"Ocaq
çərşənbəsi" - Günəş və ucalıq rəmzi
Od çərşənbəsi
Boz ayın çərşənbələrindən biridir. Od ünsürünü,
adətən, təbiətin,
eləcə də, insanın yaradılış
prosesinin ikinci mərhələsi kimi götürürlər. Məhz
buna görə də ikinci çərşənbə od
ilə bağlanır.
Bu çərşənbə
"Üskü/Üsgü
çərşənbə", "Üskü gecəsi",
"Adlı çərşənbə",
"Ocaq çərşənbəsi",
"Atəş çərşənbə",
"Xıs çərşənbə",
"Xızır çərşənbə"
adları ilə də tanınır. Od işıq, güc, qüvvət, nurlu sabahdır. Od insana sağlamlıq,
paklıq və gözəllik gətirir. Od Günəş və ucalıq rəmzidir. Qədim zamanlardan bəri od türkün ağlında, düşüncəsində
müqəddəsliyin, Günəşin
rəmzi olmuşdur. Azərbaycanda Tunc dövrü dini əqidələrindən biri
də Günəşə
pərəstiş idi.
Bu dövrün dulusçuluq məmulatlarında
Günəşin müxtəlif
rəmzi təsvirlərinə
də rast gəlmək mümkündür.
Hətta o dövrdəki
qəbirlərdə Günəşin
rəmzi təsvirlərinə-oxra
boyalarına, oxra ilə boyanmış qırmızı daşlara,
çıraqlara, ocaq
qalıqlarına rast gəlinir. Əcdadlarımız
Günəşi andıran
müxtəlif vasitələrdən
istifadə edərək
qəbri işıqlandırdıqlarına
inanmışlar. "Qəbrin
nurla dolsun" ifadəsini də bu ayinlə bağlamaq olar.
Əski türk
dünyagörüşünə görə, odu insanlar ilk olaraq
ağac koğuşunun
dibindən əldə
etmişlər. Bəlkə
də bundan qaynaqlanaraq insanlar müqəddəs hesab etdikləri ağacları
da "ocaq" adlandırmışlar. Ocağa
and ən güclü və etibarlı mövqe hesab olunmuşdur. Əcdadlarımızın ən
qədim andı Günəşlə, od-ocaqla
bağlı olmuşdur:
"Günəş haqqı,
Od haqqı"- demişlər. "Odu su ilə söndürmək
olmaz", "Od çərşənbəsində ocağı boş qoymazlar" kimi ifadələr də əcdadlarımızın inanclarından
doğmuşdur. "Oddan
pay olmaz" - demiş babalarımız.
Od çərşənbəsində
ocaq kürədən
qonşuya nəinki borc od-alov, heç
kül belə verməzlərmiş. Onlar
inanmışlar ki, həmin axşam kim bunu etsə,
il boyu bəxti
gətirməz, əzaba
düçar olar.
Atəş tanrısı
odu və ocağı qoruyur
Digər inanca görə isə, çərşənbə axşamı
təndirlərdəki, soba
və manqallardakı külləri yığıb
ev-eşikdən uzaq bir yerə: divar dibinə, yolayrıcına, küçəyə
tökərlərmiş. Bədxah
qüvvələrin, cinlərin
ocağın, tonqalın
külünə yığışdığına
inanan əcdadlarımız
bu yolla şər qüvvələrdən
azad olduqlarını hesab etmişlər. Kül tökən adamın evə qayıdarkən qapını
döyməsi, evdəki
adamın "haradan gəlirsən" sualına
"toydan-bayramdan gəlirəm",
"nə gətirmisən"
sualına isə
"şadlıq, salamatlıq"
cavabını verməsi
bu ayinin ən maraqlı cəhətidir.
Gün doğmadan
evdən çıxıb
qayıdana kimi "lal olmaq" adəti bu çərşənbənin
də ayinlərindəndir.
Rituala görə, ev sahibi xoruz
banı eşitmədən,
bir kimsəylə danışmadan evdən çıxar, bağçadakı
fındıq və ya heyva ağacından
bir çubuq kəsib arxaya baxmadan evə qayıdarmış. İnanarmışlar
ki, o çubuqdan hazırlanan gözmuncuğu
ailəni, mal-qaranı
bəd-nəzərdən, bədxah
ruhlardan qoruma gücündə olur.
Atəş tanrısı
odu və ocağı qoruyur. Od insanı yaşadığı yerə-yurda,
el-obaya bağlayır.
Babalarımız insanın
məskən saldığı
yerə ocaq demişlər. Ocaq evin, soyun davamını
təmsil edir. Atəşə su tökülməz, ona pis söz deyilməz.
İnanclara görə,
insan odu, ocağı, Günəşi
əzizləsə, çətinlikləri
azalar, təbiət tez isinər, sular qızar, buzlar əriyər.
Od türk xalqlarında müqəddəsliyi
qoruyan varlıqlardan biridir. Od çərşənbəsinin
mahiyyətində odun
qədimdən müqəddəs
sayılması, odun insanı hər cür pisliklərdən təmizləyəcəyinə, şərdən qoruyacağına,
xeyrin qələbə
çalacağına inam
ifadə olunur. Ulularımız od, ocaq qarşısında səcdəyə durmuş,
ətrafında oyun və ayinlər icra etmişlər. Qobustan qayaüstü rəsmlərindəki ocaq
ətrafında "yallı"
gedən insan təsvirləri bunun bariz nümunəsidir. Od çərşənbəsində
bir çox mərasimlər keçirilir. Odla bağlı ritual və mərasimlər sakral mahiyyət daşıyır. Hələ
qədim dövrlərdən
insanlar ocağı qoruyub, oda hörmət
etmişlər. Qalanan
tonqal isə həmişə nəyəsə
işarə olmuşdur.
