Zamanla üz-üzə

Əsərləri dünyanın çox ölkəsində çap edilən, haqqında məşhur tədqiqatçıların fikir söylədiyi xalq yazıçısı, əməkdar incəsənət xadimi, Dövlət mükafatı laureatı Anar Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin onuncu sədridir. 22 ildir ki, o bu quruma rəhbərlik edir. Anar ədəbi-bədii yaradıcılığı ilə ictimai-siyasi fəaliyyətini uzlaşdıran sənətkar kimi həm sovet dönəmində, həm də indi - müstəqillik çağında zamanla nəfəs-nəfəsə dayanaraq sınaqlardan qalib çıxmış nadir şəxsiyyətlərdən biridir. Sözün həqiqi mənasında, Anar ədəbiyyat adamıdır. Təkcə ayrı-ayrı hekayələri, pyesləri deyil, hətta məqalələri də dünyanın bir sıra mətbuat orqanlarında rus, ingilis, fransız, alman, ispan, türk, macar, rumın, bolqar və s. dillərə tə\rcümə edilib. Hələ sovet dövründə, daha dəqiq desək, ötən əsrin 70-80-ci illərində Anarın kitabları ən yüksək tirajla çap olunaraq əl-əl gəzirdi. Bir vaxtlar, 1974-cü ildə "Bakı" axşam qəzetində "Gecə yarısında hadisə" sənədli povesti hissə-hissə çap edilirdi. Demək olar ki, o qəzetin hər sayı çox səbirsizliklə, intizarla gözlənilirdi, oxunurdu. İstər keçmiş SSRİ məkanında, istərsə də dünya mətbuatında Anarla bağlı maraqlı fikirlər dərc edilirdi. Anarın Azərbaycan ədəbiyyatındakı mövqeyi və yeri silsilə dağlar kimi bir-birinə bənzəyir. Hansısa bir əsəri ilə kəşf etdiyi ucalıqdan sonra yeni yüksəlişin zirvəsi görünürdü. Onun əsərlərində yaşadığı dövrün ən aktual problemləri qaldırılır, elə həssas nöqtələrə toxunulurdu ki, istər ədəbi-tənqidi münasibətlərdə, istərsə də oxucu fikrində yeni maraq yaradırdı. Tarixi mövzuda və müasir ruhda yazılmış hər bir əsəri Azərbaycan mədəniyyətinin qoşa qanadlarına çevrilirdi. Anarın yaradıcılığından təkcə zövqünə uyğun olan məqamları tapmırdın, həm də heyrətə gəlirdin. Sanki o, bütün çərçivələri dağıdaraq oxucunu heç vaxt bilmədiyi, amma yaddaşında mürgüləyən bir aləmə aparırdı.

Ədəbi fəaliyyətə "Azərbaycan" jurnalında (1960) başlayan Anarın burada dərc edilən "Keçən ilin son gecəsi", "Bayram həsrətində" adlı hekayələrinin qədəmləri sayalı oldu. "Yağış kəsdi", "Mən, Sən, O və telefon", "Gürcü familiyası" adlı hekayələri həm oxucu rəğbəti qazandı, həm də ədəbi tənqidin nəzərini cəlb etdi. Yazıçının yaradıcılığına artan marağın sırası daha da genişləndi. 1970-ci ildə oxuculara təqdim olunan "Ağ liman" romanı Azərbaycan nəsrində başlayan yeni ədəbi tarixin və bədii-estetik dəyərin təməl daşı oldu. Bu barədə ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayev yazırdı: "Anar həqiqətə aparan yolu zamanlar və yaddaşlar arasında ünsiyyətdən, əlaqədən yaranan bütövlüyün, tamın məkanında axtarır". Elə bu axtarışların nəticəsidir ki, Anarın yaradıcılığı Azərbaycan nəsrində yeni mərhələnin əsasını qoydu və bu fakt danılmazdır.

