Həmişəcavan bəstəkar

İlk professional təhsilli bəstəkarımız Asəf Zeynallının anadan olmasının 100 ili tamam olur. Cəmi 23 il yaşasa da özündən sonra çox qiymətli irs qoymuşdur. O, 1909-cu il aprelin 5-də Dərbənddə bağban ailəsində dünyaya gəlmişdir. Hələ körpə ikən atası vəfat etmiş, onu anası Əsbənd xanım böyüdüb boya-başa çatdırmışdır. Ailə kasıb olduğundan maddi çətinliklərlə çox üzləşmişdir. Xalq musiqisinin vurğunu olan Əsbənd xanım qarmonda məharətlə çalırdı. Asəfdə musiqiyə dərin məhəbbəti də o yaratmışdır.

Asəf 7 yaşına çatanda anası onu Dərbənddəki realnı məktəbə qoyur. Asəf tezliklə burada fitri istedadı ilə seçilir. Realnı məktəbin nəfəs alətləri orkestrində klarnet çalmağı öyrənir və az vaxtda mahir ifaçı kimi tanınır.

20-ci illərin əvvəllərində maddi vəziyyəti daha da çətinləşən ailə Bakıya köçür. Asəf təhsilini buradakı 9 illik məktəbdə davam etdirir. Musiqiyə olan sonsuz həvəsi onu hərbi məktəbin nəzdindəki orkestrə gətirir. Burada kornetdə çalmağı öyrənir və tezliklə orkestrdə həm klarnetçi, həm də kornet və trubaçı kimi çıxış edir.

Musiqiyə sonsuz həvəs göstərən Asəf 1923-cü ildə Azərbaycan Musiqi Texnikumuna daxil olur. İnadcıllığı sayəsində trubada mükəmməl çalmağı öyrənib texnikum rəhbərliyinin işçi klublarında təşkil etdiyi konsertdə çıxış edir. İlk yaradıcılıq addımlarını da texnikumda oxuduğu illərdə atmış, 1923-cü ildə "Truba üçün marş" adlı ilk musiqi əsərini yazmış və elə həmin ildə təşkil olunmuş konsertlərin birində onu ifa etmişdir.

Asəf Zeynallı dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun da diqqətini cəlb edir. Anası Əsbənd xanım onu musiqi texnikumuna gətirəndə o vaxt bu təhsil ocağının direktoru işləyən Üzeyir Hacıbəyov yeniyetmədəki fitri istedadı görmüş və "bu ki, əsl istedaddır", - deyərək elə ilk günlərdən ona xüsusi qayğı göstərmişdir. Asəf Zeynallı da həmişə müəlliminə dərin hörmət bəsləmiş, məsləhətlərinə daim əməl etmişdir.

Bir müddət sonra A.Zeynallı səhhəti ilə əlaqədar violonçel sinfinə keçmiş və burada məşhur violonçel ustası Mstislav Rostropoviçin atası Leopold Rostropoviçdən dərs almşdır.

Texnikumda violonçel üzrə məşğələlərə davam etməklə yanaşı, o, pedaqoq N.V.Jenetskoydan fortepianoda çalmağı da öyrənmişdir. Üzeyir Hacıbəyov onun inkişafına güclü təsir göstərmiş, musiqi görüşlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

1926-cı ildə Musiqi Texnikumu konservatoriya ilə birləşdirildikdən sonra Asəf Zeynallı konservatoriyanın orkestr sinfinə daxil olmuş, lakin az keçmiş Üzeyir Hacıbəyovun məsləhəti ilə bəstəkarlıq şöbəsinə dəyişilmişdir.

A.Zeynallı konservatoriyada oxuduğu illərdə yaradıcılıqla da ciddi məşğul olmuş, bir-birinin ardınca müxtəlif mövzularda və janrlarda əsərlər yazmışdır. 1928-1931-ci illər gənc bəstəkar üçün xüsusilə məhsuldar olmuşdur. Bu illər ərzində o, özünün vokal, mahnı, romans, fortepiano, ansambl əsərlərinin böyük qismini, o cümlədən məşhur "Ölkəm" romansını (1928) yazmışdır.

Konservatoriyada Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını dərindən öyrənən A.Zeynallı Azərbaycan ladlarında məşq tapşırıqları yazmışdır. İstedadlı bəstəkarın konservatoriyada oxuduğu illərdə xalq mahnı intonasiyalarına əsaslanaraq yazdığı xor ilə orkestr üçün "Şikəstə", fortepiano üçün "Çahargah", "Durna", skripka və fortepiano üçün "Muğamsayağı" əsərləri indi də sevilə-sevilə ifa olunur.

Azərbaycan xalq musiqisini dərindən öyrənməsinin musiqişünaslıq görüşlərinə də böyük təsiri olmuşdur. Hələ tələbəlik illərində xalq musiqimizi, xalq çalğı alətlərimizi yad hücumlardan cəsarətlə qorumuş, onların müdafiəsinə yönəlmiş məqalələr yazmışdır. Bu baxımdan "Tarın müdafiəsinə" adlı məqaləsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Həmin məqalədə A.Zeynallı o vaxt tarı ləğv etmək istəyənlərə kəskin etirazını bildirmişdir. Məqalədə yazırdı: "Tar öz konstruksiyasına görə yeganə alətdir ki, xalq yaradıcılığı və muğamların mahiyyətini dəqiq çatdıra bilir... Bizim təbiətən xalqın özünəməxsus olanı müsadirə etmək hüququmuz yoxdur".

