Aktyor sənətinin ölməzliyi

Azərbaycan teatr və kino sənətinin inkişafında müstəsna xidmətləri olanlardan biri də xalq artisti Məhəmməd Bürcəliyevdir. Onun sənatkar kimi yetişməsində Mikayıl Müşfiqin, Süleyman Rüstəmin və Sabit Rəhmanın böyük təsiri olub. Söz ustadları ilə mütamadi görüşlər, ədəbi mühit Məhəmmədin bu sənəti seçib onu həyatı boyu yüksək səviyyədə cəmiyyətə təqdim etməsində əsas meyarlardandır.

Məhəmməd Bürcəliyev 1914-cü ilin aprelində Şəki şəhərində fəhlə ailəsində anadan olub. Şəkidəki beş illik orta təhsilini bitirdikdən sonra Bakıda Karl Libknext adına fabrik-zavod məktəbində oxuyub. Bu məktəb neft mədənləri üçün fəhlələr hazırlayırdı. Həmin məktəbdə Mikayıl Müşfiqdən ədəbiyyat dərsi alan Məhəmməd Bürcəliyev yazdığı şeirlərdən bir neçəsini müəlliminə oxuyub. Şeirləri diqqətlə dinləyən Mikayıl Müşfiq ertəsi günü onu "Gənc işçi" qəzetinin redaksiyasına apararaq Süleyman Rüstəmlə tanış edib. Beləliklə, ədəbiyyat dərnəyinin üzvü olan gəncin yaradıcılıq eşqi elə buradan qaynaqlanıb.

Məhəmməd Bürcəliyev 1932-ci ildə Fəhlə Pedaqoji Texnikumuna daxil olur və burada da Sabit Rəhmanla yaxından tanışlığı yaradıcılığa həvəsini daha da artırır. Məktəbi bitirməkləri münasibətilə hazırlanan konsert proqramında Məhəmməd Bürcəliyev də tamaşalardan parçalar ifa edir, göstərilən kiçik səhnəciklərdə ona həvalə olunan obrazları özünəməxsus oynayır. Konsertdən sonra Sabit Rəhman Bürcəliyevdən "Məktəbi qurtarıb hara gedəcəksən?" - deyə soruşduqda "Bizi inşaat məktəbinə göndərməlidirlər", - deyə cavab verir.

Sabit Rəhman bir qədər fikirləşdikdən sonra deyir:

"- Bura bax, sənsiz də ev tikən tapılar, gəl səni aparım təzə təşkil edilmiş teatra.

- Teatrda nə iş görəcəm?

- Biz sənin kimi gənclər axtarırıq ki, aktyor yetişdirək. Səhər gəl teatra, gözləyəcəm".

Ertəsi gün baş rejissor Əlihüseyn Rzayev Məhəmməd Bürcəliyevi aktyor kimi teatra qəbul edir.

1932-ci ildə Şəki Dövlət Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri işləyən Sabit Rəhman həm də aktyorlara dramaturgiya janrının növlərini öyrədir, onların seçdikləri çətin sənət yollarının qaranlıq məqamlarını maraqlı fikirləri ilə daha da aydınlaşdırırdı.

Sonralar, 1967-1968-ci illərdə Məhəmməd Bürcəliyev bu sənətə daha dərindən yiyələnmək üçün Moskva Dövlət İncəsənət Universitetinə daxil olur. 1948-1950-ci illərdə Gəncədə Fikrət Əmirovla birgə Dövlət Filarmoniyasının yaradılmasında böyük səy göstərir. 1950-1955-ci illərdə Gəncə Dövlət Dram Teatrının bədii rəhbəri və direktoru olur, uzun illər Gəncəbasar zonasının Teatr Xadimləri İttifaqının sədri kimi çalışır. 1948-ci ildə xalq artisti M.Bürcəliyev "Yadigar" adlı dram əsərini qələmə alır. Həmin ildə də "Yadigar" pyesi Gəncə Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulur. Bu pyes 1948-ci ildə keçmiş SSRİ-də keçirilmiş "Müasir dramaturqların əsərlərinə baxış" festivalında 3-cü dərəcəli mükafata layiq görülür.

M.Bürcəliyev respublikada çıxan qəzet və jurnallarda 75-dən artıq məqalə, müxtəlif rəy və oçerk çap etdirib. Gəncə teatrının səhnəsində 11 pyesin quruluşçu rejissoru olub. 1955-ci ildə əməkdar artist, 1958-ci ildə isə xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb.

