XIX əsrdə Azərbaycanda
yaranmış zəngin
ədəbi irs çox uzun zamanlar üçün nur kəhkəşanı
sayıla bilər. Şair, yazıçı,
naşir və maarifçilər öz üsyankar nitqləri, dəyərli əsərləri,
kəsərli mətbu
çıxışları ilə cəhalət, nadanlıq, avamlıq zülmətinin bağrını
yarır, şam kimi şölə saçaraq xalqın, kütlənin, insanların
yolunu işıqlandırırdılar.
Həmin dövr ədəbiyyat səmasının
sönməz ulduzlarından
biri də görkəmli şair, mütəfəkkir, tədqiqatçı,
pedaqoq, Vazeh təxəllüsü ilə
həm Azərbaycan, həm də fars dilində poetik incilər müəllifi Mirzə Şəfi Sadıq oğludur.
O, dünya xalqlarının
ən çox tanıdığı nəhəng
söz adamlarındandır.
Məşhur macar ədəbiyyatşünası Dyerd Radonun 1963-cü ildə yazdığı məqalə vaxt keçdikcə bu sevginin nəinki azaldığı, daha da artdığını təsdiqləyir: "İstismar,
zülm və əsarət altında yaşayan əsl şairlərin mütləq
bir faciəsi olur. Xaqani, Nəsimi,
Vaqif, Hadi, Sabir, Puşkin, Lermontovu xatırlamaq kifayətdir. Mirzə Şəfinin faciəsi isə ikitərəflidir
- çətinlik və
məhrumiyyətdə keçən
ömrü və yaradıcılıq taleyi..."
Bəli, başqalarının
dilində yüzlərlə
nəğməsi səslənən
şairin indiyə qədər ana dilində cüzi qisim şeiri məlumdur. Həmin şeirləri tapıb üzə çıxartdıqlarına
görə, heç şübhəsiz, görkəmli
tədqiqatçılarımız S.Mümtaz və Ə.Ə.Seyidzadəyə minnətdarıq.
1879-cu ildə Peterburqda
çıxan "Jivopisnoe
obozrenie" qəzetindəki
bir cümlə isə ustadın müəlliflik haqqına
və mənsub olduğu millətə münasibətin göstəricisidir:
"Mirzə Şəfi
şeirləri hətta
tatar (Azərbaycan) dilinə də tərcümə edilmişdir..."
Amma bütün
maneə və əngəllərə rəğmən,
1794-cü ildə Gəncədə
doğulmuş bu müdrik insan həqiqi mənada, zamana meydan oxuyur,
məkana sığmır...
Həyatı məşəqqətlər,
faciələr, təzadlarla
dolu, ömür boyu "bir qarın çörəy"ə
işləmək məcburiyyətində
qalan, kasıblığı
ucbatından ilk eşqinin oxu daşa dəymiş, əsərlərinə bir
əcnəbinin tamah saldığı fitri istedad sahibi artıq 230 ildir ki, bütün dünyanı - qədim Şərqlə yanaşı,
modern Qərbi də romantik cazibəsində saxlamaqdadır.
...1844-cü ildə Qafqaz həyatına böyük maraq göstərən və Şərq dillərini daha yaxşı öyrənmək istəyən
alman yazıçısı
və şərqşünası
Fridrix Bodenştedt Tiflisə gəlir. O, tanış olduğu Mirzə Şəfidən
Azərbaycan və fars dillərini öyrənir. Dərslər
həftədə üç
dəfə keçirilir,
arada isə müəllim əcnəbi
tələbəsi üçün
şeirlərini oxuyurdu.
1847-ci ildə Bodenştedt
Mirzə Şəfinin
"Hikmət açarı"
adlı şeir dəftərini götürərək,
Tiflisdən gedir və 1850-ci ildə Almaniyada işıq üzü görən
"Şərqdə 1001 gün"
("Tausend und ein Tag im
Orient") kitabının
bir hissəsini Mirzə Şəfiyə həsr edir. 1851-ci ildə Bodenştedtın tərcüməsində "Mirzə-Şəfi
nəğmələri" ("Die Lieder des Mirza-Schaffy")
kitabı çapdan çıxır. Bu nəğmələr Avropa
dillərinə dəfələrlə
tərcümə olunub
müəllifinə böyük
şöhrət qazandırıb.
...Və nankor almanın şöhrətin
zirvəsindəki şərqliyə
paxıllığı tutur.
