Təbiət vurğunu

Görkəmli torpaqşünas, coğrafiyaşünas alim, akademik Həsən Əliyev Azərbaycanda ekologiya problemləri haqqında ilk həyəcan təbili çalan vətənpərvər ziyalı, müdrik şəxsiyyət olmuşdur.

O, Zəngəzur qəzasının ucqar bir kəndində - Comərdlidə dünyaya göz açmışdır. Kiçik yaşlarından əməksevərliyi ilə fərqlənmiş, ailənin böyük oğlu kimi atasına dayaq durmuşdur. Böyüklərə məxsus qayğı, ailə dolanışığı onu uşaqlıq dünya-sından çox tez ayırmışdı. O, 1924-cü ildə Naxçıvan şəhərində axşam məktəbinə daxil olmuş, 1930-cu ildə Kənd Təsərrüfatı Məktəbini bitirmiş, 1932-ci ildə Gəncə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun tələbəsi olmuş, 1935-ci ildə keçmiş SSRİ EA Azərbaycan filialının torpaqşünaslıq bölməsinə elmi işçi qəbul edilmişdi, 1941-1943-cü illərdə İkinci Dünya müharibəsində iştirak etmiş, 1952-ci ildə akademik seçilərək Azərbaycan EA-nın akademik-katibi olmuşdu. Ağrılı-acılı bir insan ömrü yaşamış Həsən Əliyev 800-ə qədər elmi məqalə, monoqrafiya və elmi-kütləvi əsərin müəllifi olmuşdur. Yüksək insani keyfiyyətləri özündə birləşdirən böyük alim nəinki Azərbaycanda, həm də onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda tanınmış görkəmli elm xadimi idi. O, cəfakeş, fədakar, yorulmaq bilmədən çalışan tədqiqatçı idi. Alim böyük təsərrüfat əhəmiyyətli elmi nəticələri olan irimiqyaslı müxtəlif layihələrə müəlliflik etmişdi. Həsən Əliyevin yaxın həmfikirləri ilə birgə Böyük Qafqazın Şərq qurtaracağındakı dağ yüksəkliklərində, geniş sahələrdə saldırdıqları meşə örtükləri bu gün öz görünüşü, yaratdığı mikroiqlim şəraiti və bol məhsulları ilə (püstə, badam və s.) insanın düşünülmüş səmərəli fəaliyyətinin nə qədər sonsuz imkanlara malik olduğunu göstərir.

Həsən Əliyev Azərbaycanın bütün bölgələrini qarış-qarış gəzərək harada hansı bitkinin və ya ağacın yaxşı yetişməsi barədə dəyərli məsləhətlər verirdi. O, eyni zamanda keçmiş SSRİ-nin müxtəlif guşələrini gəzmiş, dünyanın bir çox yerlərində olmuş və onların flora və faunası ilə maraqlanmışdı. Alim beynəlxalq miqyasda torpaq, ətraf mühitin mühafizəsi və coğrafiya üzrə keçirilmiş elmi simpoziumlarda, konfranslarda və konqreslərdə iştirak etmiş, aktual mövzularda olan məruzələri böyük maraqla qarşılanmışdır. O, həm də gördüklərini yazmış, xarakterik təbiət mənzərələrini fotolentlərə köçürmüş və vətənə daim zəngin materiallarla dönmüşdür. Həsən Əliyevin məruzələri çox vaxt slaydlarla müşayiət olunduğundan dinləyicilərin yaddaşına əbədi həkk olunurdu. Çünki dinəyici akademikin həm təəssüratlarını eşidir, həm də haqqında danışılan obyektin surətini ekranda əyani görürdü. Onun güclü hafizəsi vardı.

Alim torpaqşünaslıq, aqrokimya və coğrafiya elmləri sahəsində uğurlara malik idi. Onun ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində gördüyü işlərin misli-bərabəri yoxdur. Ətraf mühitin mühafizəsinin həyati vacibliyini hiss etdiyindən o, keçmiş SSRİ EA sistemində ilk dəfə olaraq respublika EA Rəyasət Heyəti yanında Təbiəti Mühafizə şöbəsi açmışdır. Ölkədə təbiəti mühafizə üzrə yaradılmış Cəmiyyət, Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyasında təbiəti mühafizə üzrə xüsusi məsələnin müzakirəyə qoyulması, respublika hökuməti tərkibində Təbiəti Mühafizə üzrə Komitənin yaradılması, Coğrafiya İnstitutunda təbiəti mühafizə şöbəsinin açılması birbaşa Həsən Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Həsən Əliyevin təşəbbüsü ilə yaradılmış və 15 ildən artıq baş redaktoru olduğu "Azərbaycan təbiəti" jurnah onun respublikamıza verdiyi ən dəyərli töhfələrdən biridir. Burada dərc edilmiş elmi, elmi-kütləvi məqalələr, elmi-təşkilati informasiyalar, ətraf mühitin mühafizəsinə dair dünya miqyasında görülən işlər barədə xəbərlər Azərbaycan oxucularına geniş bilgilər vermiş və ölkədə təbiətin düzgün qorunmasının təşkilinə ciddi kömək göstərmişdir.

