Baharın ilk müjdəçisi - bənövşə

Bənövşə incə ətrinə görə, gözəl, aşiqanə görünüşünə görə hamı tərəfindən sevilir və simvolik məna daşıyır. Novruzgülü, nərgiz kimi, bənövşə də baharın nəfəsini öz ətri ilə hamıya çatdırır. Bahar bayramının gəlişindən xəbər verir.

Bu gül neçə-neçə şeirin, əfsanənin mövzusu olmuşdur. Deyirlər ki, cənnətdən qovulandan sonra Yerə sürgün edilən Adəm peyğəmbərə Seylon adasında cənab Cəbrayıl əvf olunması barədə xəbəri yetirərkən, o, sevindiyindən ağlamış, göz yaşları bənövşəyə dönmüşdür.

Siciliyadakı Henna şəhərində kəsilmiş pullarda bənövşə şəkli olardı. Homer bu gülü poemalarında sevə-sevə təsvir etmişdir.

Tədqiqatçı-alim Firudin Qurbansoy bu çiçəklə bağlı məqaləsində yazır ki, Orta əsrlər Almaniyasında ilk bənövşənin tapılması ilə bahar bayramının keçirilməsi bir günə təsadüf edirdi. Bu gülü tapan şəxsi yaşıl çəməndə bir ağaca bağlar, böyük-kiçik - bütün adamlar onun başına fırlanıb rəqs edər, mahnı oxuyardı. Cansıxıcı qışdan çıxdıqları üçün deyib-gülüb əylənərdilər.

Qallarda bənövşə bəkarətin rəmzi idi, toy vaxtı gəlin otağı bu güllə bəzənərdi. Fransızlarda bu çiçəyə böyük məhəbbət vardı. Günahsızlıq və ciddilik simvolu kimi, fransız şairləri bənövşəni sevmiş və həmişə tərifləmişlər. XVIII əsrdə yaşamış fransız aktrisası madmuazel Kleron 30 il müddətində otağında bənövşə becərmiş və hər gecə bir ləçəyini çay kimi qaynadıb içərmiş.

Yazırlar ki, XVII Lüdovik körpə ikən zindana salınmış və ona nəsə göndərmək yasaqlanmışdı. Yasağı pozanlar ölümlə cəzalanacaqdılar. Gələcək imperator arvadı Jozefinaya da bu qadağa aid idi, ancaq o, həyatı ilə riskə gedərək dibçəkdə bitən bənövşələri körpə şahzadəyə ötürə bilir. Deyirlər ki, körpə şahzadə bənövşəni oxşaya-oxşaya dünyadan köçür. O, son dəqiqələrində belə, incə ləçəkləri oxşayaraq deyirdi: "Əziz çiçəklərim, sizinlə baharda yenidən görüşərik". Həmin dibçəkdəki bənövşələr sonra XVII Lüdovikin məzarını bəzəmişdi. Jozefinanın özü dustağa salınarkən ona da bir dibçək bənövşə ötürülür. Hər saniyə ölüm cəzasını gözləməsinə baxmayaraq, bənövşələri görərkən xilas olmağa onda dəli bir inam baş qaldırır və həqiqətən onu xilas edə bilirlər. O gündən sonra Jozefina bütün paltarlarında bənövşə şəkli çəkdirib onlara bənövşə cövhərli ətir vurur, darda olanlara bənövşə verib inamlarını artırırdı. Sonralar onun Napoleonla izdivacı olur. Napoleon harada olmasından asılı olmayaraq, hər il toyunun ildönümündə arvadına bir dəstə bənövşə göndərirdi.

Tədqiqatçılar bildirirlər ki, kol dibində büzüşüb qalan bənövşələrə münasibət həmişə birmənalı olmamışdır. Onun adı ilə rəng adlandırılmış, ətriyyatda, kosmetikada, tətbiqi sənətdə istifadə olunmuşdu.

Bənövşə bizim xalqın ən sevimli çiçəklərindəndir. Gülün özünəməxsus görünüşü, zərif ətri, rəngi onun haqqında çoxsaylı şeirlərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Şekspir bənövşəni "əzizim" deyə tərifləyirdi. Şelli, Tomas Mur, Höte əsərlərində bənövşəyə gözəl sətirlər həsr etmişlər. Höte doğma şəhəri Veymarı Afinaya bənzətmək üçün ətrafında bənövşə çəmənliyi salmağa çalışmışdı. Yerlilər bu güllərə "Hötenin bənövşələri" deyirdilər. Böyük şair hər dəfə gəzintiyə çıxanda özü ilə bənövşə toxumları götürərdi, gəzdiyi hər yerə bu toxumları atardı. 180 ilə yaxındır ki, Höte həyatdan köçüb, ancaq onun bənövşələri Veymarın ətrafında yenə də hər bahar çiçəkləyir. Sanki hər çiçək şairin yeni yazdığı şeir kimi indi də hamını heyran edir.

Qurbaninin və Molla Cümənin "bənövşə" rədifli gözəl qoşmaları xalq içərisində məşhurdur. Xurşidbanu Natəvan albomuna çəkdiyi şəkillə yanaşı, "Bənövşə" rədifli qəzəl də yazmışdı. Şeirin həzin ahəngi, həsrət dolu ruhu bu zərif şairin böyük ürəyindən xəbər verir. Bənövşə boynubükük halda çəmənlikdən uzaq daşların arasında bitir. Bənövşə - incidilmiş, əzablara qatlaşan məzlum obrazı kimi təqdim olunur. İslam qaydalarına görə isə məzlum olmaq məqbul sayılmır.

Tarixçilər yazırlar ki, hərb tarixində məğlub qoşun bayraqlarının endirilməsi, ayaqlar altına salınması geniş yer tutmuşdur. Bəzən məğlub qoşunun bayraqları qara ipəyə bükülü şəkildə, ya da qara rəngə boyanaraq başıaşağı şəkildə qalib qoşun komandanının qarşısında yerə atılardı. Bənövşənin tünd rəngdə olması, başıaşağı qalması bəzən məğlub qoşunun bayrağına bənzədilirmiş.

Şərq təbabətində bu bitkidən geniş istifadə olunmuşdur. Bənövşənin toxumlarından, gövdəsindən, kökündən, yarpaq və çiçəklərindən müxtəlif məlhəmlər, şərab və şərbətlər hazırlanırdı. Şairlər bunu şeirlərində göstərmişlər.

Hazırladı:

İ.ƏLİYEVA,

Azərbaycan.-2024.- 5 mart, № 50.- S.10.