XIX əsrin 70-ci illərində
dahi şairin vəfatından 20 il sonra "Mirzə
Şəfinin irsindən"
kitabını çapa
hazırlayarkən elan
edir ki, "Nəğmələr" guya
tərcümə deyil və bütövlükdə onun
özünə məxsusdur.
Cəhalət içində
olmuşdum sərsəm,
Qocalıb getmişdim
ürəyimdə qəm.
Gümrah cavan etdi yenidən məni,
Bir mey, bir məhəbbət, bir də ki,
nəğməm.
Amma nə yaxşı ki, təəssübkeş mütəxəssislər
qorunub saxlanılan fars və Azərbaycan
dillərindəki orijinal
vərəqlərin köməyi
ilə Mirzə Şəfinin müəllifliyini
sübut edə bildilər. Bodenştedtin
"Mirzə Şəfi
nəğmələri" kitabının yalnız proloq hissəsinin müəllifi olduğunu kitabın adı özü deyir. Bundan əlavə, "Nəğmələr"in süjeti
tamamilə Mirzə Şəfinin həyatından
götürülüb. Belə
ki, "Züleyxa"
adlı silsilə ilk məhəbbəti Züleyxaya (Gəncəli
İbrahim xanın qızı Noxbikə) həsr olunub. "Mirzə Yusif" adlı digər nəğmə silsiləsi
Şəfinin dostlarından
biri Yusif Şahnazarovla bağlıdır,
haqqında arxivdə ətraflı məlumatlar
var. "Hafizə"
adlı digər silsilə sevdiyi və evləndiyi qadına həsr olunub. "Nəğmələr"in
fəsillərinin birində
Mirzə Şəfi özünü Abdullanın
(mərhum ögey atası) oğlu adlandırır.
Vazeh "ifadəli,
aydın" deməkdir.
Onun barəsində daha çox məlumat aldığımız
məşhur rus alimi, şərqşünas
Adolf Berjenin materiallarına ("Qafqaz
və Azərbaycanda məşhur olan şüaranın əşarına
məcmuə") əsasən,
1851-ci ildə Tiflis küçələrində "təvazökar 60 yaşlarında
türk" - Vazehlə
rastlaşmışdı. Hələ
mədrəsədə təhsil
aldığı vaxtlarda,
"gözəl qəlb
keyfiyyətləri və
yüksək mənəviyyat"
sahibi Hacı Abdulla Təbrizdən Gəncəyə qayıdır.
Həmin ziyalı şəxs Mirzə Şəfinin şəxsiyyətinin
formalaşmasında əhəmiyyətli
rol oynamışdır.
Berje xəbər verir ki, Şəfi
dini baxışlarındakı
fərqliliyə görə
mədrəsədən ayrıldığı
vaxtda, Cavad xanın qızı Püstə bəyim mirzə axtarırdı ki, iki kiçik
kənd ilə idarəetmə məsələlərin
həlli üçün
yazışma aparsın.
Bunu eşidən Abdulla Şəfini məsləhət görür
və "dürüstlüyünə
tam arxayın ola biləcək" insan kimi təqdim
edir. Mirzə Şəfi təkcə fars dili bilikləri (o illərdə Cənubi Qafqazda yazışma dili) ilə deyil, həm də gözəl dəst-xətti ilə seçilirdi.
Mirzə Şəfinin
Gəncədəki şagirdlərindən
biri də şəhərə 1832-ci ildə
gələn Mirzə Fətəli Axundov olub - nəstəliq xəttiylə yazmaq sənətini öyrənirdi.
Mirzə Fətəlinin
xatirələrindən aydındır
ki, məhz Mirzə Şəfi ona ruhani olmağa
imkan verməyib.
Mirzə Şəfi
Vazeh 1852-ci ilin noyabrında Tiflisdə dünyasını dəyişib
və şəhərin
müsəlman qəbiristanlığında
torpağa tapşırılıb.
Son vaxtlar dahi şairimizin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi
istiqamətində xeyli
işlər görülüb.
2014-cü ildə Prezident
İlham Əliyevin sərəncamına əsasən,
Mirzə Şəfi Vazehin 220 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd olunub. Həmin il əsərləri Almaniyadan Gəncəyə
gətirilib və üzərində tərcümə
işləri başlanılıb.
Qurban
MƏMMƏDOV
Azərbaycan.-2024.-
23 aprel, № 81.- S.15.