Elə adlar var ki, ya yer
bildirir, yürd yada salır, ya da insan ismidir, - fərq etməz,
eşidilən kimi dodaqlara təbəssüm qonur, adamın
eyni açılır. Bəzən də elə bu adların
yaratdığı xoş əhvala qoşulub ürəkdən
gülmək istəyirsən. Çünki yada o qədər
atmaca, məzəli hadisə, rəvayət düşür
ki, mənalı gülüşün cazibəsindən
ayrıla bilmirsən. Məsələn, Molla Nəsrəddin,
Abdal Qasım, Hacı dayıE kimi müdriklərin lətifələri
Qabrovo, Şəki, Nehrəm və başqa yerlərdə pərvəriş
tapmış gülməcələr, xoş əhvalatlar,
qeyri-adi məzəli hadisələr ellər dolaşmaqda, dillərdən
düşməməkdədir.
Şifahi xalq ədəbiyyatının
çox maraqlı qollarından olan lətifələrin
yaranması, yaşaması, sevilməsi, dillər əzbərinə
çevrilməsi həm bu janrın lakonikliyində, həm də
qeyri-adi sonluqla - xüsusən də məzəli formada
tamamlanmasındadır. Dahilərdən kimsə deyib ki,
gülmək ağlamaqdan çox üstündür.
Gülüş həm insan ömrünü uzadır, həm
də islah edir, tərbiyələndirir. Yəqin ki, çox
sonralar yazılı ədəbiyyatda vətəndaşlıq
hüququ qazanan komediya və novellanın da elə kökü
məhz el arasında yaranan lətifələrdən
mayalanıb. Gülüşün, yumorun təsiri həqiqətən böyükdür.
Yurdumuzun qədim guşələrindən
olan Şəkinin adı çəkiləndə Molla Nəsrəddin
kimi əfsanəyə, gülüş sərkərdəsinə
çevrilmiş Hacı dayı yada düşür. Bu məzəli
obrazı - böyük hikmət sahibini həqiqətən
görən, tanıyan varmı? Bilmirik, bildiyimiz odur ki, Şəki
özü bir gülüş oylağıdır. Buradan
qanadlanan lətifələrin sorağı təkcə Azərbaycandan
deyil, yaxın-uzaq ölkələrdən - xüsusilə də
qardaş Türkiyədən də eşidilməkdədir. Əlbəttə,
zaman-zaman çalışılıb ki, Şəki folklorunun
bu qiymətli nümunələri toplanaraq çap edilsin. Təəssüf
ki, bu topluların tərtibində, daha doğrusu, redaktəsində
müəyyən qüsurlara yol verilirdi. Xüsusilə də
sovet dövründə çap edilən gülməcələr,
lətifələr yarandığı kimi yox, quru, sxematik bir
dildə oxucuya çatdırılırdı. Təbii ki,
Şəki lətifələrinə belə "əlgəzdirmə"
onun şirəsini alır, fikrin gözəlliyinə, deyimin təsirinə,
şirinliyinə xələl gətirirdi.
Ömrünü,
gününü böyük fədakarlıqla, vətənpərvərlik
və məhəbbətlə Şəki gülməcələrini,
rəvayət və lətifələrini toplamaqla şifahi
xalq ədəbiyyatına bağlayan folklorçu Hikmət Əbdulhəlimov
bu sahədəki bəlli qüsurlara çox ustalıqla son
qoydu. Ötən əsrin 60-cı illərindən
başlayaraq xalqımızın mədəni sərvətini
- folklor nümunələrini zərrə-zərrə
topladı. Onları müntəzəm olaraq kitab şəklində
oxuculara çatdırdı. "Şəkinin
gülüş çələngi", "Saa quzu kəsərəm",
"Şəki lətifələri", "Şəki
gülməcələri" adlı kitablarda ön
sözün müəllifi də, tədqiqçisi də,
nümunələri toplayan da məhz Hikmət Əbdülhəlimovdur.
Onun bu sahədəki axtarışları ardıcıl olaraq
davam etdi. Azərbaycan MEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun nəşr etdiyi "Azərbaycan Folkloru
Antologiyası" (IV kitab), "Şəki folkloru" (I
cild) kitablarının tərtibçilərindən biridir. Hikmət
müəllim həm də "Azərbaycan folkloru
antologiyası" VI və XVIII kitab, "Şəki
folkloru"nun II və III cildlərinin tərtibçisi,
toplayanı, qeyd və şərtlərin müəllifidir. Bu
cəfakeş söz sərrafı həm də "Ünsiyyət
körpüsü", "Qəhrəman ana,
qayğıkeş qadın", "Əbədiyyətə
qovuşan insan", "Müdrik sinədəftər"
adlı kitabların müəllifidir. O, bir sıra ədəbiyyatşünas
alimlərin, akademiklərin folklorla, eləcə də mənəviyyatla
bağlı yazdıqları kitablara redaktorluq etmişdir.