Akademik Həsən Əliyev torpaqlardan səmərəli istifadə işinin düzgün təşkilinə çox ciddi fikir verirdi. Bu məqsədlə öz əməkdaşlarını istifadəsiz qalmış torpaqların tədqiqinə yönəldərək təsərrüfatçılara həmin ərazilərdən üzümçülükdə, bağçılıqda, dənli bitkilər əkinində istifadə etməyi tövsiyə edərdi. Belə hallarda alimin yeganə məqsədi xalqın güzəranının yaxşılaşdırılmasına kömək etmək idi. Torpaqdan səmərəli istifadə işində Həsən müəllimin təcrübəsi və səriştəsi olduqca çox idi.

Alim təbiətən demokratik fikirli bir şəxsiyyət idi. O, daim haqqın, ədalətin tərəfində durar, onu tapdamağa çalışanlara vaxtında öz yerini göstərməyi bacarırdı.

Akademik Həsən Əliyev Azərbaycan üçün can yandıran, onun hər qarışından səmərəli istifadə edilməsini məsləhət görən və öz ideyalarına sadiq qalan əsl vətəndaş idi. Təbiət aşiqi olan alim "Biz təbiətdən mərhəmət gözləməməli, onu öz iradəmizə tabe etməliyik" - şüarına istehza ilə "tabe et görüm, necə edəcəksən" - deyərdi. Onun bu barədə yazdığı "Həyəcan təbili" kitabı təbiətin mühafizəsinə qalxan vətəndaş alimin vətənpərvərlik narahatçılığı idi. Quruyan çeşmə və çaylarımızın, qırılan meşələrimizin, şoranlaşan torpaqlarımızın dərdi Həsən Əliyevin ürəyini yandırıb keçirdi. Adamları təbiəti mühafizə ideyası ilə maarifləndirməyə çalışar, mühazirələr oxuyar, məqalələr yazardı. Akademikin imzası oxuculara çox yaxşı tanış idi. O, dövri mətbuatda tez-tez çıxışlar edər, təbiətin qorunması, zənginləşdirilməsi problemlərindən söz açar, çox halda məhv edilmiş təbiət gözəlliklərinin halına acıyar, onu mühafizə etmək yollarını araşdırardı. O deyərdi ki, hər kəs sənətindən, vəzifəsindən və tutduğu mövqedən asılı olmayaraq, təbiətə xüsusi qayğı ilə yanaşmalıdır.

Alim çox yerdə əsrlərin şahidi kimi çıxış edər, müqayisələr aparar, faktlar, rəqəmlər sadalayar, dünəndən bu günə necə gəlmiş təbiətin, bu gündən sabaha necə çatdırılması məsələlərinə toxunardı. Həsən Əliyev insanları gördüklərini qoruyub artırmağa, görmədiklərini isə duymağa, hiss etməyə çağırardı.

Alim konkret faktlarla danışar, əli baltalının biləyindən yapışıb, gövdəsində oturduğu ağacı kəsdiyini ona başa salmağa çalışardı. O, təşvişlə, təkrar-təkrar adambaşına düşən məhsuldar torpağın sahəsinin sürətlə azaldığını vurğulayırdı.

Akademik Həsən Əliyev respublikanın bütün rayonlarında təbiətin qorunmasına aid ictimai nəzarət mərkəzləri yaratmışdı. Hər bir məktəbdə təbiətin qorunmasına aid şagird müxbirlər işləməyə başlamışdı.

Alim quraq təbiəti olan alçaq dağlıq ərazilərdə meşəsalma fikrini irəli sürərək onunla ardıcıl məşğul olmağa başlamışdı. Son nəticədə Dəvəçi-Siyəzən istiqamətində arid (quraq) iqlimli alçaq dağ yamacları döşündə əsasən iynəyarpaqlı ağac növlərindən meşə salınmışdı. Əfsuslar olsun ki, hazırda dağlıq ərazilərdə aridsevər meşəsalma ənənəsi arxa plana keçmişdir.

