Zəngəzur dəhlizinin dalana dirənməsi daha çox Ermənistanın ziyanınadır

Zəngəzur dəhlizinin açılmamasının səbəbini anlamaq üçün hazırda dünyada baş verən siyasi və iqtisadi proseslərə diqqət yetirilməlidir. İndi dünya düzənini yenidən şəkilləndirmək istəyən qüvvələr arasında savaş gedir. Qərb bloku son dövrlər müəyyən qədər itirdiyi təsir imkanını bərpa etmək istəyir. Buna qarşı olan ölkələr isə nəinki müqavimət göstərir, öz növbəsində Qərbə savaş açır.

Hər iki blok arasında mübarizə bir neçə istiqamətdə gedir. Əsas mübarizə strateji təbii resurslara və qlobal ticarət dəhlizlərinə nəzarəti ələ keçirmək üçün aparılır. Daha qabarıq görünən mübarizə beynəlxalq əhəmiyyətli nəqliyyat dəhlizlərinə nəzarəti ələ keçirmək uğrundadır. Bunun ilk nümunəsini biz Rusiya-Ukrayna müharibəsində gördük. Savaş sayəsində Rusiyanın Avropaya, Yaxın Şərqə və Şimali Afrikaya olan çıxışında müəyyən problemlər yaşanır və bu səbəbdən şimal qonşumuz ciddi maliyyə itkilərinə məruz qalır.

Hazırda Qərb blokunu rahatsız edən məsələlərdən biri də Çinin "Bir kəmər, bir yol" layihəsidir. Bu gün dünya ticarətinin 80 faizindən çoxunun aparıldığı dəniz ticarət yolları, boğazlar və kanallar Amerikanın nəzarətindədir. Bu isə Çini qane etmir. Ona görə ki, bu ölkə dünyada nəhəng istehsalçı və ixracatçıdır. Eyni zamanda 1,5 milyarda yaxın əhalisi olan ÇXR dünyada ən böyük idxalçıdır. Bu faktorlardan birinin pozulması ölkəni fəlakətə sürükləyə bilər.

Çin bu səbəbə görə özünün təhlükəsizliyini təmin etmək üçün "Bir kəmər, bir yol" layihəsini həyata keçirməyə başlayıb. Məqsədinə çatmaq üçün dünyanın müxtəlif ölkələrində limanların yenidən qurulması və yolların çəkilməsi üçün trilyonlarla dollar investisiya qoyur. Bunun da iki əsas səbəbi var. Birincisi, quru marşrutların keçdiyi ölkələrdən təhlükəsizlik zəmanəti alır. İkincisi isə, dəmir və avtomobil yolları ilə yüklərin daşınmasında vaxt itkisinin azalması ilə yanaşı, onun maya dəyəri də aşağı olur. Hər iki məsələ ÇXR üçün önəmlidir.

Amma Qərb Çinin "Bir kəmər, bir yol" layihəsinin icrası ilə heç cür barışa bilmir və bunu önləmək üçün bir sıra tədbirlər görür. Onlardan biri "Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa İqtisadi Dəhlizi" (İMEC) adlanan yeni nəqliyyat dəhlizi layihəsidir. Həmin layihənin tərəfdaş ölkələri Hindistan, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, İordaniya və İsraildir. Bu siyahıda olan sürpriz ölkə İsraildir. Dünyanın nəhəng nəqliyyat qovşağına çevrilmək üçün ABŞ ilə birgə əməkdaşlıq edən İsrail təkcə yeni nəqliyyat dəhlizinin açılması ilə kifayətlənmək istəmir. Onun hədəfində Süveyş kanalına alternativ olacaq Qırmızı dənizlə Hayfa limanını birləşdirəcək kanal layihəsini həyata keçirmək də var. ABŞ və digər Qərb ölkələri də Aralıq dənizinə çıxacaq bu layihəni dəstəkləyirlər.

