Geologiya elminə yeniliklər gətirən görkəmli alim

Bizim uzun illər tanıdığımız, yoldaşlıq etdiyimiz, elmi və şəxsiyyəti, məhsuldar fəaliyyəti ilə həmişə qürur duyduğumuz, ömrünü Azərbaycan elminə və onun inkişafına həsr etmiş, zəkasının nuru, tükənməz enerjisi, gərgin əməyi ilə bu zirvəyə cığır açaraq əsl məktəb yaratmış akademik Vasif Babazadə respublikamızın ən görkəmli alimlərindəndir. O, xalqımıza hörmət qazandıran, onun şərəfini yüksəklərə qaldıran elm xadimi və ziyalılarımızdandır.

Vasif Babazadə geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor, dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimidir. Misilsiz elmi fəaliyyətinə və istehsalata tətbiq olunan saysız-hesabsız tədqiqat əsərlərinə görə Prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamlarla 2009-cu ildə "Şöhrət" ordeninə, 2018-ci ildə "Şərəf" ordeninə, 2019-cu ildə "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu"na layiq görülmüşdür. 2014-cü ildən AMEA-nın həqiqi üzvüdür. Hazırda BDU-nun Faydalı qazıntılar kafedrasının müdiridir. Həmin universitetdə özünün yaratdığı Yer təkinin aerokosmik tədqiqatları elmi-tədqiqat laboratoriyasının rəhbəridir. Bu sahələrdə göstərdiyi müqayisəsiz fəaliyyətinə və qazandığı nailiyyətlərə görə xarici ölkələrin elmi ictimaiyyəti tərəfindən dünyaşöhrətli alim kimi tanınır və qəbul edilir.

Vasif Babazadənin elmi dühası geniş spektrli, çoxşahəlidir. Zəkası itidir, mükəmməldir... Biz onun elmi fəaliyyətinə keçməzdən əvvəl ilk növbədə daha mühüm olan xarakterik xüsusiyyətinə diqqət çəkmək istəyirik. Şəxsiyyətin bütövlüyü məsələsinə... Onda olan tamlıq, sözünə sədaqət prinsipi, xeyirxahlıq və mərhəmət hissinin yüksəkliyi, ömrünün bütün mərhələlərində öyrənmək və öyrətmək kimi ali kefiyyətlərə sahib olması bizə deməyə əsas verir ki, o, həm bir alim, həm də gözəl pedaqoq kimi geniş diapazona malik insandır. Elmlə səxsiyyətin sintezini özündə cəmləşdirən əsl ziyalı və tədqiqatçıdır.

Dünyaşöhrətli geoloq-alim V.Babazadə 1938-ci ilin sentyabrında Bakı şəhərində həkim ailəsində anadan olub. Gözünü açıb ailədə torpağa bağlılıq, vətənə və dövlətə sədaqət görüb. Kiçik yaşlarından Xəzərin təlatümlü dalğaları, Bakının sərt qayaları ona sirli-sehrli təsir bağışlayıb. Ürəyində torpağın altını üstünə çevirmək, onun möcüzələrini öyrənmək marağı gündən-günə artıb.

Bakıdakı 7 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra arzuları onu Azərbaycan Dövlət Universitetinə aparıb. 1960-cı ildə universiteti bitirən V.Babazadə mühəndis-geoloq ixtisasına yiyələnib. Çalışqanlığı, zəkası ilə seçilən gənc hələ universitetdə oxuyarkən müəllimlərinin diqqətini cəlb etməyə başlayıb. Bu fərqlilik ona 1956-cı ildə, hələ tələbə ikən çöl ekspedisiyalarında fəal iştirak etmək imkanı qazandırıb.

Universiteti bitirdikdən sonra SSRİ Geologiya Nazirliyinin sərəncamına göndərilən V.Babazadə Abxaziyada, Şimali Qafqazın müxtəlif bölgələrində geoloji-kəşfiyyat partiyalarında iştirak edir. Bu illərdə çalışqanlığı, təşəbbüsakarlığı, xüsusi təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə seçilən alimə böyük geoloq, dəstə və partiya rəisi kimi məsul vəzifələr etibar edilir. Bu işlər əlvan və nəcib metalların, həmin illərdə "məxfi" qrifi ilə gedən nadir və səpələnmiş elementlərin axtarışı, kəşfiyyatı və qiymətləndirilməsi ilə bağlı idi. Məşhur akademik Mirəli Qaşqayın tövsiyəsi ilə kolçedan yataqlarını öyrənən V.Babazadə uzunmüddətli elmi-tədqiqat fəaliyyətinin başlanğıcı olan ilk məqalələrini yazır. Elmə olan marağı onu yenidən universitetə gətirir...