Akademik Həsən Əliyevə Azərbaycanda ekologiya ilə bağlı bir çox problemlərin həllində rəsmi səlahiyyət verilmişdi. O dövrdə istilik-elektrik stansiyalarından axıdılacaq isti sular üçün çəkiləcək kanalların istiqaməti və uzunluğu, eləcə də bir cox ekoloji məsələlərin həlli üçün alim mühüm mövqe tutar və həmin problemlərin hamısını elmi əsaslarla ölkənin xeyrinə həll etməyə çalışardı.

1968-cı ildə Həsən Əliyev Coğrafiya İnstitutunun direktoru təyin edildikdən sonra bu sahə üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin son nəticələrinin praktiki əhəmiyyətinə ciddi diqqət yetirərdi.

Akademik Həsən Əliyev Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni inkişafının yüksəldilməsinə xidmət edən bütün məsələlər ilə maraqlanar və onların lazımi səviyyədə təşkilinə hər cür kömək göstərərdi. 1950-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan EA-da akademik-katib vəzifəsində işləyərkən respublikanın bu əsas elm mərkəzinin təşəkkül tapmasında, istedadlı gənclərdən ibarət yeni elmi kadr potensialının yaranmasında Həsən Əliyevin böyük xidmətləri olmuşdur. Alim xüsusilə iqtisadiyyat elminin inkişafına böyük töhfə vermişdir. O dövrdə Azərbaycanda iqtisadiyyat üzrə tədqiqatçılar çox az idi. Akademik bunu öz təcrübəsində hiss edərək iqtisadiyyatın aqrar problemləri üzrə yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlanmasına çox zaman bilavasitə qəyyumluq edərdi.

"Torpaq - Vətən deməkdir" -fikrini daim uca tutan alim yarım əsrlik elmi fəaliyyətini respublikamızda torpaqların tədqiqinə, onların tipləşdirilməsinə həsr etmişdir. O, Azərbaycan şəraitində geniş sahələrdə ildə iki-üç dəfə məhsul yetişdirilməsi sahəsində böyük imkanlar olduğunu göstərən ilk tədqiqatçılardan olmuşdur.

Akademik Həsən Əliyev respublikada üzümçülüyün elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsinə də xüsusi fikir vermişdir. O, düzənlik və dağətəyi rayonlarda üzümə yararlı torpaqların seçilməsi, həmin torpaqların tədqiq edilməsi işinə bilavasitə rəhbərlik etmişdir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, alimin təşəbbüsü ilə bir neçə ildə respublikanın müxtəlif bölgələrinin 50 min hektar sahəsində üzüm plantasiyaları salınmışdır.

Akademik Həsən Əliyevi düşündürən problemlər çox idi. Həsən Əliyev təbiətə münasibətlə bağlı demişdir: "Bəlkə toya, yasa və digər mərasimlərə yubanmaq da olar. Təbiətə münasibətdə yubanmaq isə yaşamağa yubanmaqdır.

Akademik Həsən Əliyev yalnız təbiət elmlərini deyil, Azərbaycan tarixini, onun ədəbiyyatını, incəsənətini, mədəniyyətini çox dərindən bilən alim idi. O, xalqın şifahi yaradıcılığından, folklorundan yeri gəldikcə məharətlə istifadə edərdi. Akademik Həsən Əliyev xalqının sabahını düşünər, özündən sonra bir iz qoymağa çalışardı. Məhz buna görə ekoloji problemlərin həlli, nəsli kəsilməkdə olan ağac və kolların çoxaldılması sahəsində xeyli iş görmüşdü.

"Azərbaycanın 1:600000 miqyaslı torpaq xəritəsi"nin, "Azərbaycanın 1:200000 miqyaslı torpaq örtüyünün struktur xəritəsi"nin yaranma tarixi və həyatda yaşama hüququ məhz alimin adı ilə bağlıdır. Həsən Əliyev respublikamızda təbiət və Yer haqqında olan elmlər sisteminin başında duran azmanlardan biri idi. Məhz buna görə onun xatirəsi daim böyük ehtiramla yad edilir. 2007-ci ildə Prezidentin sərəncamı ilə Həsən Əliyevin 100 illiyinin yüksək səviyyədə qeyd edilməsi bu böyük ehtiramın bir nümunəsi idi.

Akademik Həsən Əliyev Azərbaycanın Böyük Qafqaz hissəsinin torpaqlarına həsr etdiyi sanballı əsərlərini qoyub getmişdir. Morfoloqlara aid fundamental əsərləri, Azərbaycan təbiətinin deqradasiyasını görərək çaldığı həyəcan təbili, yüksək təşkilati qabiliyyəti onu müasir həyatımızda bu gün də xatırladır, sabah da xatırladacaqdır.

Adilə QOCAYEVA

Azərbaycan.-2008.-14 dekabr.-S.4.