Burada İsrailə mane olan yeganə qüvvə HƏMAS-dır və Qəzzada baş verən müharibənin də səbəbi budur. Türkiyənin istefada olan generalı, tanınmış hərbi-siyasi ekspert Ərdoğan Qaraquş bildirir ki, HƏMAS-İsrail savaşı dindən qaynaqlanan məsələ deyil. Üzdə elə görünsə də, əsas məsələ Süveyş kanalına alternativ Qəzzadan Hayfa limanına çəkiləcək kanalın təhlükəsizliyidir. Sözsüz, Çinin "Bir kəmər, bir yol" layihəsinə alternativ olan bu marşrut da Amerikanın nəzarətində olacaq.

Hindistanın mövqeyini dəyişərək İMEC-yə qoşulması İranın planına ağır zərbə vurub. Belə ki, Hindistandan Fars körfəzi ilə İran, Ermənistan, Gürcüstan üzərindən Qara dəniz vasitəsilə Avropaya uzanacaq yeni nəqliyyat marşrutuna olan maraq azalıb. Ancaq İran Ermənistan və Gürcüstan vasitəsilə bu dəhlizi gerçəkləşdirməkdə qərarlıdır. Bunun üçün ölkənin Bəndərabad limanından istifadə etmək üçün Ermənistana güzəştlər edilməsi barədə razılıq da əldə olunub. Bir çox ekspert İranda baş verən terror aktının səbəbini də bu layihənin əngəllənməsi üçün törədildiyi qənaətindədir.

Qərb hər vəchlə beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərindən Türkiyəni kənarda qoymağa çalışır. Lakin qardaş ölkə də öz siyasətini aparır. Məsələn, İraqla birgə hazırladığı Qalxınma (İnkişaf) layihəsi ilə. Qırmızı dənizdən İraq və Türkiyənin üzərindən keçəcək bu dəhliz iqtisadi cəhətdən Avropaya gedən ən səmərəli marşrutdur. Ona görə ki, Türkiyədə beynəlxalq standartlara uyğun infrastruktur var və üstəlik Avropaya gedən ən qısa yoldur. Bu layihənin icrası üçün İraq Bəsrə limanında yüklərin qəbul edilib boşaldılmasını sürətləndirmək üçün milyardlarla dollar investisiya qoyub. Söz düşmüşkən qeyd edək ki, İraq və Türkiyədə son dövrlər baş verən silsilə terror hadisələrinin bir səbəbi kimi, hər iki ölkə tərəfindən Qərb layihələrinə alternativ nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasının qarşısını almaq olmasını göstərirlər.

Zəngəzur dəhlizi məsələsinin indiyədək həll olunmamasının səbəbi də dünyada baş verən bu gərgin münasibətlərdən qaynaqlanır. Ermənistan indiyədək müstəqil dövlət kimi formalaşa bilməyib. Bu üzdən həmişə böyük dövlətlərin əlində alətə çevrilib, həmin proses indi də davam edir. Nikol Paşinyan Rusiyadan üz döndərərək Qərblə anlaşmaq istəyir. İndi bir-biri ilə düşmənçilik edən bu iki güc mərkəzi Ermənistana təzyiq edir. N.Paşinyanın Anadolu türkləri demiş "Gah İsaya, gah da Musaya yarınmaq" istəməsi regionda kənar qüvvələrin gərginlik yaratmasının əsas səbəbidir. Azərbaycan Prezidenti yanvarın 10-da yerli televiziya kanallarına verdiyi müsahibəsində Ermənistanın bu sürüşkən xarici siyasəti barədə demişdir: "Çünki bəziləri indi yarışa çıxıblar ki, danışıqlar bu ölkədə keçirilsin, o ölkədə keçirilsin, ya üçüncü ölkədə keçirilsin. Bu, bir qədər geosiyasi rəqabətə bənzəyən bir şeydir. Mən bunu istəmədim. Mən ümumiyyətlə istəməzdim ki, Ermənistan-Azərbaycan münasibətləri geosiyasi mövzuya çevrilsin". Dövlət başçısının vurğuladığı kimi, Zəngəzur dəhlizi məsələsinin bu qədər uzanmasının səbəbi Ermənistanın bir-biri ilə rəqabət aparan qlobal güclərin təsiri altında olmasıdır.

Rüstəm KAMAL,

Azərbaycan.-2024.- 17 yanvar, № 9.- S.10.