1961-ci ildə BDU-da işə başlayan Vasif Babazadənin elmi fəaliyyəti Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsinin xromit yataqlarının qanunauyğun yerləşməsini öyrənməkdən ibarət olur. V.Babazadə bu yataqları dəqiqliklə öyrənir və müəyyən edir ki, filizlər genetik cəhətdən təkcə şlir ayrılmaları şəkilli dunitlərlə deyil, habelə müstəqil dunit massivləri və harsburgitlərlə bağlıdır. Aşkar edilmiş qanunauyğunluqları rəhbər tutaraq alim belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, praktiki əhəmiyyət kəsb edən yüksəkkeyfiyyətli iri xromit filizi kütlələri ultraəsasi massivlərin aşağı, yaxud da dib hissələrinə təmayül edir. O, 1964-cü ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edir.

1975-ci ilin əvvəlində 36 yaşlı alim Novosibirsk şəhərində SSRİ EA-nın Sibir bölməsinin Geologiya və Geofizika İnstitutunda akademik B.A.Kuznetsovun sədrlik etdiyi ixtisaslaşdırılmış Şurada doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir. Dissertasiyada alim dünya təcrübəsində ilk dəfə olaraq ofiolit qurşaqlarının metallogeniyası haqqındakı təsəvvürləri hərtərəfli işləyir. Alimin nəzəri işləmələrinin təcrübədə istifadəsi sonradan bir sıra filiz obyektlərinin açılmasına və respublikanın əlvan və nəcib metallarının xammal bazasının əsaslı şəkildə möhkəmlənməsinə səbəb oldu. O, ilk dəfə Kiçik Qafqazın civə qurşağının varlığını elmi şəkildə əsaslandırdı (1974). Bu qurşağın qanunauyğun olaraq ayrılması sonrakı geoloji-kəşfiyyat işləri ilə özünü tam doğrultdu. Bu tədqitatlara görə o, Azərbaycan Respublikası dövlət mükafatı laureatı (1978) adına layiq görüldü.

1975-1990-cı illər akademik Vasif Babazadə üçün məhsuldar olmuşdur. Alim endogen filiz yataqlarının formasion analizi, metallogenik tədqiqatlarda və proqnoz qiymətləndirmədə onun tətbiqi kimi yeni elmi istiqaməti inkişaf etdirir, aparıcı filiz komponentinin sənaye qiymətini əsas götürərək respublikanın ayrı-ayrı struktur formasion zonaları üçün sənaye əhəmiyyətli səciyyəvi filiz formasiyaları ayırır.

Akademik Vasif Babazadənin üstün keyfiyyətlərindən danışarkən qeyd etməliyik ki, o, elmi nəzəriyyəni praktikada tətbiq edib real nəticə qazanan nadir elm adamlarındandır. Akademik indiyədək nəşr etdirdiyi çoxsaylı dərslik (xüsusən 4 cildlik "Faydalı qazıntıların geologiyasi"), dərs vəsaiti, monoqrafiyalar və elmi məqalələri ilə keçmiş SSRİ məkanında, bugünkü MDB ölkələrində və beynəlxalq elmi mərkəzlərdə tam şəkildə qəbul olunmuş, əsərləri dünyanın bir çox nüfuzlu alimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Alimin Azərbaycan geoloji mühitinə verdiyi yenilikləri və həmin əsərlərin istehsalata tətbiqinin hansı dividendlər gətirdiyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. V.Babazadənin 350-dən artıq elmi əsəri vardır, o cümlədən 40 monoqrafiya və dərsliyin, 3 nəşr olunmuş strateji əhəmiyyətli xəritələrin müəllifidir. Xaricdə çap edilmiş əsərlərin sayı 80, beynəlxalq bazalarda referatlaşdırılan və indeksləşdirilən jurnallarda çap olunan məqalələrin sayı 55-dir. Onun elmi zəkasının məhsulu olan çoxsaylı monoqrafiyalarından - "Azərbaycanın endogen filiz formasiyaları" (Bakı 1990), "Mis və molibden porfir yataqları" (Bakı,1990), "Azərbaycanın filiz formasiyaları və metallogenik zonaları" (Bakı, 2003), "Aralıq dənizi qurşağının endogen filiz formasiyalarının formalaşma təkamülü" (Moskva, 2007), "Aralıq dənizi qurşağı Qafqaz seqmentinin faydalı qazıntı yataqlarının tektonik inkişafı, əmələ gəlməsinin geodinamik formalaşma şəraiti və yerləşmə qanunauyğunluğu (Azərbaycan, Bakı, 2009) və s. əsərlərinin adlarını qeyd etməklə Vasif Babazadənin elm sahəsində gördüyü əvəzsiz xidmətinin spektrini müəyyən etmək olar. Filiz yataqları və metallogeniya sahəsindəki əsərləri V.M.Babazadənin çoxcəhətli elmi yaradıcılığının məzmununu tükəndirmir. Alim respublikanın mineral-xammal resurslarına həmişə birinci dərəcəli əhəmiyyət vermişdir. Azərbaycanın rəngarəng mineral resurslarının öyrənilməsinin praktiki olaraq mümkün olmadığı "durğunluq" illərində bu xüsusən hiss olunurdu. Bilavasitə bu illər o, "Azərbaycanın mineral-xammal resursları" ensiklopedik əsərini yazmaq fikrinə gəlir və xeyli sonralar, 2005-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 60 illik yubileyi ərəfəsində bu əsər işıq üzü görür.

