Tarixin əks-sədası olan maddi mədəniyyət sərvətlərimiz qorunur

Azərbaycan dövləti milli mədəniyyətimizin müxtəlif məqamlarını özündə əks etdirən abidələrin qorunmasında, bərpasında və gələcək nəsillərə çatdırılmasında həmişə maraqlıdır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrdə bu sahədə müxtəlif tədbirlər həyata keçirilib. Ulu öndərin mədəniyyətimizə göstərdiyi diqqətin nəticəsində 2000-ci ilin dekabrında İçərişəhər YUNESKO-nun İrs Siyahısına daxil edildi.

Bununla yanaşı, Azərbaycan xalqının maddi mədəniyyətinin əvəzsiz abidəsi sayılan İçərişəhəri qorumaq məqsədilə unudulmaz Heydər Əliyev 17 fevral 2003-cü ildə "Bakı şəhərində İçərişəhər tarixi memarlıq qoruğunun mühafizəsi və bərpası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında" sərəncam imzaladı. Bu sərəncamdan sonra qədim şəhərin tarixi simasının qorunması istiqamətində bir sıra məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirildi. Tikinti işləri saxlanıldı, tarixi abidələrin və yaxud da qədim yaşayış binalarının sökülməsinə son qoyuldu, mətbuatın, mütəxəssislərin, memarların, aidiyyəti təşkilatların diqqəti məhz İçərişəhərə yönəldi.

Əlbəttə, müəyyən işlər görüldü, amma bir müddətdən sonra yenidən hər şey öz köhnə axarına qayıtdı. İçərişəhərin təzadlı günləri başladı. İçərişəhərdə istifadəyə verilmiş Miniatür Kitab Muzeyinin, Xalça Evinin və digər sənət nümunələrini əks etdirən ünvanların olması xoşagələndir.

Bununla bərabər, İçərişəhərin qədimliyinə xələl gətirən müasir görüntülü ofis və digər binaların inşası tarixin əsrlərin, minilliklərin dərinliyindən gələn səsini boğmağa bənzəyirdi. Bu cür münasibət İçərişəhərin həyatına son qoya bilərdi.

İçərişəhərin uzunmüddətli qorunması, konservasiyası və bərpasının davam etdirilməsi, daha da intensivləşdirilməsi, sistemli xarakter alması üçün onun idarə olunmasının təkmilləşdirilməsini və mərkəzləşdirilməsini tələb edirdi.

Elə bu məqsədlə də ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev 10 fevral 2005-ci ildə "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında "İçərişəhər" Dövlət Tarix Memarlıq Qoruğu İdarəsinin yaradılması haqqında" sərəncam imzaladı. Beləliklə də, İçərişəhərin taleyinə həqiqətən yeni günəş doğdu.

18 avqust 2006-cı ildə Prezident İlham Əliyev "Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində tarixi memarlıq abidələrinin bərpası və qorunması haqqında" növbəti sərəncam imzaladı. İçərişəhərlə əlaqədar imzalanan bütün sərəncamlarda Bakının nadir tarixi memarlıq abidələri ilə bağlı bir sıra ciddi məsələlər qaldırılaraq əlaqədar təşkilatların diqqətinə çatdırılırdı. Bu da səbəbsiz deyildi.

Təkcə İçərişəhərdə 50-dən artıq tarixi memarlıq və maddi mədəniyyət abidələri vardı. Bu ərazinin mühafizəsi çox vacibdir. Təəssüf ki, İçərişəhərin taleyi ilə bağlı çalınan həyəcan təbilinə bəzi hallarda laqeyd yanaşılıb. Bu səbəbdən də onun tarixi siması pozulub. Cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə əlaqədar təşkilatlar İçərişəhərin qorunması üçün, onun mühafizəsi ilə bağlı yeni tədbirlər üzərində düşünməli oldular.