Bakı şəhərində ziyalı ailəsində doğulan Anarın atası xalq şairi Rəsul Rza, anası isə poeziyamızın görkəmli nümayəndəsi Nigar Rəfibəyli idi. Belə bir ədəbi mühitdə böyüyən övladın ədəbiyyata, sənətə meyli təbii idi. ADU-nun filologiya fakültəsində təhsil almış Anar sonralar Moskvada ali ssenari və rejissor kurslarını bitirib. "Qobustan" incəsənət toplusunda baş redaktor vəzifəsində çalışıb. 1987-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi olub. 1991-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri seçilib. 15-ə yaxın bədii, 10-dan artıq sənədli televiziya filminin ssenari müəllifidir. Eləcə də "Üzeyir ömrü", "Qəm pəncərəsi", "Dantenin yubileyi" filmlərinin də quruluşçu rejissorudur. Anarın 10-a yaxın pyesi nəinki Azərbaycan teatrlarında, eləcə də Türkiyədə, Rusiyada, Bolqarıstanda, Özbəkistanda, Moldovada, Tatarıstanda, Türkmənistanda tamaşaya qoyulmuşdur. Müəllifin xarici ölkələrdə əsərləri dəfələrlə nəşr olunmaqdadır. Bəlkə də Anar Azərbaycan yazıçılarının o nümayəndələrindəndir ki, əsərləri həm ölkəmizdə, həm də xaricdə çox böyük tirajla çapdan çıxmışdır. 20-dən artıq dilə tərcümə olunan kitablarının xoş sorağı dünyanı bürüyüb. Türkiyədə 10-dan çox kitabı işıq üzü görüb. Ədəbi zəhməti dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. "Şərəf nişanı", "İstiqlal" ordenləri ilə təltif edilmiş Anar Dövlət mükafatı laureatı, xalq yazıçısı, əməkdar incəsənət xadimidir. İstər sovet dövründə, istərsə də müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra deputat kimi fəaliyyət göstərərək Milli Məclisin Mədəniyyət məsələləri daimi komissiyasının, eləcə də Azərbaycan-Türkiyə Parlament Qrupunun rəhbəri olmuşdur. Üç dəfə Türkiyənin ən nüfuzlu mükafatına layiq görülmüş Anar 1964-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.

Bu il Yazıçılar Birliyinin yaradılmasının 75 ili tamam olur. Bununla bağlı qəzetimizin həmin qurumla birlikdə həyata keçirdiyi birgə layihəyə əsasən növbəti yazımızın qəhrəmanı Anar oldu. Yazıçı ilə apardığımız söhbət zamanın müxtəlif dolaylarından keçərək bugünümüzə qədər yol gəldi.

- Anar müəllim, repressiyalardan, müharibələrdən, müxtəlif quruluşlardan keçərək müstəqilliyimizə qovuşan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin dünəninə boylananda nə düşünürsünüz?

- Həqiqətən Yazıçılar Birliyinin çox çətin dövrləri olub. Tarix boyu Azərbaycan yazıçıları, bədii söz ustaları işgəncələrə, təzyiqlərə məruz qalıblar. Bu birliyin yaranmasından çox-çox əvvəl yazıçılar, şairlər bir yerə toplaşaraq məclislər şəklində fəaliyyət göstərməli, yeni əsərlərini bir-birinə oxumalı olublar. Bu, əsasən saraylarda baş verərdi. XIX əsrin əvvəllərində Şuşada, Şamaxıda, Bakıda cürbəcür şeir məclisləri fəaliyyət göstərir, yavaş-yavaş yeniləri də yaranmağa başlayırdı. Bütun bunlar da yazıçılar təşkilatının bir rüşeymi idi. Bilirsiniz ki, yazıb-yaradan adamların hər zaman ünsiyyətə ehtiyacı var. Məşhur "Məclisi-üns" də elə "ünsiyyət" sözündən yaranıb. XX əsrdə isə bu məclislər daha da müasir şəkil almağa başlayıb. Yaşıl qələmlər, Qızıl qələmlər, sonra da Azərbaycan Proletar Ədəbiyyatı Assosiasiyası və cürbəcur belə təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. Əslində, SSRİ Yazıçılar İttifaqı Maksim Qorkinin təşəbbüsü ilə meydana çıxdı. Respublikamızda yazıçıların birinci qurultayından sonra Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı yarandı. Onların sədrləri haqqında sizin qəzetdə ətraflı yazılar gedib. Ona görə bu barədə geniş danışmağa lüzum yoxdur. Bir məsələni demək istəyirəm ki, həqiqətən Yazıçılar İttifaqının tarixində qara səhifələr var. Bunu inkar etmək olmaz. Yarandığından cəmi üç il sonra, demək olar ki, yazıçılarımızın yarıdan çoxu repressiyaya məruz qaldı. 1937-ci il Azərbaycanın mənəvi varlığına sarsıdıcı zərbə vurdu. Millətin seçmə övladlarının qanlarını sorurdular. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin binasında repressiya qurbanları olmuş yazıçılarımıza xatirə lövhəsi asdıq. Bu lövhədə adları həkk olunan yazıçılar o zaman yazıçılar təşkilatının yarısını təşkil edirdi. Təsəvvür edin, ədəbiyyatımızın klassiki Hüseyn Cavid Sibirin "buzlu cəhənnəmində" çürüməyə məhkum edildi. 29 yaşlı Mikayıl Müşfiq, "Göygöl" kimi gözəl şeirin müəllifi Əhməd Cavad, qocaman ədiblərdən - Sultan Məcid Qənizadə, Seyid Hüseyn, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Qantəmir, Tağı Şahbazi, Böyükağa Talıblı, Hacıbaba Nəzərli, Sanılı, Əmin Abid, Müznib, ədəbiyyatşünas-alim Bəkir Çobanzadə, mətnşünas Salman Mümtaz, tənqidçi və filosof Məmməd Kazım Ələkbərli, Əli Nazim, Mustafa Quliyev, Hənəfi Zeynallı, Atababa Musaxanlı və başqaları amansızlıqla qətlə yetirildilər. Gəncliyi sürgünlərdə solanlar da çox oldu.

İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə qara buludlar yenə də ziyalılarımızın başı üzərində dolaşdı. Akademiyanın vitse-prezidenti Heydər Hüseynov "XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikri" adlı kitabına görə gözümçıxdıya salındı. Vaxtilə layiq görüldüyü mükafatlar ləğv olundu. Alim elə təhqiramiz ittihamlara, haqsızlıqlara məruz qaldı ki, nəticədə intihar etdi. "Nihilizm və kosmopolitizm" damğası ilə görkəmli alim və tənqidçilər Mikayıl Rəfili, Azərbaycan teatr tarixini yazmış Cəfər Cəfərov Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən çıxarıldılar.

Ədəbi-mədəni sərvətimiz "Kitabi-Dədə Qorqud" xalqa zidd epos, pantürkist, mürtəce ruhlu əsər kimi yasaqlanıb, tədqiqatçıları da təqiblərə məruz qalıb. Azərbaycan tarixi Stalin siyasətinə uyğunlaşdırılaraq təhrif olunur, azdırılır, ümumtürk soykökündən, ortaq qaynaqlardan qoparılırdı. Ümumiyyətlə, o illərdə türkçülükdən, Türkiyədən söz açmaq, etnik bağlılığımızı dilə gətirmək ən böyük siyasi suç, dövlət cinayəti sayılırdı. Hətta ən uzaq qohumları Türkiyədə yaşayan ailələrin başları üzərində Domokl qılıncı asılmışdı... Bütün bunlar acı həqiqətlərdir və şair demişkən, bünü nə əskiltmək, nə də artırmaq olar.

- Sovet dövründə yaranan cəsarətli əsərlər - dissident ədəbiyyatı barəsində nə deyərdiniz?

- 1956-cı ildə Kommunist Partiyasının XX qurultayında Xruşşov Stalin əyintilərini, cinayətlərini, zülmlərini faş etdikdən sonra obrazlı şəkildə "buzların əriməsi" başladı. Amma onun da ömrü uzun sürmədi. Azərbaycanda 50-ci illərin sonlarından tutmuş 60-cı illərin əvvəllərinədək ideoloji cızıqdan çıxmayan, ədəbiyyat məhsullarından kəskin fərqlənən, bunadək ört-basdır edilən həqiqətləri üzə çıxaran örnəklər yarandı. Bəxtiyar Vahabzadənin "Gülüstan", "Muğam", Rəsul Rzanın "Qızılgül olmayaydı" poemaları, "Rənglər" silsiləsi, Süleyman Rüstəmin Cənub mövzusunda yazdığı əsərlər, Mirzə İbrahimovun nəinki yaradıcılığı, iş fəaliyyəti, Mehdi Hüseynin "Yeraltı çaylar dənizə axır", İlyas Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca", İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanları, İsa Hüseynovun "Saz", "Tütək səsi", "Teleqram", Sabir Əhmədovun "Dünyanın arşını", "Yamacdan nişanə" povestləri uzun illərin kəsif havasından sonra, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək, dar nəfəsliyin açılmasından xəbər verirdi. Ədəbiyyatımıza yeni nəfəs gətirən şair və yazıçıların xidmətlərinə layiqincə hörmət bəsləyərək deməliyik ki, bədii əsərlərdə təzələnmənin əsas yükünü daşımaq "altmışıncılar" nəslinin üstünə düşdü. Əli Kərim, Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Cabir Novruz, Nəriman Həsənzadə, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Musa Yaqub, Tofiq Bayram, bunlardan bir qədər sonra ədəbiyyata gəlmiş Vaqif Səmədoğlu, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə, Ramiz Rövşən, Məmməd İsmayıl, Nüsrət Kəsəmənli və başqaları öz bənzərsiz dəst-xətləri olan şairlər kimi çağdaş poeziyamızın müxtəlif çalarla zəngin olan əlvan mənzərəsini yarada bildilər, oxucuların rəğbətini qazandılar. Detektiv romanları milyon tirajla dünyanın müxtəlif ölkələrində nəşr olunan Çingiz Abdullayev, nəhayət, ən son ədəbi nəslin nümayəndələri Elçin Hüseynbəyli, Səlim Babullaoğlu, Yaşar, İlqar Fəhmi - söz sənətimizdə yeni üfüqlər açdılar. Təsadüfi deyil ki, Sovet İttifaqının dağılma ərəfəsində Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatı vüsət tapanda onun öncülləri də məhz yazıçı və şairlər oldu. Qanlı yanvar günlərində yenə də şairlər həbs edildi. Lefortovo türməsinə salınmış Xəlil Rza Ulutürk əsl azadlıq aşiqi idi. Qarabağ uğrunda vuruşlarda yazıçılardan Sabir Əhmədlinin, Xəlil Rza Ulutürkün, Qaçay Köçərlinin, Nəsib Ələkbərovun övladları həlak oldular. Bu hadisələrdə Ülvi Bünyadzadə, Alı Mustafa, Nizami Aydın kimi gənc şairlərimiz şəhidlik zirvəsinə yüksəldilər.