Akademik Vasif Babazadənin əsərləri həm elmi ictimaiyyət, həm də rəsmi dövlət dairələrinin həmişə diqqətində olmuşdur. O, özünün elmi fəaliyyəti kontekstində birmənalı olaraq dövlətçilik, azərbaycançılıq, milli maraqlar sistemini həmişə rəhbər tutmuşdur. Akademik Vasif Babazadənin gördüyü işlərin kataloquna nəzər salsaq, gözlərimiz önündə bizi təəccübləndirə biləcək bir siyahı canlanır. Hətta bu qədər işi bir insan ömrünə necə sığışdıra bildiyi bizi təəccübləndirmir desək, qeyri-səmimi olar. Alim "Yerin təki haqqında" Azərbaycan Respubilkası Qanununun hazırlanıb qəbul edilməsində böyük xidmət göstərmişdir. "Təhsil haqqında" (2009) qanun layihəsini hazırlayan işçi qrupunun üzvü olmuşdur. Qafqazın filiz yataqları üzrə eksperti, AMEA-nın "Yer elmləri" bölməsi bürosunun üzvüdür. O, AMEA Rəyasət Heyəti nəzdində "Regional elmi mərkəzlər" üzrə büronun, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin "Ekstremal hallara qarşı" Elmi Şuranın, Azərbaycan Geoloqları Milli Komitəsinin, Rusiya EA-nın Regional İşçi Qrupunun, Avroasiya Universitetləri Tədris-Metodiki Birliyi "Geologiya" bölməsinin üzvüdür.

Bütün bunlarla yanaşı, Vasif Babazadə bir universitet əməkdaşıdır. Bakı Dövlət Universiteti ona qanad verən, onun eksperimentlərini dəstəkləyən, onu bir müəllim, bir elm xadimi kimi yüksək qiymətləndirən müqəddəs bir məkandır. Görkəmli alim BDU-da uzun müddət Geologiya-coğrafiya fakültəsinin dekanı olmuş, bu gün özünün yaratdığı Faydalı qazıntılar kafedrasına, Yer ehtiyatlarının aerokosmik tədqiqatları kimi məhsuldar bir elmi-tədqiqat laboratoriyasına rəhbərlik edir. O, BDU Elmi Şurasının üzvü, BDU nəzdində fəaliyyət göstərən fəlsəfə doktoru elmi adı almaq üçün AAK-ın ixtisaslaşdırılmış dissertasiya şurasının sədri, "Bakı Universitetinin Xəbərləri" (təbiət elmləri seriyası) jurnalının elmi redaktoru, AMEA-nın Xəbərləri (Yer elmləri) jurnalının redaksiya heyətinin üzvüdür.