Asəf Zeynallı konservatoriyada oxuduğu illərdə klassik və xalq musiqimizi təbliğ etmək, musiqi sahəsində baş verən yeniliklərlə tanış olmaq, dünyagörüşünü genişləndirmək üçün Leninqrada (Sankt-Peterburqa) gedir. Orada musiqidəki yeni tendensiyalarla maraqlanır, musiqi xadimləri ilə görüşür, Azərbaycan musiqisindən ibarət konsertin təşkili imkanlarını öyrənir.

1931-ci ildə konservatoriyanın bəstəkarlıq şöbəsini müvəffəqiyyətlə bitirən Asəf Zeynallı intensiv olaraq yeni əsərlər üzərində işləyir, tələbəlik illərindən başladığı pedaqoji işi davam etdirir.

1931-ci ilin payızında ikinci dəfə Leninqrada səfər edir. Leninqrad Filarmoniyasında Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərindən ibarət konsert təşkil edir və orada Azərbaycan musiqisinin xarakterik xüsusiyyətləri barədə məruzə edir.

Leninqraddan qayıtdıqdan sonra Asəf Zeynallı daha iri simfonik əsər yazmaq fikrinə düşür və özünün yeni simfoniyasını Vətənə həsr etməyi qərara alır. Lakin ölüm ona bu arzusunu həyata keçirməyə imkan vermir. Bəstəkar "Bakı" adlandırdığı həmin simfoniyanın ancaq girişini, mövzunun əsas və ikinci dərəcəli eskizlərini yazmağa macal tapır.

Asəf Zeynallının yaradıcılığında Azərbaycan xalq mahnılarının tədqiqi də mühüm yer tutur. O, belə mahnıların və rəqslərin vurğunu idi. Onları diqqətlə öyrənir və yaradıcılığı üçün əsas istinad materialı kimi götürürdü.

O dövrdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası yanında elmi-tədqiqat kabineti fəaliyyət göstərirdi. Həmin qurumun əsas vəzifələrindən biri xalq mahnılarının toplanıb nota alınması idi. Bu işlə tanınmış musiqiçilərlə yanaşı, gənclər də məşğul olurdular. 1932-ci ilin yayında Asəf Zeynallı məşhur müğənni Bülbüllə birlikdə kabinetin tapşırığı ilə xalq mahnılarını toplamaq üçün Qarabağa gedir. Səfər çox məhsuldar olur. Asəf Zeynallı təkcə özü 50-yə yaxın xalq mahnı nümunəsi əldə edir. Lakin evə qayıdan zaman yolda yatalaq xəstəliyinə tutulur. Bir müddət müalicə olunsa da, nəticə vermir, 1932-ci il oktyabrın 27-də vəfat edir.

İstedadlı bəstəkar Asəf Zeynallı musiqi tariximizə bir sıra yeni janrların banisi kimi daxil olmuşdur. Onun yaradıcılığının xarakterik cəhətini xəlqilik təşkil edir. Müəllimi Ü.Hacıbəyov kimi, o da Azərbaycan xalqının həyatının proqressiv tərəflərini yaradıcılığında aydın təcəssüm etdirmişdir.

Asəf Zeynallının üslubunun əsas xüsusiyyəti onun miniatür formalara tez-tez müraciət etməsidir. Əsas əsərləri kamera musiqisinə aiddir. Əgər Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayev yaradıcılıqlarının ilk vaxtlarında musiqi - səhnə əsərləri üzərində işləyirdilərsə, A.Zeynallı əvvəlcə romans janrına, kiçik ansambllar üçün fortepiano pyeslərinə müraciət edirdi. İri simfonik əsəri olan "Fraqmentlər"ini yazması, simfoniyanın planını qaralaması onu göstərir ki, xırda formalardan iri əsərlərin yaradılmasına doğru inamla irəliləyirmiş.

A.Zeynallının vokal yaradıcılığı daha çox populyarlıq qazanmışdır. Mahnı və romanslarında iki xarakterik xətt özünü göstərir: vətənpərvərlik və lirizm. Bunların hər ikisi Azərbaycan bəstəkarlarının sonrakı yaradıcılıqlarına böyük təsir göstərmişdir.

Vətənə sonsuz məhəbbət "Ölkəm" romansında aydın təcəssümünü tapmışdır. Lirik romansları sırasına "Çadra", "Ceyran", "Sual" və digərləri daxildir.

Onun ansambl əsərləri də Azərbaycan musiqisində mühüm rol oynamışdır.

Asəf Zeynallının fortepiano yaradıcılığında ən maraqlı əsərlərdən biri 6 pyesdən - "Kuklaların marşı", "Uşaq və buz", "Oyun", "Rəqs", "Qoyunlar", "Mübahisə"dən ibarət "Uşaq süitası"dır. O, bu pyesləri ilə Azərbaycanda uşaq fortepiano miniatürünün əsasını qoymuşdur.

Yaradıcılığında "Fraqmentlər" simfonik süitası xüsusi yer tutur.

Bu əsərlər sadəliyi, səmimiliyi ilə bizi həmişə valeh edir. Asəf Zeynallının demək olar ki, bütün əsərləri populyarlıq qazanaraq tədris-pedaqoji ədədiyyatlara və konsert repertuarlarına daxil olub. Yaradıcılığına diqqət heç zaman azalmamışdır. Onun bir çox əsərləri indi də müğənnilərmiz, musiqi kollektivləri tərəfindən sevilə-sevilə ifa olunur.

Nazim Kazimov,

Azərbaycan Milli

Konservatoriyası

nəzdində Musiqi

Kollecinin direktoru,

əməkdar incəsənət xadimi, professor

Azərbaycan.-2009.-5 aprel.-S.7.