- Zamanın ən ağır sınaqlarından Azərbaycan Yazıçılar İitifaqı zərbələrə məruz qalsa da, əslində, qalib çıxdı.

- Əlbəttə. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı dilimizin yaşaması, zənginləşməsi, saflaşması, qorunması yolunda bənzərsiz xidmət göstərib. Hələ sovet dönəmində yeganə təşkilat idi ki, burada hamı Azərbaycan dilində danışırdı. Qurultaylar, tədbirlər, yubileylər Azərbaycan dilində keçirilirdi.

- Bu bir faktdır ki, bəzən tarixçilərin görə bilmədiyi işləri yazıçılar yerinə yetiriblər.

- Tamamilə doğrudur. Torpağımız neçə dəfə bölünüb, parçalanıb. Sovet dönəmində Cənub mövzusunda nəinki tarixi oçerk yazmaq, dərsliyə hansısa mətni salmaq mümkün idi, heç adını çəkmək olmazdı. Amma Süleyman Rüstəmin yaradıcılığından bu mövzu sarı sim kimi keçdi. Abbas Zamanov mətbuatımıza "Cənubdan səslər"i gətirdi. Hələ Qarabağ hadisələrindən çox öncə Natəvandan, Vaqifdən əsər yazan ədiblərimiz, şairlərimiz Qarabağın əcdadlarımızın vətəni olduğundan söz açırdılar. Azadlığa uzanan yolların cığırını yazıçılar, şairlər salıb.

- Maraqlıdır, sovet dönəmində əslində siyasi məqsədlə yaradılmış Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı başqa respublikalardakı həmkarları ilə müqayisədə uzunömürlü oldu.