Vasif Babazadənin elmi maraq dairəsi genişdir. Onun yarım əsrdən çox elmi yaradıcılıq fəaliyyətinin başlıca istiqaməti endogen filizəmələgəlmə nəzəriyyəsi və praktikasının inkişaf etdirilməsi olmuşdur. Bu tədqiqatların ən xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, alim geologiyanın mürəkkəb problemlərinin həllinə qeyri-trivial yanaşır, ilk baxışdan yaxşı öyrənilən proseslərin araşdırılmasında mütəxəssisləri məsələnin yeni həllinin axtarılmasına istiqamətləndirir. Bu cəhətdən alimin 2003-cü ildə çapdan çıxmış "Azərbaycan qızılı" fundamental monoqrafiyası yaxşı misal ola bilər. Bu və onun ardınca çıxan digər iki monoqrafiyada "Adalar qövsü paleosistemlərinin qızılsaxlayan sulfid yataqları, onların metallogenik xüsusiyyətləri və geodinamik inkişaf şəraiti" (2015) və "Alp dağ-qırışıqlıq qurşağının mərkəzi seqmentinin filiz yataqları və onların genezislərinin problemləri"ndə (2017) müəllif ölkə təcrübəsində ilk dəfə olaraq qızıl yataqlarının lakonik, sistemli və məzmunlu səciyyəsini vermiş, yataqların geoloji mövqeyini və regional filizdaşıyıcı strukturlarını ayırd etmiş, məxsusi qızıl filizi və qızılsaxlayan yataqların sistemləşdirilməsini həyata keçirmişdir.

V.Babazadə filizəmələgəlmə nəzəriyyəsi və metallogeniyanın müasir ideyalarını inkişaf etdirən filiz geologiyası məktəbinin liderlərindəndir. Onun əsərləri sayəsində filiz yataqları haqqında təlim respublikada yer elmləri sistemində mühüm sahəyə çevrilmişdir.

Akademik Vasif Babazədənin Almaniya, Hollandiya, İngiltərə, Rusiya və digər ölkələrdə çapdan çıxmış əsərləri bu ölkənin alimlərinin etibarlı mənbə kimi istinad yerinə çevrilmişdir. Akademik Vasif Babazadə beynəlxalq əlaqələrə böyük əhəmiyyət verən alimlərimizdəndir. O, ANSF, INTAS, SCOPES və digər qrant layihələrinin qalibi olmuşdur. Ekspert və elmi məsləhətçi kimi xarici şirkətlərlə əməkdaşlıq etmişdir. Bir çox müşavirə, simpozium və konfransların fəal təşkilatçısıdır.

Alim daim yaradıcılıq axtarışındadır. Yer haqqında elmlərin gələcək inkişafının dərin geosferlərdə gedən proseslərin dərk edilməsi ilə bağlı olduğunu hesab edən tədqiqatçı kosmotektonika, dərinlik geofizikası, yeni geodinamik əsasda filiz yataqlarının qanunauyğun yerləşməsi problemləri ilə də məşğul olur. MDB məkanında ilk dəfə olaraq strateji əhəmiyyətli "Azərbaycanın kosmotektonik xəritəsi"ni (2007) və "Azərbaycanın filiz faydalı qazıntılarının proqnozu ilə regional çatlılıq xəritəsi"ni (2008) və onların izahlı monoqrafiyasını (2009) nəşr etdirmişdir.

V.Babazadənin elmi-təşkilatçılıq fəaliyyəti böyükdür. Bakı Dövlət Universitetində Geologiya fakültəsinin yaradılması və inkişafı, elmi rəhbəri olduğu Yer ehtiyatlarının aerokosmik tədqiqatları ETL, geoloji profilli bir neçə yeni kafedra və ixtisasların açılması bilavasitə onun adı ilə bağlıdır.

Alim Respublika Ağsaqqallar Şurası Məclisinin üzvüdür.

"Şərəf", "Şöhrət" ordenli akademik Vasif Babazadənin elmi fəaliyyətinə nəzər salarkən xüsusi bir məqamı da qeyd etməyi vacib sanırıq. 10 elmlər doktorunun, 40-dan çox elmlər namizədinin yetişməsində müstəsna xidmət göstərərək elmimizin inkişafı üçün alim ordusuna "komandanlıq" edib.

Görkəmli geoloq-alim, həm də AMEA-nın akademik Musa Əliyev, Gürcüstan MEA-nın akademik Aleksandr Tvalçrelidze adına mükafatlarının laureatıdır.

Akademik Vasif Babazadə çoxuna nümunə olacaq insandır. Zəngin elmi bazası, aydın nitqi, ağayana davranışı və xeyirxahlığı ilə... İnsanın yaşı illərlə yox, onun əməlləri ilə hesablanır. Vasif Babazadə ömrünün müdrik çağındadır. Bu mənalı və şərəfli, hamıya gərəkli ömrün uzun olmasını arzulayıram. O, elm aləmində nadir şəxsiyyətlərdəndir.

Akif ƏLİZADƏ,

Akademik

Azərbaycan.-2023.- 26 sentyabr.- S.11.