Haqlı olaraq deyirlər ki, hər bir abidə tarixin əks-sədasıdır. Amma onlar illəri, əsrləri, müəyyən təbii prosesləri, olayları, quruluş dəyişmələrini adladıqca müxtəlif deformasiyaya məruz qalır, sökülür, dağılır, sıradan çıxır. Bu səbəbdən də hər bir abidənin insan əlinə, onun qayğısına, sığalına ehtiyacı var. Prezident İlham Əliyev 2 aprel 2007-ci ildə "Azərbaycan Respublikasında monumental heykəltəraşlıq abidələri, xatirə, memorial və memarlıq kompleksləri haqqında" sərəncam imzalamışdır. Həmin sərəncamda deyilirdi:

"Ölkəmizin müxtəlif guşələrində ucaldılan monumental heykəltəraşlıq abidələri, xatirə, memorial və xatirə kompleksləri bu gün artıq şəhər və kəndlərimizin görkəminin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Yüksək estetik dəyərlərə malik olan milli-mənəvi irsə və tarixi keçmişə dərin ehtiram duyğusu oyadan bu əsərlər Azərbaycan heykəltəraşlıq və memarlıq sənətinin gözəl nümunələridir".

Monumental heykəltəraşlıq xəzinəmizin qızıl fonduna daxil olmuş bütün abidələrin mühafizəsi və bərpası ilə bağlı ölkə başçısı aidiyyəti təşkilatların qarşısında konkret vəzifələr qoymuşdur. Həmin sərəncamda önəmli cəhətlərdən biri də budur ki, Prezident İlham Əliyev XX əsrdə ucaldılmış, lakin görünüşü bugünkü dövrdə bizi qane etməyən, yəni dünya standartlarına uyğun olmayan bəzi xatirə komplekslərinin də azərbaycançılıq fəlsəfəsinin meyarlarına uyğunlaşdırılmasının zəruri olduğunu qeyd etmişdir. Həmin sərəncamda yeni tarixi etnoqrafik abidələrin də yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.

Ölkə Prezidenti İlham Əliyev 19 avqust 2009-cu ildə "Azərbaycan Respublikasının ərazisində monumental heykəltəraşlıq abidələri, xatirə-memorial və memarlıq komplekslərinin ümumi görkəminin qorunub saxlanılması və ətrafının abadlaşdırılmasına dair Tədbirlər planı"nın təsdiq edilməsi barədə" sərəncam imzaladı. Həmin sərəncamla "Azərbaycan Respublikasındakı monumental heykəltəraşlıq abidələri, xatirə-memorial və memarlıq kompleksləri haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 2 aprel tarixli sərəncamının icrasını təmin etmək məqsədilə "Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən monumental heykəltəraşlıq abidələri, xatirə-memorial və memarlıq komplekslərinin ümumi görkəminin qorunub saxlanılması və ətrafının abadlaşdırılmasına dair Tədbirlər planı" təsdiq olunub.

Altı bölmədən ibarət olan Tədbirlər planı 2010-cu ilin birinci rübündə başa çatmalıdır. Burada ölkə ərazisində bədii əhəmiyyət kəsb edən monumental heykəltəraşlıq abidələrinin, xatirə-memorial və memarlıq komplekslərinin Dövlət reyestrinin tərtibindən başlayaraq bu sahədə ekspert komissiyasının yaradılmasını, yeni müvafiq tədbirlərin hazırlanmasını, eləcə də həm Bakıda, həm də şəhər ətrafında ləğv edilmiş bir sıra abidələrin regional heykəllər xiyabanının yaradılması da nəzərdə tutulmuşdur.

Təmir-bərpa işləri tələb olunan heykəltəraşlıq abidələrinin, xatirə-memorial və memarlıq komplekslərinin müəyyən edilərək abadlaşdırılması "Tədbirlər planı"nın əsas müddəalarından biridir.
Bu sənəddə həyata keçiriləcək hər bir tədbirin icra müddəti və icraya məsul qurumların adları da əks olunub. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti, eləcə də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və digər müvafiq yerli qurumlar bu tədbirlərin göstərilən müddətdə icrasını təmin etməlidirlər. Bu sərəncamdan irəli gələn məsələlərin həllini isə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yerinə yetirəcək.

Tərəqqi olduqca ətraf mühitə, xüsusilə də memarlıq abidələrinə yeni baxış, münasibət yaranır. Hər bir memarlıq abidəsi öz varlığında təkcə doğulduğu tarixi deyil, həm də məxsus olduğu dövrün mədəni mühitini, maddi imkanını, yaradıcısının təfəkkür tərzini, düşüncəsini əks etdirir. Memarlıq abidələrinin mühafizəsi həm də maddi və mənəvi həyatımızın güzgüsünü hifz etməklə onu gələcək nəsillərə çatdırmaq deməkdir.