- Sizə deyim ki, məndən əvvəl bu quruma rəhbərlik edənlər həqiqətən dövlət tərəfindən təyin edilmişdi. Mən yeganə sədrəm ki, yazıçıların arzusu ilə seçilmişəm. Görkəmli Azərbaycan ədibi İsmayıl Şıxlı Yazıçılar İttifaqının rəhbəri kimi çalışdığı vaxt səhhətində problemlər baş qaldırdı. O özü işdən azad olunması barədə ərizə yazdı. 1987-ci il iyunun 18-də Yazıçılar İttifaqının plenumunda həmkarlarım mənim namizədliyimi irəli sürdülər və bunu İsmayıl müəllim də dəstəklədi. Beləliklə, mən birinci katib seçildim. Çox məmnunam ki, Yazıçılar İttifaqında işlədiyim müddətdə İsmayıl Şıxlı ilə münasibətlərimiz həmişə öz səmimiliyində qaldı. Adətən birisi başqasının yerinə gəlirsə, əvvəlki xoş münasibətlərə baxmayaraq, haradasa müəyyən gərginlik, soyuqluq yaranır. İsmayıl Şıxlı çox böyük ürəyə sahib, əsl insan idi. Bütün iclaslarımızda iştirak edər, daim ittifaqa gəlib-gedər, öz məsləhətlərini bizdən əsirgəməzdi. Müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra Azərbaycan yazıçılarının IX qurultayında (1991) qəbul edilmiş yeni nizamnamə layihəsinə əsasən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı rəsmən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi adlandırıldı. 2004-cü ilin mayında keçirilən qurultayda isə yenidən mənim namizədliyim irəli sürüldü və təsdiq edildi. Əlbəttə, qurultaydan sonra biz öz işlərimizdə müəyyən yeniləşməyə və gənclərin irəli çəkilməsinə çalışdıq. Hələ ulu öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gələn vaxt biz ona müraciət etmişdik. Maddi vəziyyətimiz çox ağır idi. Ulu öndər dərhal göstəriş verdi. Beləliklə, Yazıçılar Birliyi büdcəyə qəbul edildi. Onun tərkibində Naxçıvan, Qazax, Qarabağ, Quba, Şəki, Gəncə, Sumqayıt, Lənkəran, Mingəçevir, Aran və s. bölgə bölmələri fəaliyyət göstərir. Yazıçılar Birliyinə məxsus ədəbi jurnalların və qəzetlərin də çap problemi tənzimləndi. Biz çox fəxr edirik ki, Yazıçılar Birliyi yaşayır və fəaliyyət göstərir. Həqiqətən də başqa ölkələrdən gələn yazıçı dostlarımız çox təəccüblənirlər ki, biz bu birliyi qoruyub saxlaya bilmişik. Bunun üçün də birinci növbədə dövlətimizə minnətdarıq. Həqiqətən də yazıçılara həmişə diqqətlə yanaşılıb, qayğı göstərilib. Burada mən ilk növbədə rəhmətlik Heydər Əliyevi xatırlamaq istəyirəm. Ümummilli lider həmişə ədəbiyyata çox böyük diqqət yetirirdi. Yazıçılara həssaslıqla yanaşırdı. Fikir verin, 1937-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının qətlinə fərman verən bir dövlət məhz Heydər Əliyevin cəsarəti, müdrikliyi sayəsində 70-ci illərdə Azərbaycan ədib və şairlərinin yaradıcılığını son dərəcə yüksək dəyərləndirirdi. Məhz Heydər Əliyevin Sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi illərdə şəxsi təşəbbüsü, nüfuzu və iradəsi sayəsində şairlərdən Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, nasirlərdən Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görüldülər. İkinci dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Heydər Əliyev yenə də yazıçılardan öz qayğısını əsirgəmədi. Dövlətimizin yüksək mükafatı olan "İstiqlal" ordenini ilk dəfə məhz Azərbaycan şairlərinə verdi. Bu şərəfi ilkin daşıyanlar xalq şairləri Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk və Məmməd Araz oldu. Sonralar bu ordeni alanların sayı artdı. Mənzil şəraitindən tutmuş təqaüdə, fəxri ada və digər təltiflərə Azərbaycan yazıçı və şairləri növbə ilə layiq görüldülər. Yubileyləri keçirilən ədib və şairlərin mərasimlərində ulu öndər özü iştirak edər və maraqlı, məzmunlu nitq söyləyərdi. Qürur duyuruq ki, indi bu işi Prezident cənab İlham Əliyev ləyaqətlə davam etdirir. Ənənələrin yaşaması böyük şərtdir və uğurdur. Neçə illər idi ki, Yazıçılar Birliyinin yerləşdiyi bina nimdaş vəziyyətə düşmüşdü. Məhz İlham Əliyevin sərəncamından sonra bina əsaslı təmir edilərək istifadəmizə verildi. Açılış mərasimində Prezidentin iştirakı bizə şərəf gətirdi. Yazıçılar Birliyinin üzvlərinin əməyinin qiymətləndirilməsi, onların təqaüdlərə layiq görülməsi işi bu gün də davam etməkdədir. Qarşıdan Yazıçılar Birliyinin 75 illik yubileyi gəlir. Qismət olsa, biz bu mərasimi payızda keçirəcəyik. Xarici ölkələrdən də qonaqlarımız olacaq. Mümkün olanları həyata keçirməyə çalışırıq. Bir sıra kitablar və xüsusi buraxılışlar hazırlanır. Xüsusilə də Heydər Əliyevin Yazıçılar Birliyinə olan unudulmaz münasibəti haqqında xatirələri, yazıları bir yerə toplayıb kitab şəklində buraxmaq arzusundayam.

Birliyin yubileyi ilə əlaqədar "Azərbaycan" qəzetinin həyata keçirdiyi layihəyə görə yaradıcı kollektivə minnətdarlığımı bildirirəm.

Müsahibəni apardı:

Flora Xəlilzadə

Azərbaycan.-2009.-17 aprel.-S.6.