmanın ssenarisi əsasında çəkilmiş
film daha uyğundur.
1916-ci ildə "Arşın
mal alan" rus dilində tamaşaya qoyuldu. Sonra Həştərxanda,
Saritsində, Rostovda və başqa şəhərlərdə oynanıldı.
İnqilabdan sonra komediya daha da şöhrət qazandı.
Fransada, Çində,
Yaponiyada, Hindistanda və 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Sovet Azərbaycanı incəsənəti dekadası
zamanı paytaxt tamaşaçıları da "Arşın mal alan" komediyasına baxdılar. Tamaşanın rejissoru İ.Hidayətzadə idi. Tamaşanı Səid
Rüstəmovun rəhbərliyi
ilə Xalq Çalğı Alətləri
Orkestri müşayiət
etdi. Rolları
Bülbül, Hacıbababəyov, S.Mustafayeva oynadılar.
Polşa dramaturqu
S.Povolotski öz xatirələrində
Üzeyir bəy Hacıbəylini belə xatırlayırdı:
"Mən də valeh olaraq, ürəyimin
bütün məhəbbətini
verərək dahi Ü.Hacıbəylinin əsərinin
tərcüməçisinə çevrildim. Bəli, bu gün fəxr
edirəm ki, "Arşın
mal alan" komediyasının
polyak dilinə ilk tərcüməçisi mən
olmuşam. "Arşın
mal alan" musiqili komediyası mənim tərcüməmdə ilk dəfə
1954-cü ildə A.Venqerska adına Belostok Dövlət Teatrında tamaşaya qoyulmuşdu. Sonra öyrənəndə
ki, bu, polyak səhnəsində ilk Azərbaycan
pyesidir, sevincim artdı. Azərbaycan bəstəkarlarının musiqisi
bütün dünyada,
eləcə də mənim doğma Polşamda həmişə
məhəbbətlə dinlənilir.
İstedadlı əsər
harada olursa-olsun insanların ürəyini
fəth edir, insan o əsəri bütün varlığı
ilə sevir. Uzun sürən intizardan sonra Pekində "Arşın mal alan" operettasının ilk tamaşası
günüdür. Maraqlı
burasıdır kı,
Çindən çox
uzaqlarda yaşayan bir xalqın keçmiş həyatına
aid milli üslubda yazılmış
"Arşın mal alan"
özünün dərin
məzmunu və bütün incəlikləri
ilə Çin tamaşaçılarında gözəl
təsir oyadır. Onun müxtəlif xalqlar tərəfindən
həvəslə oxunub
tamaşaya qoyulmasının
səbəbi məhz canlı xalq dili, xalq yumoru
və musiqisi əsasında yazılmasıdır.
Əsərdə əsas
tənqid hədəfi
olaraq döyülən
keçmişin mənfi
adətləri zərif
bir tel kimi
Azərbaycan və Çinin keçmiş həyatını bir-birilə
bağlayır və oprettanı məzmun etibarilə çinli tamaşaçıların ruhuna
yaxınlaşdırır".
Üzeyir bəy Hacıbəylinin uzaqgörənliyi,
müdrikliyi, komediya janrı vasitəsilə cəmiyyətdəki çatışmazlıqları
ən incə, zövqlü, estetik tərzdə təqdim etməsi sayəsində
110 illiyini qeyd etdiyimiz "Arşın
mal alan" bu gün də öz məzmunu etibarilə tərbiyəvi
əhəmiyyətə malikdir.
Bəyim DADAŞOVA,
Üzeyir bəy Hacıbəylinin ev-muzeyinin
kiçik elmi işçisi
Azərbaycan.-2023.- 25 oktyabr,
№ 232.- S.11.