Azərbaycan qədim mədəniyyət beşiklərindən biri sayılır. XII əsrdə yaşamış memar Əcəminin bugünümüzə qədər gəlib çatmış abidələri, müxtəlif bölgələrimizdə ucaldılan saraylar maddi mədəniyyət sərvətlərimizin ən gözəl nümunələridir. Doğrudur, sovet hakimiyyətinin ilk illərində bir sıra tarixi binalar, abidələr, xüsusilə də məqbərələr, məscidlər dağıdıldı. Var-dövləti, əmlakı talan edilib uzaqlara aparılan, bizə ancaq içi boş divarları qalan Şəki xan sarayı, Şirvanşahlar sarayı və başqa tarixi binalar özləri elə bir abidədir. Onlar yalnız Azərbaycanın deyil, dünya mədəniyyətinin inciləri sayılır. Fərəhli haldır ki, ölkə başçısı İlham Əliyevin qayğısı və diqqəti nəticəsində əgər bir tərəfdə yeni abidələr ucalırsa, memarlıq kompleksləri yaradılırsa, digər tərəfdən də tarixi abidələr, binalar özlərinin ikinci ömrünü yaşayırlar. İstər Bakı şəhərində, istərsə də bölgələrdə yerləşən tarixi binalar, monumental heykəltaraşlıq abidələri, xatirə kompleksləri bərpa edilməkdədir.

Burada bir məsələni də mütləq diqqətə çatdırmaq lazımdır. Monumental heykəltəraşlıq abidələri, xatirə-memorial və memarlıq kompleksləri Azərbaycanın işğal altındakı torpaqlarında da var idi. Təəssüf ki, ermənilərin 1988-ci ildən başlayan işğalçılıq siyasəti Zəngəzur, Dərələyəz, İrəvan, Göyçə, Vedibasar... bölgələrindəki tarixi abidələrin zəbtinə, sıradan çıxmasına, adlarının dəyişdirilməsinə səbəb oldu. İyirmi faiz Azərbaycan torpağının işğalı nəticəsində tarixi yurd yerlərimizdə abidələrin, maddi mədəniyyət ocaqlarının, xatirə komplekslərinin talan olunmasına, dağıdılmasına, sıradan çıxmasına gətirib çıxardı. Ermənilərin işğal altında saxladıqları qədim torpaqlarımızda ayrı-ayrı tarix və mədəniyyət abaidələrinin dəyəri və mövcud vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat yoxdur. Ara-sıra müxtəlif vasitələrlə lentə alınan şəkillərdə ancaq yandırılmış, qaralmış, dağıdılmış, xarabazara çevrilmiş, göz göynədən "mənzərələr" görürük. Bu gün dünya abidələrin beynəlxalq mühafizəsi haqqında düşünür. Hətta təqvimdə (18 aprel) belə bir gün də var.

Çox təzadlı məqamdır ki, Ermənistan adlanan ərazidə azərbaycanlılara məxsus yüzlərlə mədəniyyət abidəsi dağıdılıb. Ermənilər təkcə insanlarımızı deyil, qədim tarixi kökə malik olan monumental abidələrimizi, memarlıq komplekslərimizi məhv ediblər. Şuşa özü tarixi memarlıq qoruğu kimi hifz edilirdi və dünya əhəmiyyətli şəhər-abidə sayılırdı. Amma oradan gətirilmiş Üzeyir bəyin, Bülbülün, Xan qızı Natəvanın güllələnmiş abidələri ermənilərin analoqu olmayan vəhşiliyindən xəbər verir.

Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin imzaladığı "Tədbirlər planı"nın müddəti 2010-cu ildə tamamlanır. Ürəyimizdə bir ümid yaranır ki, bu işlə məşğul olacaq səlahiyyətlilər həyata keçirdikləri xeyirxah missiyanı bizdən imdad gözləyən yurd yerlərimizdə də mütləq davam etdirəcəklər. Cənab İlham Əliyevin bu sahədə apardığı gərgin mübarizə və siyasi fəaliyyət bizdə bu inamı yaradır.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2009.- 25 avqust.- S. 5.