Azərbaycanın bir sıra bölgələrində
gəlin oğlan evindəki ocağın başına üç dəfə fırlanıb,
ona bir fincan
yağ atır, bununla da ocağa
rəmzi olaraq qurban verir. Ocağa
qurban vermə ayini Od çərşənbəsində
də icra olunur.
Bir çox bölgələrimizdə ata
evindən çıxan
gəlinin ardınca xoşbəxtlik rəmzi hesab olunan çıraq
aparılması, yaxud
gəlinin toy günü çıraq ətrafında üç
dəfə fırlanması
adəti ocaqla bağlı rituallardandır.
Bu çərşənbədə
də kifayət qədər ocaqla, odla bağlı ayinlər icra olunur. Tonqal qalama mərasimi
o biri çərşənbələrə
nisbətən canlı
keçir. Tonqal hündür bir yerdə yandırılır
ki, hər tərəfdən görünə
bilsin. İnsanlar isə öz qapılarında, evlərinin
qarşısında və
məhəllələrində tonqal qalamaq üçün əllərinə
taxtadan məşəllər
alaraq həmin böyük tonqalın yanına gedib oradan alov götürürlər.
Tonqalın ətrafında
nəğmələr, dualar
oxunur, şeirlər deyilir.
Pərdə aldım,
tül oldu,
Taxılım sünbül
oldu.
İkinci çərşənbənin
Eldə adı
kül oldu.
Bu çərşənbədə
keçirilən qədim
mərasimlərdən olan
"pülənbəri" və ya "yanar körpü" zamanı qaranlıq
düşəndə insanlar
evlərin damına çıxaraq kənd ağsaqqalının həyətindəki,
yaxud meydandakı tonqalın yanmasını
gözlər, ilk qığılcımdan hər
kəs öz qaladığı tonqallara
od vurar, "Çalış, alış
tonqalım, yeddi qarış tonqalım, qoy alovun gur
olsun, üzümüzə
nur dolsun" və bu kimi
nəğmələr oxuyarlarmış.
Uca bir təpə
başında quru ağac və kötüklərdən aşırımlı
körpü düzəldilərək od
vurulmuş, "yanar körpü" altından
bütün kənd əhli, mal-qarası, toyuq-cücəsi keçirilərmiş.
"Aynaçəkmə/aynaçağırma"
mərasimində uşaqlar
tonqaldan qızarmış
kösövü qaldırıb
"hurrey" çağırarlarmış.
Tonqal yanıb sona çatanda onun ətrafına qızdırılmış dəmir
şişlə üç
dəfə cızıq
çəkərlərmiş. Bu ayin ev-eşikdən
bərəkətin dağılmaması
üçün edilmişdi.
Oda olan inam
Çərşənbə tonqalı yaş, acı tüstülü ağacdan qalanmaz. Əcdadlarımız inanmışlar
ki, yaş və acı tüstülü ağacdan
tonqal qalayan adama sədəm toxunar. Tonqal quru odun,
kol-kos və ya çırpıdan hazırlanmalı, tikan və təmiz ağac budaqlarından çatılmalıydı. İnanmışlar
ki, şər qüvvələr qaratikanın
batmasından qorxub tonqala yaxın gəlmirlər. Bəzi bölgələrdə tonqala
üzərlik də atarlarmış. Bununla da bəd-nəzərdən
qorunacaqlarına inanarlarmış.
Adət-ənənəyə görə, bu gün tonqal qalayıb, alovun üzərindən atlanmaqla
daxildəki bütün
çirkabı və
azar-bezarı "öldürürlər".
Böyükdən kiçiyədək
hamı yeddi dəfə tonqalın üzərindən atlanır
və deyir: "Ağırlığım, uğurluğum
odda yansın". Tonqalın yandırılması
həmin ilin isti və bərəkətli
keçməsi üçün
yerinə yetirilən rituallardandır.
Mən aşiqəm,
çökərlər,
Sındırarlar, sökərlər.
Novruzda ağırlığı,
Tonqal üstə
tökərlər.
Od çərşənbəsində
ailə üzvlərinin
adına şamlar yandırılır. Bəzi
bölgələrdə ölənlərin
ruhu üçün bir şam ayrılır.
Çalışırlar ki,
süfrənin küncündə
kimsə oturmasın. Əcdadlarımız inanırmışlar
ki, ölənlərin
ruhları küncdən
yaxınlaşaraq süfrədəki
nemətlərdən dadırlar.
Od çərşənbəsi
qədim insanların Günəşə, oda olan inamından qaynaqlanmışdır.
Digər çərşənbələrdə
olduğu kimi, Od çərşənbəsində
də süfrələr
bəzənməli, ocağın
üstü boş olmamalıdır. Süfrəyə
şirniyyatlarla bəzənmiş
xonçalar qoyular, plov dəmlənər, xörəklər bişirilər. İnanca görə, Od çərşənbəsində ocağı yandırıb,
qazanı qaynadanda, ilin sonuna qədər
"ocaq yanar, qazan qaynayar", il bərəkətli olar.
Səhər ORUCOVA,
filologiya elmləri
doktoru, professor
Azərbaycan.-2024.-
5 mart, ¹ 50.- S.10.