Yazıçılar
Birliyinin üzvü olan Hikmət Əbdülhəlimovun indi
70 yaşı tamamlanır. Adi ömür deyil. O, bir tərəfdən
müxtəlif vəzifələrdə
çalışıb, digər tərəfdən də ədəbiyyata,
mədəniyyətə xidmət edib.
Unudulmaz
yazıçı, satirik Cahangir Aslanoğlu 1989-cu ildə
öz həmkarı haqqında belə yazırdı:
"Yaxşı adamların yaxşısı, sənəti,
yumoru sevən, vətəninə, xalqına hədsiz hörmət
edən, onun keçmişini gələcəyə
çatdırmaq üçün zərgər dəqiqliyi ilə
sənət nümunəsi yaradan, "Şəkinin
gülüş çələngi" kimi nadir kitab nəşr
etdirən, Şəkidə keçirilən Gülüş
bayramının böyük xeyirxahı olan Hikmət Əbdülhəlimov
millətin yaratdıqlarını sevgi ilə toplayaraq təzədən
ona qaytarır".
Unudulmaz ədəbiyyatşünas
alim Yaşar Qarayev isə Hikmət Əbdülhəlimovun ədəbiyyata,
folklora olan səngiməz sevgisini, sədaqətini belə dəyərləndirirdi:
"Əlbəttə, Hacı dayının və Molla Nəsrəddinin
Azərbaycanda ilk görüşü məhrəmlərin və
doğmaların, bir-birini tanıyanların
görüşü olub və şübhəsiz ki, bu
ünsiyyətdən sonra Hacının çox lətifələri
"mollalaşıb" və əksinə. Nəticədə
zənginləşən və əlvanlaşan
bütünlükdə obraz - lətifə qəhrəmanı
olub.
Hikmət Əbdülhəlimov
xatırladığımız toplulara şərhlərdə
həmin prosesin əyaniləşdiyi səciyyəvi nümunələrin
müqayisəsini verir. Məlum olur ki, müqayisə olunan iki
lətifə arasında fərqin müəllifi onlardan
ikincisinin şivəsidir. Molla Nəsrəddinin dünyada məşhur
lətifəsinə şərikli, qoşa müəlliflik
haqqı və hüququ üçün ən etibarlı səlahiyyəti
də Hacı dayıya Şəkinin məhz şivəsi
verir".
Hikmət Əbdülhəlimov
özü də Şəkidə anadan olub, burada boya-başa
çatıb. Uzun illər doğma şəhərdə
müxtəlif məsul vəzifələrdə
çalışıb. Əməyi müxtəlif təltiflərlə
qiymətləndirilib. Qırmızı Əmək
Bayrağı, "Şərəf nişanı" ordenləri
və "Rəşadətli əməyə görə"
medalına layiq görülüb.
Onun
hazırladığı gülməcələri, rəvayətləri
oxuduqca gülürsən. Bu, adi gülüş yox, insanı
düşündürən, təzələşdirən,
paklaşdıran bir vasitədir. Həmin gülməcələrdən
ləçəklər.
* * *
Bir oğlan qonşusunun
bağına alma oğurluğuna keçir. Oğlanı
ağacda görən qonşu acıqlanır,
qarğış tökür və onu atasına deyəcəyi
ilə hədələyir: "Dayan, səni dədənə
tapşıracağam". Oğlan tez cavab verir ki, narahat olma,
dədəm də o biri budaqdadı.
* * *
Bir gün Molla Nəsrəddin
Hacı dayıdan soruşur:
- Siz şəkililər
niyə başqa yerə qız vermirsiniz?
Hacı dayı deyir:
- Şəkililər
haqq-hesablarını bilən adamlardır. Yaxşısını
vermirlər ki, hayıfdı, pisini də vermirlər ki,
ayıfdı.
* * *
Bizi qəşş edənəcən
uğundurmağı bacaran Hikmət Əbdülhəlimov, bax
beləcə, yaxşıların yaxşısı kimi
folklorumuza xidmət göstərir.
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2009.- 16 avqust.- S. 5.