Onun istər aktyorluq, istərsə də Gəncə Dövlət Dram Teatrına rəhbərlik etdiyi müddətdə teatrın repertuarında komik tamaşalar daha çox üstünlük təşkil edirdi. Bununla belə, mən onun ifasında izlədiyim tamaşaların, demək olar ki, heç birində ifrat mizanlara və yersiz, şablon təqdimata rast gəlməmişəm. Mən onu həmişə "improvizator aktyor" adlandırmışam. Ona görə ki, Bürcəliyevin obrazlar qalereyasında mənfi-müsbət surətlər paralellik təşkil edir. O, heç vaxt rollarına tipaj və yaxud personaj kimi yanaşmayıb. Epizodik rollarını belə xarakterik obraz səviyyəsində tamaşaçısına çatdırıb. Məsələn, "Mən ki gözəl deyildim" filmində aktyora çox kiçik, epizodik rol verilib. Lakin ifa orijinal manera baxımından yadda qalandır. Film çox pessimist notlar üzərində başlayaraq, haqlı olaraq müharibənin ağır yükünü ilk kadrlardan tamaşaçının çiyinlərinə yükləyir. Kadrlar gərginliklə izlənilir. Filmin qəhrəmanı Səidə atasını cəbhəyə yola saldıqdan sonra şəklə baxır. Onun kimi, bizi də Əsgərin (M.Bürcəliyev) alman faşistini ələ salan nikbin əhvali ruhiyyəli səsi silkələyir. Obraz sanki müharibədə qazanacağımız qələbəni proqnozlaşdırır, filmin xoş sonluqla bitəcəyinin anonsunu verir. Budur aktyor ifaçılığında dar çərçivədə belə izhar olunan rejissor, dramaturq ideyalarının əksi, filmin ümumi kompozisiyasını təşkil edən müvəffəqiyyətin bir hissəsi.

Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" pyesi əsasında ekranlaşdırılmış "O dünyadan salam" (rejissoru və ssenari müəllifi T.Tağızadə) filmindəki Hacı Baxşəli obrazını götürək. Aktyor öz monoloqlarında bu surəti elə məharətlə xarakterizə edir ki, tamaşaçı savadsızlığın, avamlığın törədə biləcəyi təhlükəli məqamları dərindən dərk edir. Obraz öz-özlüyündə sanki "baxın, mənə yaxşı baxın, heç cür bizə oxşamayın!" deyərək hayqırır.

O, heç vaxt istər teatr, istərsə də kino yaradıcılığında rol seçimi etməzdi. İstəyi yalnız canlandıracağı prototipləri yaddaqalan personaj səviyyəsində milyonların yaddaşına həkk etdirmək idi. Elə "Dəli Kür" filmindəki Allahyar obrazı kimi. Allahyar arvadı zorla qaçırılmış bir azərbaycanlı kişidir. O, obrazın haqlılığını sözsüz kadrlarda belə at çapıb, tüfəng oynatmaq timsalında çox gözəl əks etdirir. Sovet dövründə müəyyən qadağalar əsasında çəkilmiş filmdə gedən təkrar montaj proseslərinin cəmində Allahyar obrazı ilk baxışda tamaşaçıda quldurbaşı təəssüratı yaratsa da, nəticədə namus davası aparan bir personajdır. Kadrlarda çaparaq peyda olub, tez də gözdən itən tipaja heç də birmənalı münasibət bəslənilmir. Qınanılsın, qınanılmasın? O, tipaj, yoxsa personajdır? Bax, bu çəkisizliyi də yaradan aktyor istedadıdır. O öz məninə çevirdiyi mənfi obrazı belə aktyor məharəti ilə qorumağı, müdafiə etməyi bacarırdı.

Yazıçı Anarın ssenarisi əsasında ekranlaşdırılan "Qəm pəncərəsi" filmində Məhəmməd Bürcəliyevə həvalə olunan Rəşid bəy obrazı isə aktyorun xarici görünüşü, xarakterik siması, qürurlu davranışı mənasında əsl tapıntı idi. Aktyor bu rolun personaja xas olan xarakterik keyfiyyətlərini qabarıq şəkildə, çox böyük ustalıqla ifa etməklə əsl Azərbaycan ziyalısının obrazını yaradıb desək, yanılmarıq. Bir sözlə, o, əsl ziyalı aktyor idi.

Məhəmməd Bürcəliyev kino fəaliyyəti ilə bərabər ömrünün sonuna qədər sadiq qaldığı teatr sənətində də obrazlar qalereyası yaradıb. Onun ifasında dramatizm daha güclü alınsa da, daim komik janra üstünlük verərdi.

Belə sənətkarların sayəsində teatr və kino sənətinin dərin sirləri orijinal vasitələrlə, fərdi yaradıcılıq yolları ilə cəmiyyətin mənəvi dünyasında mühüm rol oynayır, həyat amalının vacib nüansları onların hafizəsində silinməz izlər buraxır. Teatr və kinoya bağlılıq elə buradan başlayır. Aktyorluq sənətinin ölməzliyini təsdiqləyən də belə ifalardır.

Şəhla Bürcəliyeva,

Kinoşünas

Azərbaycan.-2009.-22 aprel.-S.7.